ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਏਕਃ ਅਪਿ ] ਆਤ੍ਮਾ ਏਕ ਹੈ, ਤਥਾਪਿ [ਵ੍ਯਵਹਾਰੇਣ ] ਵ੍ਯਵਹਾਰਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸੇ ਦੇਖਾ ਜਾਯ ਤੋ [ਤ੍ਰਿਸ੍ਵਭਾਵਤ੍ਵਾਤ੍ ] ਤੀਨ-ਸ੍ਵਭਾਵਰੂਪਤਾਕੇ ਕਾਰਣ [ਮੇਚਕਃ ] ਅਨੇਕਾਕਾਰਰੂਪ (‘ਮੇਚਕ’) ਹੈ, [ਦਰ੍ਸ਼ਨ-ਜ੍ਞਾਨ-ਚਾਰਿਤ੍ਰੈਃ ਤ੍ਰਿਭਿਃ ਪਰਿਣਤਤ੍ਵਤਃ ] ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ ਦਰ੍ਸ਼ਨ, ਜ੍ਞਾਨ ਔਰ ਚਾਰਿਤ੍ਰ — ਇਨ ਤੀਨ ਭਾਵੋਂਰੂਪ ਪਰਿਣਮਨ ਕਰਤਾ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕ ਨਯਸੇ ਆਤ੍ਮਾ ਏਕ ਹੈ; ਜਬ ਇਸ ਨਯਕੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਕੇ ਕਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ ਤਬ ਪਰ੍ਯਾਯਾਰ੍ਥਿਕ ਨਯ ਗੌਣ ਹੋ ਜਾਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਏ ਏਕਕੋ ਤੀਨਰੂਪ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋਤਾ ਹੁਆ ਕਹਨਾ ਸੋ ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਹੁਆ, ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਭੀ ਹੁਆ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯਸੇ ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਦਰ੍ਸ਼ਨ, ਜ੍ਞਾਨ, ਚਾਰਿਤ੍ਰਰੂਪ ਪਰਿਣਾਮੋਂਕੇ ਕਾਰਣ ‘ਮੇਚਕ’ ਕਹਾ ਹੈ .੧੭.
ਅਬ, ਪਰਮਾਰ੍ਥਨਯਸੇ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਪਰਮਾਰ੍ਥੇਨ ਤੁ ] ਸ਼ੁਦ੍ਧ ਨਿਸ਼੍ਚਯਨਯਸੇ ਦੇਖਾ ਜਾਯੇ ਤੋ [ਵ੍ਯਕ੍ਤ -ਜ੍ਞਾਤ੍ਰੁਤ੍ਵ-ਜ੍ਯੋਤਿਸ਼ਾ ] ਪ੍ਰਗਟ ਜ੍ਞਾਯਕਤ੍ਵਜ੍ਯੋਤਿਮਾਤ੍ਰਸੇ [ਏਕਕਃ ] ਆਤ੍ਮਾ ਏਕਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ, [ਸਰ੍ਵ-ਭਾਵਾਨ੍ਤਰ-ਧ੍ਵਂਸਿ-ਸ੍ਵਭਾਵਤ੍ਵਾਤ੍ ] ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕ ਨਯਸੇ ਸਰ੍ਵ ਅਨ੍ਯਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਸ੍ਵਭਾਵ ਤਥਾ ਅਨ੍ਯਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਹੋਨੇਵਾਲੇ ਵਿਭਾਵੋਂਕੋ ਦੂਰ ਕਰਨੇਰੂਪ ਉਸਕਾ ਸ੍ਵਭਾਵ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਵਹ [ਅਮੇਚਕਃ ] ‘ਅਮੇਚਕ’ ਹੈ — ਸ਼ੁਦ੍ਧ ਏਕਾਕਾਰ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਭੇਦਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੋ ਗੌਣ ਕਰਕੇ ਅਭੇਦਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸੇ ਦੇਖਾ ਜਾਯੇ ਤੋ ਆਤ੍ਮਾ ਏਕਾਕਾਰ ਹੀ ਹੈ, ਵਹੀ ਅਮੇਚਕ ਹੈ .੧੮.
ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਪ੍ਰਮਾਣ-ਨਯਸੇ ਮੇਚਕ, ਅਮੇਚਕ ਕਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਚਿਨ੍ਤਾਕੋ ਮਿਟਾਕਰ ਜੈਸੇ ਸਾਧ੍ਯਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋ ਵੈਸਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਏ, ਯਹ ਆਗੇਕੇ ਸ਼੍ਲੋਕਮੇਂ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਆਤ੍ਮਨਃ ] ਯਹ ਆਤ੍ਮਾ [ਮੇਚਕ-ਅਮੇਚਕਤ੍ਵਯੋਃ ] ਮੇਚਕ ਹੈ — ਭੇਦਰੂਪ
੪੮