Page 159 of 269
PDF/HTML Page 181 of 291
single page version
कर्मोदयान्मरणजीवितदुःखसौख्यम् ।
कुर्यात्पुमान् मरणजीवितदुःखसौख्यम् ।।६-१६८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इह एतत् अज्ञानम्’’ (इह) mithyātvapariṇāmanun ek aṅg dekhāḍe chheḥ (एतत् अज्ञानम्) āvo bhāv mithyātvamay chhe — ‘‘तु यत् परः पुमान् परस्य मरणजीवितदुःखसौख्यम् कुर्यात्’’ (तु) te kevo bhāv? (यत्) te bhāv evo ke (परः पुमान्) koī puruṣh (परस्य) anya puruṣhanān (मरणजीवितदुःखसौख्यम्) maraṇ- prāṇaghāt, jīvit-prāṇarakṣhā, duḥkh-aniṣhṭasanyog, saukhya-iṣhṭaprāpti evān kāryane (कुर्यात्) kare chhe. bhāvārtha ām chhe ke agnānī manuṣhyomān evī kaheṇī chhe ke ‘ā jīve ā jīvane māryo, ā jīve ā jīvane jivāḍyo, ā jīve ā jīvane sukhī karyo, ā jīve ā jīvane duḥkhī karyo;’ — āvī kaheṇī chhe. tyān evī ja pratīti je jīvane hoy te jīv mithyādraṣhṭi chhe em niḥsandeh jāṇajo, sanshay kāī nathī. shā māṭe jāṇavun ke mithyādraṣhṭi chhe? kāraṇ ke ‘‘मरणजीवितदुःखसौख्यम् सर्वं सदा एव नियतं स्वकीयकर्मोदयात् भवति’’ (मरण) prāṇaghāt, (जीवित) prāṇarakṣhā, (दुःखसौख्यम्) iṣhṭa-aniṣhṭasanyog — ā je (सर्वं) sarva jīvarāshine hoy chhe te badhun (सदा एव) sarva kāḷ (नियतं) nishchayathī, (स्वकीयकर्मोदयात् भवति) je jīve potānā vishuddha athavā saṅklesharūp pariṇām vaḍe pūrve ja bāndhyun chhe je āyukarma athavā shātākarma athavā ashātākarma, te karmanā udayathī te jīvane maraṇ athavā jīvan athavā duḥkh athavā sukh thāy chhe evo nishchay chhe; ā vātamān sandeh kāī nathī. bhāvārtha ām chhe ke koī jīv koī jīvane māravā samartha nathī, jivāḍavā samartha nathī, sukhī-duḥkhī karavā samartha nathī. 6-168.
Page 160 of 269
PDF/HTML Page 182 of 291
single page version
पश्यन्ति ये मरणजीवितदुःखसौख्यम् ।
मिथ्याद्रशो नियतमात्महनो भवन्ति ।।७-१६९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ये परात् परस्य मरणजीवितदुःखसौख्यम् पश्यन्ति’’ (ये) je koī agnānī jīvarāshi (परात्) anya jīvathī (परस्य) anya jīvanun (मरणजीवितदुःखसौख्यम्) maravun, jīvavun, duḥkh, sukh (पश्यन्ति) māne chhe; shun karīne? ‘‘एतत् अज्ञानम् अधिगम्य’’ (एतत् अज्ञानम्) mithyātvarūp ashuddha pariṇāmane — āvā ashuddhapaṇāne (अधिगम्य) pāmīne; ‘‘ते नियतम् मिथ्याद्रशः भवन्ति’’ (ते) je jīvarāshi evun māne chhe te (नियतम्) nishchayathī (मिथ्याद्रशः भवन्ति) sarva prakāre mithyādraṣhṭirāshi chhe. kevā chhe te mithyādraṣhṭi? ‘‘अहंकृतिरसेन कर्माणि चिकीर्षवः’’ (अहंकृति) ‘hun dev, hun manuṣhya, hun tiryañch, hun nārak, hun duḥkhī, hun sukhī’ evī karmajanitaparyāyamān chhe ātmabuddhi, te-rūp je (रसेन) magnapaṇun, te vaḍe (कर्माणि) karmanā udaye jeṭalī kriyā thāy chhe tene (चिकीर्षवः) ‘hun karun chhun, men karyun chhe, ām karīsh’ em agnānane līdhe māne chhe. vaḷī kevā chhe? ‘‘आत्महनः’’ potānā ghātanashīl chhe. 7-169.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अस्य मिथ्याद्रष्टेः सः एव बन्धहेतुः भवति’’ (अस्य मिथ्याद्रष्टेः) ā mithyādraṣhṭi jīvane, (सः एव) mithyātvarūp chhe je evo pariṇām ke ‘ā jīve ā jīvane māryo, ā jīve ā jīvane jivāḍyo’ — evo bhāv (बन्धहेतुः भवति) gnānāvaraṇādi karmabandhanun kāraṇ thāy chhe. shā kāraṇathī?
Page 161 of 269
PDF/HTML Page 183 of 291
single page version
pariṇām mithyātvarūp chhe. ‘‘यः एव अयम् अध्यवसायः’’ ‘āne mārun, āne jivāḍun’ evo je mithyātvarūp pariṇām te jene hoy chhe ‘‘अस्य अज्ञानात्मा द्रश्यते’’ (अस्य) evā jīvanun (अज्ञानात्मा) mithyātvamay svarūp (द्रश्यते) jovāmān āve chhe. 8 – 170.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘आत्मा आत्मानं यत् न करोति तत् किञ्चन अपि न एव अस्ति’’ (आत्मा) mithyādraṣhṭi jīv (आत्मानं) potāne (यत् न करोति) je-rūpe āsvādato na hoy (तत् किञ्चन) evo paryāy, evo vikalpa (न एव अस्ति) trailokyamān chhe ja nahīn. bhāvārtha ām chhe ke mithyādraṣhṭi jīv jevo paryāy dhāraṇ kare chhe, jevā bhāve pariṇame chhe, te badhāne potāsvarūp jāṇī anubhave chhe; tethī karmanā svarūpane jīvanā svarūpathī bhinna karīne jāṇato nathī, ekarūp anubhav kare chhe.
jivāḍyo, āne men sukhī karyo, āne men duḥkhī karyo’ — evā pariṇāmathī ‘‘विमोहितः’’ ghelo thayo chhe. kevo chhe pariṇām? ‘‘निःफलेन’’ jūṭho chhe. bhāvārtha ām chhe ke yadyapi māravānun kahe chhe, jivāḍavānun kahe chhe, tathāpi jīvonun maravun jīvavun potānān karmanā udayane hāth chhe, ānā pariṇāmone ādhīn nathī. ā potānā agnānapaṇāne līdhe anek jūṭhā vikalpo kare chhe. 9-171.
दात्मानमात्मा विदधाति विश्वम् ।
नास्तीह येषां यतयस्त एव ।।१०-१७२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ते एव यतयः’’ teo ja yatīshvar chhe ‘‘येषां
Page 162 of 269
PDF/HTML Page 184 of 291
single page version
इह एष अध्यवसायः नास्ति’’ (येषां) jemane (इह) sūkṣhmarūp ke sthūlarūp (एषः अध्यवसायः) ‘āne mārun, āne jivāḍun’ evo mithyātvarūp pariṇām (नास्ति) nathī. kevo chhe pariṇām? ‘‘मोहैककन्दः’’ (मोह) mithyātvanun (एककन्दः) mūḷ kāraṇ chhe. ‘‘यत्प्रभावात्’’ je mithyātvapariṇāmanā kāraṇe ‘‘आत्मा आत्मानम् विश्वम् विदधाति’’ (आत्मा) jīvadravya (आत्मानम्) potāne (विश्वम्) ‘hun dev, hun manuṣhya, hun krodhī, hun mānī, hun sukhī, hun duḥkhī’ ityādi nānārūp (विदधाति) anubhave chhe. kevo chhe ātmā? ‘‘विश्वात् विभक्तः अपि’’ joke karmanā udayathī thayelā samasta paryāyothī bhinna chhe. bhāvārtha ām chhe ke mithyādraṣhṭi jīv paryāyamān rat chhe, tethī paryāyane potārūp anubhave chhe. āvo mithyātvabhāv chhūṭatān gnānī paṇ sācho, ācharaṇ paṇ sāchun. 10 – 172.
स्तन्मन्ये व्यवहार एव निखिलोऽप्यन्याश्रयस्त्याजितः ।
शुद्धज्ञानघने महिम्नि न निजे बध्नन्ति सन्तो धृतिम् ।।११-१७३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अमी सन्तः निजे महिम्नि धृतिम् किं न बध्नन्ति’’ (अमी सन्तः) samyagdraṣhṭi jīvarāshi (निजे महिम्नि) nij mahimāmān arthāt potānā shuddha chidrūp svarūpamān (धृतिम्) sthiratārūp sukhane (किं न बध्नन्ति) kem na kare? arthāt sarvathā kare. kevo chhe nij mahimā? ‘‘शुद्धज्ञानघने’’ (शुद्ध) rāgādi rahit evā (ज्ञान) chetanāguṇano (घने) samūh chhe. shun karīne? ‘‘तत् सम्यक् निश्चयं आक्रम्य’’ (तत्) te kāraṇathī (सम्यक् निश्चयम्) samyak nishchayane arthāt nirvikalpa vastumātrane (आक्रम्य) jevī chhe tevī anubhavagochar karīne. kevo chhe nishchay? ‘‘एकम् एव’’ (एकम्) nirvikalpa vastumātra chhe, (एव) nishchayathī. vaḷī kevo chhe? ‘‘निष्कम्पम्’’ sarva upādhithī rahit chhe. ‘‘यत् सर्वत्र अध्यवसानम् अखिलं एव त्याज्यं’’ (यत्) je kāraṇathī (सर्वत्र अध्यवसानम्) ‘hun mārun, hun jivāḍun, hun duḥkhī karun, hun sukhī karun,
Page 163 of 269
PDF/HTML Page 185 of 291
single page version
hun dev, hun manuṣhya’ ityādi chhe je mithyātvarūp asaṅkhyāt lokamātra pariṇām (अखिलं एव त्याज्यं) te samasta pariṇām hey chhe. kevā chhe pariṇām? ‘‘जिनैः उक्तं’’ parameshvar kevaḷagnāne birājamān, temaṇe evā kahyā chhe. ‘‘तत्’’ mithyātvabhāvano thayo chhe tyāg, tene ‘‘मन्ये’’ hun em mānun chhun ke ‘‘निखिलः अपि व्यवहारः त्याजितः एव’’ (निखिलः अपि) jeṭalo chhe satyarūp athavā asatyarūp (व्यवहारः) vyavahār arthāt shuddhasvarūpamātrathī viparit jeṭalā man-vachan-kāyanā vikalpo te badhā (त्याजितः) sarva prakāre chhūṭyā chhe. bhāvārtha ām chhe ke pūrvokta mithyābhāv jene chhūṭī gayo tene samasta vyavahār chhūṭī gayo, kāraṇ ke mithyātvanā bhāv tathā vyavahāranā bhāv ek vastu chhe. kevo chhe vyavahār? ‘‘अन्याश्रयः’’ (अन्य) viparītapaṇun te ja chhe (आश्रयः) avalamban jenun, evo chhe. 11 – 173.
स्ते शुद्धचिन्मात्रमहोऽतिरिक्ताः ।
मिति प्रणुन्नाः पुनरेवमाहुः ।।१२-१७४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘पुनः एवम् आहुः’’ (पुनः) shuddha vastusvarūpanun nirūpaṇ karyun topaṇ pharīne (एवम् आहुः) em kahe chhe granthanā kartā shrī kundakundāchārya. kevā chhe? ‘‘इति प्रणुन्नाः’’ jemane āvo prashrna namra thaīne pūchhavāmān āvyo chhe. kevo prashrna? ‘‘ते रागादयः बन्धनिदानम् उक्ताः’’ aho svāmin! (ते रागादयः) ashuddha chetanārūp chhe rāg-dveṣh-moh ityādi asaṅkhyāt lokamātra vibhāvapariṇām te, (बन्धनिदानम् उक्ताः) gnānāvaraṇādi karmabandhanān kāraṇ chhe evun kahyun, sāmbhaḷyun, jāṇyun, mānyun. kevā chhe te bhāv? ‘‘शुद्धचिन्मात्रमहोऽतिरिक्ताः’’ (शुद्धचिन्मात्र) shuddha gnān- chetanāmātra chhe je (महः) jyotisvarūp jīvavastu, tenāthī (अतिरिक्ताः) bahār chhe. have ek prashrna hun karun chhun ke ‘‘तन्निमित्तम् आत्मा वा परः’’ (तन्निमित्तम्) te rāg-dveṣh- moharūp ashuddha pariṇāmonun kāraṇ koṇ chhe? (आत्मा) jīvadravya kāraṇ chhe (वा) ke
Page 164 of 269
PDF/HTML Page 186 of 291
single page version
(परः) mohakarmarūp pariṇamyo chhe je pudgaladravyano piṇḍ te kāraṇ chhe? evun pūchhavāmān āvatān āchārya uttar kahe chhe. 12-174.
मात्मात्मनो याति यथार्ककान्तः ।
वस्तुस्वभावोऽयमुदेति तावत् ।।१३-१७५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तावत् अयम् वस्तुस्वभावः उदेति’’ (तावत्) prashrna karyo hato teno uttar ām chhe — (अयम् वस्तुस्वभावः) ā vastunun svarūp (उदेति) sarva kāḷe pragaṭ chhe. kevo chhe vastuno svabhāv? ‘‘जातु आत्मा आत्मनः रागादिनिमित्त- भावम् न याति’’ (जातु) koī paṇ kāḷe (आत्मा) jīvadravya (आत्मनः रागादिनिमित्तभावम्) potāsambandhī chhe je rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇām temanā kāraṇapaṇārūp (न याति) pariṇamatun nathī. bhāvārtha ām chhe ke dravyanā pariṇāmanun kāraṇ be prakāranun chheḥ ek upādānakāraṇ chhe, ek nimittakāraṇ chhe. upādānakāraṇ eṭale dravyamān antargarbhit chhe potānā pariṇām-paryāyarūp pariṇamanashakti; te to je dravyanī, te ja dravyamān hoy chhe evo nishchay chhe. nimittakāraṇ — je dravyano sanyog prāpta thavāthī anya dravya potānā paryāyarūp pariṇame chhe; te to je dravyano, te dravyamān hoy chhe, anya dravyagochar hoto nathī evo nishchay chhe. jevī rīte mr̥uttikā ghaṭ paryāyarūpe pariṇame chhe, tenun upādānakāraṇ chhe mr̥uttikāmān ghaṭarūp pariṇamanashakti; nimittakāraṇ chhe bāhyarūp kumbhār, chakra, daṇḍ ityādi; tevī ja rīte jīvadravya ashuddha pariṇāme — moh-rāg-dveṣharūpe pariṇame chhe, tenun upādānakāraṇ chhe jīvadravyamān antargarbhit vibhāvarūp ashuddha pariṇamanashakti; ‘‘तस्मिन् निमित्तं’’ nimittakāraṇ chhe ‘‘परसङ्गः एव’’ darshanamoh-chāritramohakarmarūp bandhāyelo je jīvanā pradeshomān ekakṣhetrāvagāharūp pudgaladravyano piṇḍ, teno uday. joke mohakarmarūp pudgalapiṇḍano uday potānā dravya sāthe vyāpya-vyāpakarūp chhe, jīvadravya sāthe vyāpya-vyāpakarūp
Page 165 of 269
PDF/HTML Page 187 of 291
single page version
nathī, topaṇ mohakarmano uday hotān jīvadravya potānā vibhāvapariṇāmarūpe pariṇame chhe — evo ja vastuno svabhāv chhe, sahāro kono? ahīn draṣhṭānt chhe — ‘‘यथा अर्ककान्तः’’ jem sphaṭikamaṇi rātī, pīḷī, kāḷī ityādi anek prabhārūpe pariṇame chhe, tenun upādānakāraṇ chhe sphaṭikamaṇimān antargarbhit nānā varṇarūp pariṇaman- shakti; nimittakāraṇ chhe bāhya nānā varṇarūp pūrīno (āshrayarūp vastuno) sanyog. 13-175.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ज्ञानी इति वस्तुस्वभावं स्वं जानाति’’ (ज्ञानी) samyagdraṣhṭi jīv (इति) pūrvokta prakāre (वस्तुस्वभावं) dravyanun svarūp evun je (स्वं) potānun shuddha chaitanya, tene (जानाति) āsvādarūp anubhave chhe, ‘‘तेन सः रागादीन् आत्मनः न कुर्यात्’’ (तेन) te kāraṇathī (सः) samyagdraṣhṭi jīv (रागादीन्) rāg-dveṣh- moharūp ashuddha pariṇāmo (आत्मनः) jīvadravyanun svarūp chhe em (न कुर्यात्) anubhavato nathī, karmanā udayanī upādhi chhe em anubhave chhe. ‘‘अतः कारकः न भवति’’ (अतः) ā kāraṇathī (कारकः) rāgādi ashuddha pariṇāmono kartā (न भवति) thato nathī. bhāvārtha ām chhe ke — samyagdraṣhṭi jīvane rāgādi ashuddha pariṇāmonun svāmitvapaṇun nathī, tethī samyagdraṣhṭi jīv kartā nathī. 14-176.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अज्ञानी इति वस्तुस्वभावं स्वं न वेत्ति’’ (अज्ञानी)
✽ paṇḍit shrī rājamalajīnī ṭīkāmān ā shlok tathā teno artha nathī. shlok nan. 176nā ādhāre ā shlokano ‘khaṇḍānvay sahit artha’ karavāmān āvyo chhe.
Page 166 of 269
PDF/HTML Page 188 of 291
single page version
mithyādraṣhṭi jīv (इति) pūrvokta prakāre (वस्तुस्वभावं) dravyanun svarūp evun je (स्वं) potānun shuddha chaitanya, tene (न वेत्ति) āsvādarūp anubhavato nathī, ‘‘तेन सः रागादीन् आत्मनः कुर्यात्’’ (तेन) te kāraṇathī (सः) mithyādraṣhṭi jīv (रागादीन्) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇāmo (आत्मनः) jīvadravyanun svarūp chhe em (कुर्यात्) anubhave chhe, karmanā udayanī upādhi chhe em anubhavato nathī. ‘‘अतः कारकः भवति’’ (अतः) ā kāraṇathī (कारकः) rāgādi ashuddha pariṇāmono kartā (भवति) thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke — mithyādraṣhṭi jīvane rāgādi ashuddha pariṇāmonun svāmitvapaṇun chhe, tethī mithyādraṣhṭi jīv kartā chhe. 15-177.
