ਸ੍ਤੇਸ਼੍ਵਪ੍ਯਯਮੇਕ ਏਵ ਭੂਤਾਰ੍ਥਃ . ਪ੍ਰਮਾਣਂ ਤਾਵਤ੍ਪਰੋਕ੍ਸ਼ਂ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ਂ ਚ . ਤਤ੍ਰੋਪਾਤ੍ਤਾਨੁਪਾਤ੍ਤਪਰਦ੍ਵਾਰੇਣ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਮਾਨਂ ਪਰੋਕ੍ਸ਼ਂ, ਕੇਵਲਾਤ੍ਮਪ੍ਰਤਿਨਿਯਤਤ੍ਵੇਨ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਮਾਨਂ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ਂ ਚ . ਤਦੁਭਯਮਪਿ ਪ੍ਰਮਾਤ੍ਰੁਪ੍ਰਮਾਣਪ੍ਰਮੇਯਭੇਦਸ੍ਯਾਨੁਭੂਯ- ਮਾਨਤਾਯਾਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍, ਅਥ ਚ ਵ੍ਯੁਦਸ੍ਤਸਮਸ੍ਤਭੇਦੈਕਜੀਵਸ੍ਵਭਾਵਸ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍ . ਨਯਸ੍ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕਃ ਪਰ੍ਯਾਯਾਰ੍ਥਿਕਸ਼੍ਚ . ਤਤ੍ਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪਰ੍ਯਾਯਾਤ੍ਮਕੇ ਵਸ੍ਤੁਨਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਮੁਖ੍ਯਤਯਾਨੁਭਾਵਯਤੀਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕਃ, ਪਰ੍ਯਾਯਂ ਮੁਖ੍ਯਤਯਾਨੁਭਾਵਯਤੀਤਿ ਪਰ੍ਯਾਯਾਰ੍ਥਿਕਃ . ਤਦੁਭਯਮਪਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪਰ੍ਯਾਯਯੋਃ ਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍, ਅਥ ਚ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪਰ੍ਯਾਯਾਨਾਲੀਢਸ਼ੁਦ੍ਧਵਸ੍ਤੁਮਾਤ੍ਰਜੀਵਸ੍ਵਭਾਵਸ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍ . ਨਿਕ੍ਸ਼ੇਪਸ੍ਤੁ ਨਾਮ ਸ੍ਥਾਪਨਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਭਾਵਸ਼੍ਚ . ਤਤ੍ਰਾਤਦ੍ਗੁਣੇ ਵਸ੍ਤੁਨਿ ਸਂਜ੍ਞਾਕਰਣਂ ਨਾਮ . ਸੋਯਮਿਤ੍ਯਨ੍ਯਤ੍ਰ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਿ- ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਾਪਨਂ ਸ੍ਥਾਪਨਾ . ਵਰ੍ਤਮਾਨਤਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯਾਦਨ੍ਯਦ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮ੍ . ਵਰ੍ਤਮਾਨਤਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯੋ ਭਾਵਃ . ਤਚ੍ਚਤੁਸ਼੍ਟਯਂ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈਂ, ਉਨਮੇਂ ਭੀ ਆਤ੍ਮਾ ਏਕ ਹੀ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ (ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜ੍ਞੇਯ ਔਰ ਵਚਨਕੇ ਭੇਦੋਂਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣਾਦਿ ਅਨੇਕ ਭੇਦਰੂਪ ਹੋਤੇ ਹੈਂ) . ਉਨਮੇਂਸੇ ਪਹਲੇ, ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਹੈਂ — ਪਰੋਕ੍ਸ਼ ਔਰ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ . ੧ਉਪਾਤ੍ਤ ਔਰ ਕਰੇ ਸੋ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਹੈ . (ਪ੍ਰਮਾਣ ਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਵਹ ਪਾਁਚ ਪ੍ਰਕਾਰਕਾ ਹੈ — ਮਤਿ, ਸ਼੍ਰੁਤ, ਅਵਧਿ, ਮਨਃਪਰ੍ਯਯ ਔਰ ਕੇਵਲ . ਉਨਮੇਂਸੇ ਮਤਿ ਔਰ ਸ਼੍ਰੁਤਜ੍ਞਾਨ ਪਰੋਕ੍ਸ਼ ਹੈਂ, ਅਵਧਿ ਔਰ ਮਨਃਪਰ੍ਯਯਜ੍ਞਾਨ ਵਿਕਲ-ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਹੈਂ ਔਰ ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨ ਸਕਲ-ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਯਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈਂ .) ਵੇ ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਾ, ਪ੍ਰਮਾਣ, ਪ੍ਰਮੇਯਕੇ ਭੇਦਕਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਤੋ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈਂ, ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈਂ; ਔਰ ਜਿਸਮੇਂ ਸਰ੍ਵ ਭੇਦ ਗੌਣ ਹੋ ਗਯੇ ਹੈਂ ਐਸੇ ਏਕ ਜੀਵਕੇ ਸ੍ਵਭਾਵਕਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਵੇ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈਂ, ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈਂ .
ਨਯ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਹੈਂ — ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯਾਰ੍ਥਿਕ . ਵਹਾਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯ-ਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਵਰੂਪ ਵਸ੍ਤੁਮੇਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ਮੁਖ੍ਯਤਾਸੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਾਯੇ ਸੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕ ਨਯ ਹੈ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯਕਾ ਮੁਖ੍ਯਤਾਸੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਾਯੇ ਸੋ ਪਰ੍ਯਾਯਾਰ੍ਥਿਕ ਨਯ ਹੈ . ਯਹ ਦੋਨੋਂ ਨਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯਕਾ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ (ਭੇਦਸੇ, ਕ੍ਰਮਸੇ) ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇ ਪਰ ਤੋ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈਂ, ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈਂ; ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਤਥਾ ਪਰ੍ਯਾਯ ਦੋਨੋਂਸੇ ਅਨਾਲਿਂਗਿਤ (ਆਲਿਂਗਨ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ ਹੁਆ) ਸ਼ੁਦ੍ਧਵਸ੍ਤੁਮਾਤ੍ਰ ਜੀਵਕੇ (ਚੈਤਨ੍ਯਮਾਤ੍ਰ) ਸ੍ਵਭਾਵਕਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਵੇ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈਂ, ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈਂ .
ਨਿਕ੍ਸ਼ੇਪਕੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹੈਂ — ਨਾਮ, ਸ੍ਥਾਪਨਾ, ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ ਭਾਵ . ਵਸ੍ਤੁਮੇਂ ਜੋ ਗੁਣ ਨ ਹੋ ਉਸ ਗੁਣਕੇ ਨਾਮਸੇ (ਵ੍ਯਵਹਾਰਕੇ ਲਿਏ) ਵਸ੍ਤੁਕੀ ਸਂਜ੍ਞਾ ਕਰਨਾ ਸੋ ਨਾਮ ਨਿਕ੍ਸ਼ੇਪ ਹੈ . ‘ਯਹ ਵਹ ਹੈ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਅਨ੍ਯ ਵਸ੍ਤੁਮੇਂ ਅਨ੍ਯ ਵਸ੍ਤੁਕਾ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਿਤ੍ਵ ਸ੍ਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ( – ਪ੍ਰਤਿਮਾਰੂਪ ਸ੍ਥਾਪਨ ਕਰਨਾ) ਸੋ ਸ੍ਥਾਪਨਾ ਨਿਕ੍ਸ਼ੇਪ ਹੈ . ਵਰ੍ਤਮਾਨਸੇ ਅਨ੍ਯ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਅਤੀਤ ਅਥਵਾ ਅਨਾਗਤ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ ਵਸ੍ਤੁਕੋ ਵਰ੍ਤਮਾਨਮੇਂ ਕਹਨਾ ਸੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯ
੩੪
੨ਅਨੁਪਾਤ੍ਤ ਪਰ (ਪਦਾਰ੍ਥੋਂ) ਦ੍ਵਾਰਾ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤੇ ਵਹ ਪਰੋਕ੍ਸ਼ ਹੈ ਔਰ ਕੇਵਲ ਆਤ੍ਮਾਸੇ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਸ਼੍ਚਿਤਰੂਪਸੇ ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ
੧. ਉਪਾਤ੍ਤ=ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ . (ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ, ਮਨ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਉਪਾਤ੍ਤ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈਂ .)
੨. ਅਨੁਪਾਤ੍ਤ=ਅਪ੍ਰਾਪ੍ਤ . (ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਉਪਦੇਸ਼ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਅਨੁਪਾਤ੍ਤ ਪਰ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈਂ .)