ਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਨਿਯਤਤ੍ਵਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮਪਿ ਨਿਤ੍ਯਵ੍ਯਵਸ੍ਥਿਤਂ ਵਾਰਿਧਿਸ੍ਵਭਾਵ- ਮੁਪੇਤ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍, ਤਥਾਤ੍ਮਨੋ ਵ੍ਰੁਦ੍ਧਿਹਾਨਿਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਨਿਯਤਤ੍ਵਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮਪਿ ਨਿਤ੍ਯਵ੍ਯਵਸ੍ਥਿਤਮਾਤ੍ਮਸ੍ਵਭਾਵਮੁਪੇਤ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍ . ਯਥਾ ਚ ਕਾਂਚਨਸ੍ਯ ਸ੍ਨਿਗ੍ਧਪੀਤਗੁਰੁਤ੍ਵਾਦਿਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤ੍ਵਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮਪਿ ਪ੍ਰਤ੍ਯਸ੍ਤਮਿਤਸਮਸ੍ਤਵਿਸ਼ੇਸ਼ਂ ਕਾਂਚਨਸ੍ਵਭਾਵਮੁਪੇਤ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍, ਤਥਾਤ੍ਮਨੋ ਜ੍ਞਾਨਦਰ੍ਸ਼ਨਾਦਿਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤ੍ਵਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮਪਿ ਪ੍ਰਤ੍ਯਸ੍ਤਮਿਤਸਮਸ੍ਤਵਿਸ਼ੇਸ਼ਮਾਤ੍ਮਸ੍ਵਭਾਵਮੁਪੇਤ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍ . ਯਥਾ ਚਾਪਾਂ ਸਪ੍ਤਾਰ੍ਚਿਃਪ੍ਰਤ੍ਯਯੌਸ਼੍ਣ੍ਯਸਮਾਹਿਤਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਂ ਸਂਯੁਕ੍ਤਤ੍ਵਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮਪ੍ਯੇਕਾਨ੍ਤਤਃ ਸ਼ੀਤਮਪ੍ਸ੍ਵਭਾਵਮੁਪੇਤ੍ਯਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍, ਤਥਾਤ੍ਮਨਃ ਕਰ੍ਮਪ੍ਰਤ੍ਯਯਮੋਹਸਮਾਹਿਤਤ੍ਵ- ਪਰ੍ਯਾਯੇਣਾਨੁਭੂਯਮਾਨਤਾਯਾਂ ਸਂਯੁਕ੍ਤਤ੍ਵਂ ਭੂਤਾਰ੍ਥਮਪ੍ਯੇਕਾਨ੍ਤਤਃ ਸ੍ਵਯਂ ਬੋਧਂ ਜੀਵਸ੍ਵਭਾਵਮੁਪੇਤ੍ਯਾਨੁਭੂਯ- ਮਾਨਤਾਯਾਮਭੂਤਾਰ੍ਥਮ੍ . ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਤਥਾਪਿ ਜਿਸਮੇਂ ਸਰ੍ਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਲਯ ਹੋ ਗਯੇ ਹੈਂ ਐਸੇ ਸੁਵਰ੍ਣ ਸ੍ਵਭਾਵਕੇ ਸਮੀਪ ਜਾਕਰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤ੍ਮਾਕਾ, ਜ੍ਞਾਨ, ਦਰ੍ਸ਼ਨ ਆਦਿ ਗੁਣਰੂਪ ਭੇਦੋਂਸੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਤਥਾਪਿ ਜਿਸਮੇਂ ਸਰ੍ਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਲਯ ਹੋ ਗਯੇ ਹੈਂ ਐਸੇ ਆਤ੍ਮਸ੍ਵਭਾਵਕੇ ਸਮੀਪ ਜਾਕਰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ .
ਜੈਸੇ ਜਲਕਾ, ਅਗ੍ਨਿ ਜਿਸਕਾ ਨਿਮਿਤ੍ਤ ਹੈ ਐਸੀ ਉਸ਼੍ਣਤਾਕੇ ਸਾਥ ਸਂਯੁਕ੍ਤ ਤਾਰੂਪ ਤਪ੍ਤਤਾਰੂਪ -ਅਵਸ੍ਥਾਸੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ (ਜਲਕੋ) ਉਸ਼੍ਣਤਾਰੂਪ ਸਂਯੁਕ੍ਤ ਤਾ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਤਥਾਪਿ ਏਕਾਨ੍ਤ ਸ਼ੀਤਲਤਾਰੂਪ ਜਲਸ੍ਵਭਾਵਕੇ ਸਮੀਪ ਜਾਕਰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇ ਪਰ (ਉਸ਼੍ਣਤਾਕੇ ਸਾਥ) ਸਂਯੁਕ੍ਤ ਤਾ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤ੍ਮਾਕਾ, ਕਰ੍ਮ ਜਿਸਕਾ ਨਿਮਿਤ੍ਤ ਹੈ ਐਸੇ ਮੋਹਕੇ ਸਾਥ ਸਂਯੁਕ੍ਤ ਤਾਰੂਪ ਅਵਸ੍ਥਾਸੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਸਂਯੁਕ੍ਤ ਤਾ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਤਥਾਪਿ ਜੋ ਸ੍ਵਯਂ ਏਕਾਨ੍ਤ ਬੋਧਰੂਪ (ਜ੍ਞਾਨਰੂਪ) ਹੈ ਐਸੇ ਜੀਵਸ੍ਵਭਾਵਕੇ ਸਮੀਪ ਜਾਕਰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਪਰ ਸਂਯੁਕ੍ਤ ਤਾ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ — ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਆਤ੍ਮਾ ਪਾਂਚ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ ਅਨੇਕਰੂਪ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ : — (੧) ਅਨਾਦਿ ਕਾਲਸੇ ਕਰ੍ਮਪੁਦ੍ਗਲਕੇ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਸੇ ਬਨ੍ਧਾ ਹੁਆ ਕਰ੍ਮਪੁਦ੍ਗਲਕੇ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਵਾਲਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ, (੨) ਕਰ੍ਮਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਹੋਨੇਵਾਲੀ ਨਰ, ਨਾਰਕ ਆਦਿ ਪਰ੍ਯਾਯੋਂਮੇਂ ਭਿਨ੍ਨ ਭਿਨ੍ਨ ਸ੍ਵਰੂਪਸੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ, (੩) ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਕੇ ਅਵਿਭਾਗ ਪ੍ਰਤਿਚ੍ਛੇਦ (ਅਂਸ਼) ਘਟਤੇ ਭੀ ਹੈਂ, ਬਢਤੇ ਭੀ ਹੈਂ — ਯਹ ਵਸ੍ਤੁਸ੍ਵਭਾਵ ਹੈ, ਇਸਲਿਏ ਵਹ ਨਿਤ੍ਯ-ਨਿਯਤ ਏਕਰੂਪ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਤਾ, (੪) ਵਹ ਦਰ੍ਸ਼ਨ, ਜ੍ਞਾਨ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਗੁਣੋਂਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਰੂਪ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ ਔਰ (੫) ਕਰ੍ਮਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਹੋਨੇਵਾਲੇ ਮੋਹ, ਰਾਗ, ਦ੍ਵੇਸ਼ ਆਦਿ