इत्यालोच्य विवेच्य तत्किल परद्रव्यं समग्रं बलात्
तन्मूलां बहुभावसन्ततिमिमामुद्धर्तुकामः समम् ।
आत्मानं समुपैति निर्भरवहत्पूर्णैकसंविद्युतं येनोन्मूलितबन्ध एष भगवानात्मात्मनि स्फू र्जति ।।१६-१७८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एषः आत्मा आत्मानं समुपैति येन आत्मनि स्फू र्जति’’ (एषः आत्मा) ā ātmā arthāt pratyakṣha chhe je jīvadravya te (आत्मानं समुपैति) anādi kāḷathī svarūpathī bhraṣhṭa thayo hato topaṇ ā anukramathī potānā svarūpane prāpta thayo, (येन) je svarūpanī prāptinā kāraṇe (आत्मनि स्फू र्जति) paradravya sāthe sambandh chhūṭyo, potā sāthe sambandh rahyo. kevo chhe? ‘‘उन्मूलितबन्धः’’ (उन्मूलित) mūḷ sattāthī dūr karyo chhe (बन्धः) gnānāvaraṇādi karmarūp pudgaladravyano piṇḍ jeṇe, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘भगवान्’’ gnānasvarūp chhe. kevī rīte anubhave chhe? ‘‘निर्भरवहत्पूर्णैकसंविद्युतं’’ (निर्भर) anant shaktinā puñjarūpe (वहत्) nirantar pariṇame chhe evun je (पूर्ण) svarasathī bharelun (एकसंवित्) vishuddha gnān, tenī sāthe (युतं) maḷelun chhe evā shuddha svarūpane anubhave chhe. vaḷī kevo chhe ātmā? ‘‘इमाम् बहुभावसन्ततिम् समम् उद्धर्तुकामः’’ (इमाम्) kahyun chhe svarūp jemanun evā chhe (बहुभाव) bahubhāv arthāt rāg-dveṣh-moh ādi anek prakāranā ashuddha pariṇām, temanī
santatine arthāt paramparāne (समम्) ek ja kāḷe (उद्धर्तृकामः) ukhāḍīne dūr (सन्ततिम्)
Page 167 of 269
PDF/HTML Page 189 of 291
single page version
karavāno chhe abhiprāy jeno, evo chhe. kevī chhe bhāvasantati? ‘‘तन्मूलां’’ paradravyanun svāmitvapaṇun chhe mūḷ kāraṇ jenun evī chhe. shun karīne? ‘‘किल बलात् तत् समग्रं परद्रव्यं इति आलोच्य विवेच्य’’ (किल) nishchayathī (बलात्) gnānanā baḷathī (तत्) dravyakarma-bhāvakarma-nokarmarūp (समग्रं परद्रव्यं) evī chhe jeṭalī pudgaladravyanī vichitra pariṇati tene, (इति आलोच्य) pūrvokta prakāre vichār karī, (विवेच्य) shuddha gnānasvarūpathī bhinna karī chhe. bhāvārtha ām chhe ke — shuddha svarūp upādey chhe, anya samasta paradravya hey chhe. 16-178.
कार्यं बन्धं विविधमधुना सद्य एव प्रणुद्य ।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एतत् ज्ञानज्योतिः तद्वत् सन्नद्धम्’’ (एतत् ज्ञानज्योतिः) ā gnānajyoti arthāt svānubhavagochar shuddha chaitanyavastu (तद्वत् सन्नद्धम्) potānā baḷ-parākram sāthe evī pragaṭ thaī ke ‘‘यद्वत् अस्य प्रसरम् अपरः कः अपि न आवृणोति’’ (यद्वत्) jethī (अस्य प्रसरम्) shuddha gnānanā lok-alokasambandhī sakaḷ gneyane jāṇavānā prasārane (अपरः कः अपि) anya koī bījun dravya (न आवृणोति) rokī shakatun nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jīvano svabhāv kevaḷagnān- kevaḷadarshan chhe, te gnānāvaraṇādi karmabandh dvārā āchchhādit chhe; evun āvaraṇ shuddha pariṇāmathī maṭe chhe, vastusvarūp pragaṭ thāy chhe. āvun shuddha svarūp jīvane upādey chhe. kevī chhe gnānajyoti? ‘‘क्षपिततिमिरं’’ (क्षपित) vināsh karyān chhe (तिमिरं) gnānāvaraṇ-darshanāvaraṇakarma jeṇe, evī chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘साधु’’ sarva upadravothī rahit chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘कारणानां रागादीनाम् उदयं दारयत्’’ (कारणानां) karmabandhanān kāraṇ evā je (रागादीनाम्) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇām, temanā (उदयं) pragaṭapaṇāne
Page 168 of 269
PDF/HTML Page 190 of 291
single page version
‘‘अदयं’’ nirdayapaṇānī māphak. vaḷī shun karīne evī thāy chhe? ‘‘कार्यं बन्धं अधुना सद्यः एव प्रणुद्य’’ (कार्यं) rāgādi ashuddha pariṇāmo hotān thāy chhe evā, (बन्धं) dhārāpravāharūp thanārā pudgalakarmanā bandhane (सद्यः एव) je kāḷe rāgādi maṭyā te ja kāḷe (प्रणुद्य) maṭāḍīne. kevo chhe bandh? ‘‘विविधम्’’ gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ ityādi asaṅkhyāt lokamātra chhe. koī vitarka karashe ke āvun to dravyarūp vidyamān ja hatun. samādhān ām chhe ke (अधुना) dravyarūp joke vidyamān ja hatun topaṇ pragaṭarūp, bandhane dūr karatān thayun. 17-179.
Page 169 of 269
PDF/HTML Page 191 of 291
single page version
नयन्मोक्षं साक्षात्पुरुषमुपलम्भैकनियतम् ।
परं पूर्णं ज्ञानं कृतसकलकृत्यं विजयते ।।१-१८०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इदानीं पूर्णं ज्ञानं विजयते’’ (इदानीम्) ahīnthī sharū karīne (पूर्णं ज्ञानं) shuddha gnān arthāt samasta āvaraṇano vināsh thatān thāy chhe je shuddha vastuno prakāsh te (विजयते) āgāmī anant kāḷ paryant te ja rūpe rahe chhe, anyathā thato nathī. kevun chhe shuddha gnān? ‘‘कृतसकलकृत्यं’’ (कृत) karyo chhe (सकलकृत्यं) karavāyogya samasta karmano vināsh jeṇe, evun chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘उन्मज्जत्सहजपरमानन्दसरसं’’ (उन्मज्जत्) anādi kāḷathī gayun hatun te pragaṭ thayun chhe evun je (सहजपरमानन्द) dravyanā svabhāvarūpe pariṇamatun anākulatvalakṣhaṇ atīndriy sukh, tenāthī (सरसं) sanyukta chhe. bhāvārtha ām chhe ke mokṣhanun phaḷ atīndriy sukh chhe. shun karatun thakun gnān pragaṭ thāy chhe? ‘‘पुरुषम् साक्षात् मोक्षं नयत्’’ (पुरुषम्) jīvadravyane (साक्षात् मोक्षं) sakaḷ karmano vināsh thatān shuddhatva-avasthānā pragaṭapaṇārūp (नयत्) pariṇamāvatun thakun. bhāvārtha ām chhe ke ahīnthī ārambh karīne sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣhanā svarūpanun nirūpaṇ karavāmān āve chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘परं’’ utkr̥uṣhṭa chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘उपलम्भैकनियतम्’’ ek nishchayasvabhāvane prāpta chhe. shun karato thako ātmā mukta thāy chhe? ‘‘बन्धपुरुषौ द्विधाकृत्य’’ (बन्ध) dravyakarma-
Page 170 of 269
PDF/HTML Page 192 of 291
single page version
bhāvakarma-nokarmarūp upādhi ane (पुरुषौ) shuddha jīvadravya temanī, (द्विधाकृत्य) ‘sarva bandh hey, shuddha jīv upādey’ evā bhedagnānarūp pratīti upajāvīne. āvī pratīti je rīte ūpaje chhe te kahe chhe — ‘‘प्रज्ञाक्रकचदलनात्’’ (प्रज्ञा) shuddhagnānamātra jīvadravya, ashuddha rāgādi upādhi bandh — evī bhedagnānarūpī buddhi, evun je (क्रकच) karavat, tenā dvārā (दलनात्) nirantar anubhavano abhyās karavāthī. bhāvārtha ām chhe ke jem karavatane vāramvār chalāvatān pudgalavastu kāṣhṭha ityādinā be khaṇḍ thaī jāy chhe, tem bhedagnān vaḍe jīv-pudgalane vāramvār bhinna bhinna anubhavatān bhinna bhinna thaī jāy chhe; tethī bhedagnān upādey chhe. 1-180.
सूक्ष्मेऽन्तःसन्धिबन्धे निपतति रभसादात्मकर्मोभयस्य ।
बन्धं चाज्ञानभावे नियमितमभितः कुर्वती भिन्नभिन्नौ ।।२-१८१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke — jīvadravya tathā karmaparyāyarūp pariṇat pudgaladravyano piṇḍ, te banneno ekabandhaparyāyarūp sambandh anādi kāḷathī chālyo āvyo chhe; tyān evo sambandh jyāre chhūṭī jāy, jīvadravya potānā shuddha svarūpe pariṇame — anant chatuṣhṭayarūp pariṇame, tathā pudgaladravya gnānāvaraṇādi karmaparyāyane chhoḍe — jīvanā pradeshothī sarvathā abandharūp thaī sambandh chhūṭī jāy, jīv-pudgal banne bhinna bhinna thaī jāy, tenun nām mokṣha kahevāy chhe. te bhinna bhinna thavānun kāraṇ āvun ke moh-rāg-dveṣh ityādi vibhāvarūp ashuddha pariṇatinā maṭavāthī jīvane shuddhatvarūp pariṇaman. tenun vivaraṇ ām chhe ke shuddhatvapariṇaman sarvathā sakaḷ karmono kṣhay karavānun kāraṇ chhe. evun shuddhatvapariṇaman sarvathā dravyanā pariṇamanarūp chhe, nirvikalparūp chhe, tethī vachan dvārā kahevānun samarthapaṇun nathī. tethī evā rūpe kahevāy chhe ke jīvane shuddha svarūpanā anubhavarūp pariṇamāve chhe gnānaguṇ, te mokṣhanun kāraṇ chhe. tenun
Page 171 of 269
PDF/HTML Page 193 of 291
single page version
samādhān ām chhe ke shuddha svarūpanā anubhavarūp chhe je gnān te, jīvanā shuddhatvapariṇamanathī sarvathā sahit chhe. jene shuddhatvapariṇaman hoy chhe te jīvane shuddha svarūpano anubhav avashya hoy chhe, sandeh nathī, anyathā sarvathā prakāre anubhav hoto nathī; tethī shuddha svarūpano anubhav mokṣhanun kāraṇ chhe. ahīn anek prakāranā mithyādraṣhṭi jīvo nānā prakāranā vikalpo kare chhe, tethī temanun samādhān kare chhe. koī kahe chhe ke jīvanun svarūp ane bandhanun svarūp jāṇī levun te mokṣhamārga chhe. koī kahe chhe ke bandhanun svarūp jāṇīne evun chintavan karavun ke ‘bandh kyāre chhūṭashe, kaī rīte chhūṭashe’ evī chintā mokṣhanun kāraṇ chhe. āvun kahe chhe je jīvo te jūṭhā chhe — mithyādraṣhṭi chhe. mokṣhanun kāraṇ jevun chhe tevun kahe chhe — ‘‘इयं प्रज्ञाच्छेत्री आत्मकर्मोभयस्य अन्तःसन्धिबन्धे निपतति’’ (इयं) vastusvarūpe pragaṭ chhe je (प्रज्ञा) pragnā arthāt ātmānā shuddhasvarūp-anubhavasamarthapaṇe pariṇamelo jīvano gnānaguṇ, te ja chhe (छेत्री) chhīṇī. bhāvārtha ām chhe ke sāmānyapaṇe je koī vastune chhedīne be karavāmān āve chhe te chhīṇī vaḍe chhedavāmān āve chhe. ahīn paṇ jīv-karmane chhedīne be karavānān chhe, temane be-rūpe chhedavāne māṭe svarūp-anubhavasamartha gnānarūp chhīṇī chhe; anya to bījun kāraṇ thayun nathī, thashe nahīn. āvī pragnāchhīṇī je rīte chhedīne be kare chhe te rīt kahe chhe — (आत्मकर्मोभयस्य) ātmā-chetanāmātra dravya, karma- pudgalano piṇḍ athavā moh-rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇati, – evī chhe be vastuo, temano (अन्तःसन्धि) antaḥsandhivāḷo — joke ekakṣhetrāvagāharūp chhe, bandhaparyāyarūp chhe, ashuddhatva-vikārarūp pariṇamel chhe topaṇ paraspar sandhi chhe, niḥsandhi thayel nathī, be dravyonun ek dravyarūp thayun nathī, evo chhe je — (बन्धे) bandh arthāt gnānachhīṇī pesavānun sthān, temān (निपतति) gnānachhīṇī pese chhe, peṭhī thakī chhedīne bhinna bhinna kare chhe. kevī chhe pragnāchhīṇī? ‘‘शिता’’ gnānāvaraṇīy karmano kṣhayopasham thatān, mithyātvakarmano nāsh thatān, shuddha chaitanyasvarūpamān pesavāne atyant samartha chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jevī rīte joke ūñchā loḍhānī chhīṇī ati tīkṣhṇa hoy chhe topaṇ sandhi vichārīne devāthī (māravāthī) chhedīne be kare chhe; tevī rīte, joke samyagdraṣhṭi jīvanun gnān atyant tīkṣhṇa chhe topaṇ jīv-karmanī chhe je andaramān sandhi, temān pravesh karatān pratham to buddhigochar chhedīne be kare chhe, pachhī sakaḷ
Page 172 of 269
PDF/HTML Page 194 of 291
single page version
karmano kṣhay thavāthī sākṣhāt chhedīne bhinna bhinna kare chhe. kevo chhe jīv-karmano antaḥsandhibandh? ‘‘सूक्ष्मे’’ ghaṇī ja durlakṣhya sandhirūp chhe. tenun vivaraṇ ām chhe — je dravyakarma chhe gnānāvaraṇādi pudgalano piṇḍ, te joke ekakṣhetrāvagāharūp chhe topaṇ tenī to jīvathī bhinnapaṇānī pratīti, vichār karatān ūpaje chhe; kāraṇ ke dravyakarma pudgalapiṇḍarūp chhe; joke ekakṣhetrāvagāharūp chhe topaṇ bhinna bhinna pradesh chhe, achetan chhe, bandhāy chhe, chhūṭe chhe — ām vichāratān bhinnapaṇānī pratīti ūpaje chhe. nokarma chhe je sharīr-man-vachan tenāthī paṇ te prakāre, vichār karatān bhed-pratīti ūpaje chhe. bhāvakarma je moh-rāg-dveṣharūp — ashuddhachetanārūp — pariṇām, te ashuddha pariṇām vartamānamān jīvanī sāthe ekapariṇamanarūp chhe, tathā ashuddha pariṇāmanī sāthe vartamānamān jīv vyāpya-vyāpakarūp pariṇame chhe, tethī te pariṇāmonā jīvathī bhinnapaṇāno anubhav kaṭhaṇ chhe, topaṇ sūkṣhma sandhino bhed pāḍatān bhinna pratīti thāy chhe. teno vichār ām chhe ke jevī rīte sphaṭikamaṇi svarūpathī svachchhatāmātra vastu chhe, rātī-pīḷī-kāḷī purīno (āshrayarūp vastuno) sanyog pāmavāthī rāto-pīḷo-kāḷo e-rūpe sphaṭikamaṇi jhaḷake chhe; vartamānamān svarūpano vichār karatān svachchhatāmātra bhūmikā sphaṭikamaṇi vastu chhe; temān rātā- pīḷā-kāḷāpaṇun parasanyoganī upādhi chhe, sphaṭikamaṇino svabhāvaguṇ nathī; tevī ja rīte jīvadravyano svachchha chetanāmātra svabhāv chhe; anādi santānarūp mohakarmanā udayathī moh-rāg-dveṣharūp — rañjit ashuddha chetanārūpe — pariṇame chhe, topaṇ vartamānamān svarūpano vichār karatān chetanābhūmimātra to jīvavastu chhe; temān moh- rāg-dveṣharūp rañjitapaṇun karmanā udayanī upādhi chhe, vastuno svabhāvaguṇ nathī. — ā rīte vichāratān bhedabhinna pratīti ūpaje chhe, je anubhavagochar chhe. koī prashna kare chhe ke keṭalā kāḷamān pragnāchhīṇī paḍe chhe — bhinna bhinna kare chhe? uttar ām chhe — ‘‘रभसात्’’ ati sūkṣhma kāḷamān — ek samayamān paḍe chhe, te ja kāḷe bhinna bhinna kare chhe. kevī chhe pragnāchhīṇī? ‘‘निपुणैः कथमपि पातिता’’ (निपुणैः) ātmānubhavamān pravīṇ chhe je samyagdraṣhṭi jīvo temanā vaḍe (कथम् अपि) sansāramān nikaṭapaṇārūp kāḷalabdhi prāpta thavāthī (पातिता) svarūpamān pesāḍavāthī pese chhe. bhāvārtha ām chhe ke bhedavignān buddhipūrvak vikalparūp chhe, grāhya-grāhakarūp chhe,
Page 173 of 269
PDF/HTML Page 195 of 291
single page version
shuddhasvarūpanī jem nirvikalpa nathī; tethī upāyarūp chhe. kevā chhe samyagdraṣhṭi jīvo? ‘‘सावधानैः’’ jīvanun svarūp ane karmanun svarūp, temanā bhinna bhinna vichāramān jāgarūk chhe, pramādī nathī. kevī chhe pragnāchhīṇī? ‘‘अभितः भिन्नभिन्नौ कुर्वती’’ (अभितः) sarvathā prakāre (भिन्नभिन्नौ कुर्वती) jīvane ane karmane judān judān kare chhe. je rīte bhinna bhinna kare chhe te rīt kahe chhe — ‘‘चैतन्यपूरे आत्मानं मग्नं कुर्वती अज्ञानभावे बन्धं नियमितं कुर्वती’’ (चैतन्य) svaparasvarūpagrāhak evo je prakāshaguṇ tenā (पूरे) trikāḷagochar pravāhamān (आत्मानं) jīvadravyane (मग्नं कुर्वती) ekavasturūp – em sādhe chhe; bhāvārtha ām chhe ke shuddhachetanāmātra jīvanun svarūp chhe em anubhavagochar thāy chhe; (अज्ञानभावे) rāgādipaṇāmān (नियमितं बन्धं कुर्वती) niyamathī bandhano svabhāv chhe – em sādhe chhe. bhāvārtha ām chhe ke rāgādi ashuddhapaṇun karmabandhanī upādhi chhe, jīvanun svarūp nathī evun anubhavagochar thāy chhe. kevun chhe chaitanyapūr? ‘‘अन्तःस्थिरविशदलसद्धाम्नि’’ (अन्तः) sarva asaṅkhyāt pradeshomān ekasvarūp, (स्थिर) sarva kāḷe shāshvat, (विशद) sarva kāḷe shuddhatvarūp ane (लसत्) sarva kāḷe pratyakṣha evo chhe (धाम्नि) kevaḷagnān-kevaḷadarshan-tejaḥpuñj jeno, evun chhe. 2-181.
भित्त्वा सर्वमपि स्वलक्षणबलाद्भेत्तुं हि यच्छक्यते चिन्मुद्राङ्कितनिर्विभागमहिमा शुद्धश्चिदेवास्म्यहम् । भिद्यन्ते यदि कारकाणि यदि वा धर्मा गुणा वा यदि भिद्यन्तां न भिदास्ति काचन विभौ भावे विशुद्धे चिति ।।३-१८२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke jene shuddhasvarūpano anubhav hoy chhe te jīv āvā pariṇāmasanskāravāḷo hoy chhe. ‘‘अहम् शुद्धः चित् अस्मि एव’’ (अहम्) hun (शुद्धः चित् अस्मि) shuddha chaitanyamātra chhun, (एव) nishchayathī evo ja chhun. ‘‘चिन्मुद्राङ्कितनिर्विभागमहिमा’’ (चिन्मुद्रा) chetanāguṇ vaḍe (अङ्कित) chihnit karī dīdhelī evī chhe (निर्विभाग) bhedathī rahit (महिमा) moṭap jenī, evo chhun.
Page 174 of 269
PDF/HTML Page 196 of 291
single page version
āvo anubhav je rīte thāy chhe te rīt kahe chhe — ‘‘सर्वम् अपि भित्त्वा’’ (सर्वम्) jeṭalī karmanā udayanī upādhi chhe te badhānun — (भित्त्वा) anādi kāḷathī potārūp jāṇīne anubhavato hato tene paradravya jāṇīne — svāmitva chhoḍī dīdhun. kevun chhe paradravya? ‘‘यत् तु भेत्तुम् शक्यते’’ (यत् तु) je karmarūp paradravya-vastu (भेत्तुं शक्यते) jīvathī bhinna karāvāne shakya chhe eṭale ke dūr karī shakāy chhe. shāthī? ‘‘स्वलक्षणबलात्’’ (स्वलक्षण) jīvanun lakṣhaṇ chetan, karmanun lakṣhaṇ achetan – evo je bhed tenī (बलात्) sahāyathī. kevo chhun hun? ‘‘यदि कारकाणि वा धर्माः वा गुणाः भिद्यन्ते भिद्यन्तां चिति भावे काचन भिदा न’’ (यदि) jo (कारकाणि) ātmā, ātmāne, ātmā vaḍe, ātmāmān – evā bhed (वा) athavā (धर्माः) utpād-vyay- dhrauvyarūp, dravya-guṇ-paryāyarūp bhedabuddhi athavā (गुणाः) gnānaguṇ, darshanaguṇ, sukhaguṇ ityādi anant guṇarūp bhedabuddhi (भिद्यन्ते) — āvā bhed vachan dvārā upajāvyā thakā ūpaje chhe (तदा भिद्यन्तां) to vachanamātra bhed ho; parantu (चिति भावे) chaitanyasattāmān to (काचन भिदा न) koī bhed nathī, nirvikalpamātra chaitanya vastunun sattva chhe. kevo chhe chaitanyabhāv? ‘‘विभौ’’ potānā svarūpamān vyāpanashīl chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘विशुद्धे’’ sarva karmanī upādhithī rahit chhe. 3-182.
दात्मा चान्तमुपैति तेन नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपास्तु चित् ।।४-१८३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तेन चित् नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपा अस्तु’’ (तेन) te kāraṇathī (चित्) chetanāmātra sattā (नियतं) avashya (द्रग्ज्ञप्तिरूपा अस्तु) darshan evun nām, gnān evun nām, evān be nām – sañgnā dvārā upadiṣhṭa ho. bhāvārtha ām chhe ke ek sattvarūp chetanā, tenān nām beḥ ek to darshan evun nām, bījun gnān evun nām. evā bhed hoy chhe to ho, viruddha to kāī nathī. evā arthane
Page 175 of 269
PDF/HTML Page 197 of 291
single page version
draḍh kare chhe — ‘‘चेत् जगति चेतना अद्वैता अपि तत् द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत् सा अस्तित्वम् एव त्यजेत्’’ (चेत्) jo em chhe ke (जगति) trailokyavartī jīvomān pragaṭ chhe evī (चेतना) svaparagrāhak shakti, [kevī chhe?] (अद्वैता अपि) ek-prakāsharūp chhe tathāpi (द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत्) darshanarūp chetanā, gnānarūp chetanā – evān be nāmone chhoḍe, to temān traṇ doṣh ūpaje. pratham doṣh āvo — ‘‘सा अस्तित्वम् एव त्यजेत्’’ (सा) te chetanā (अस्तित्वम् एव त्यजेत्) potānā sattvane avashya chhoḍe. bhāvārtha ām chhe ke chetanā sattva nathī evo bhāv prāpta thāy. shā kāraṇathī? ‘‘सामान्यविशेषरूपविरहात् (सामान्य) sattāmātra ane (विशेष) paryāyarūp, temanā (विरहात्) rahitapaṇānā kāraṇe. bhāvārtha ām chhe ke jem samasta jīvādi vastu sattvarūp chhe, te ja sattva paryāyarūp chhe, tem chetanā anādinidhan sattāsvarūp vastumātra nirvikalpa chhe tethī chetanānun darshan evun nām kahevāy chhe; jethī samasta gney vastune grahaṇ kare chhe, je te gneyākārarūpe pariṇame chhe — gneyākārarūp pariṇaman chetanāno paryāy chhe te- rūpe pariṇame chhe — tethī chetanānun gnān evun nām chhe. āvī be avasthāone chhoḍe to chetanā vastu nathī evī pratīti ūpaje. ahīn koī āshaṅkā karashe ke chetanā na rahe to nahīn raho, jīvadravya to vidyamān chhe? uttar ām chhe ke chetanāmātra dvārā jīvadravya sādhyun chhe, tethī te chetanā siddha thayā vinā jīvadravya paṇ siddha thashe nahi; athavā jo siddha thashe to te pudgaladravyanī māphak achetan siddha thashe, chetan siddha nahi thāy. e ja artha kahe chheḥ bījo doṣh āvo — ‘‘तत्त्यागे चितः अपि जडता भवति’’ (तत्त्यागे) chetanāno abhāv thatān (चितः अपि) jīvadravyane paṇ (जडता भवति) pudgaladravyanī māphak jaḍapaṇun āve arthāt jīvadravya paṇ achetan chhe evī pratīti ūpaje. ‘‘च’’ trījo doṣh āvo ke — ‘‘व्यापकात् विना व्याप्यः आत्मा अन्तम् उपैति’’ (व्यापकात् विना) chetanāguṇano abhāv thatān (व्याप्यः आत्मा) chetanāguṇamātra chhe je jīvadravya te (अन्तम् उपैति) nāshane pāme arthāt mūḷathī jīvadravya nathī evī pratīti paṇ ūpaje. — āvā traṇ doṣh moṭā doṣh chhe. āvā doṣhothī je koī bhay pāme chhe teṇe em mānavun joīe ke chetanā darshan-gnān evān be nāme – sañgnāe birājamān chhe. āvo anubhav samyaktva chhe. 4-183.
Page 176 of 269
PDF/HTML Page 198 of 291
single page version
भावाः परे ये किल ते परेषाम् ।
भावाः परे सर्वत एव हेयाः ।।५-१८४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘चितः चिन्मयः भावः एव’’ (चितः) jīvadravyano (चिन्मयः) chetanāmātra evo (भावः) svabhāv chhe, (एव) nishchayathī em ja chhe, anyathā nathī. kevo chhe chetanāmātra bhāv? ‘‘एकः’’ nirvikalpa chhe, nirbhed chhe, sarvathā shuddha chhe. ‘‘किल ये परे भावाः ते परेषाम्’’ (किल) nishchayathī (ये परे भावाः) shuddha chaitanyasvarūp sāthe aṇamaḷatā chhe je dravyakarma-bhāvakarma-nokarmasambandhī pariṇāmo (ते परेषाम्) samasta pudgalakarmanā chhe, jīvanā nathī. ‘‘ततः चिन्मयः भावः ग्राह्यः एव, परे भावाः सर्वतः हेयाः एव’’ (ततः) te kāraṇathī (चिन्मयः भावः) shuddha chetanāmātra chhe je svabhāv te (ग्राह्यः एव) jīvanun svarūp chhe evo anubhav karavā yogya chhe; (परे भावाः) ānī sāthe aṇamaḷatā chhe je dravyakarma-bhāvakarma-nokarmasvabhāv te (सर्वतः हेयाः एव) sarvathā prakāre jīvanun svarūp nathī evo anubhav karavā yogya chhe. āvo anubhav samyaktva chhe; samyaktvaguṇ mokṣhanun kāraṇ chhe. 5-184.
शुद्धं चिन्मयमेकमेव परमं ज्योतिः सदैवास्म्यहम् ।
स्तेऽहं नास्मि यतोऽत्र ते मम परद्रव्यं समग्रा अपि ।।६-१८५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘मोक्षार्थिभिः अयं सिद्धान्तः सेव्यतां’’ (मोक्षार्थिभिः) mokṣhārthīo arthāt sakaḷ karmano kṣhay thatān thāy chhe atīndriy sukh, tene upādeyarūp anubhave chhe evā chhe je koī jīv teo, (अयं सिद्धान्तः) ā
Page 177 of 269
PDF/HTML Page 199 of 291
single page version
paramārthano arthāt jevun kahīshun vastunun svarūp teno (सेव्यतां) nirantar anubhav karo. kevā chhe mokṣhārthī jīv? ‘‘उदात्तचित्तचरितैः’’ (उदात्त) sansār-sharīr-bhogathī rahit chhe (चित्तचरितैः) manano abhiprāy jemano, evā chhe. kevo chhe te paramārtha? ‘‘अहम् शुद्धं चिन्मयम् ज्योतिः सदा एव अस्मि’’ (अहम्) svasamvedanapratyakṣha chhun je hun jīvadravya te (शुद्धं चिन्मयम् ज्योतिः) shuddha gnānasvarūp prakāsh (सदा) sarva kāḷ (एव) nishchayathī (अस्मि) chhun ‘‘तु ये एते विविधाः भावाः ते अहं न अस्मि’’ (तु) ek visheṣh chhe — (ये एते विविधाः भावाः) shuddha chaitanyasvarūp sāthe aṇamaḷatā chhe je rāgādi ashuddha bhāv, sharīr ādi, sukhaduḥkh ādi nānā prakāranā ashuddha paryāyo, (ते अहं न अस्मि) te badhān jīvadravyasvarūp nathī. kevā chhe ashuddha bhāv? ‘‘पृथग्लक्षणाः’’ mārā shuddha chaitanyasvarūp sāthe maḷatā nathī. shā kāraṇathī? ‘‘यतः अत्र ते समग्राः अपि मम परद्रव्यं’’ (यतः) kāraṇ ke (अत्र) nijasvarūpane anubhavatān, (ते समग्राः अपि) jeṭalā chhe rāgādi ashuddha vibhāvaparyāyo te (मम परद्रव्यं) mane paradravyarūp chhe, kem ke shuddha chaitanyalakṣhaṇ sāthe maḷatā nathī; tethī samasta vibhāvapariṇām hey chhe. 6-185.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अपराधवान् बध्येत एव’’ (अपराधवान्) shuddha chidrūp- anubhavasvarūpathī bhraṣhṭa chhe je jīv te (बध्येत) gnānāvaraṇādi karmo vaḍe bandhāy chhe. kevo chhe? ‘‘परद्रव्यग्रहं कुर्वन्’’ (परद्रव्य) sharīr, man, vachan, rāgādi ashuddha pariṇām, temanā (ग्रहं) ātmabuddhirūp svāmitvane (कुर्वन्) karato thako. ‘‘अनपराधः मुनिः न बध्येत’’ (अनपराधः) karmanā udayanā bhāvane ātmāno jāṇīne anubhavato nathī evo chhe je (मुनिः) paradravyathī virakta samyagdraṣhṭi jīv te (न बध्येत) gnānāvaraṇādi karmapiṇḍ vaḍe bandhāto nathī. bhāvārtha ām chhe ke jem koī chor paradravya chore chhe, gunegār thāy chhe, gunegār thavāthī bandhāy chhe; tem mithyādraṣhṭi jīv paradravyarūp chhe je dravyakarma- bhāvakarma-nokarma, temane potārūp jāṇī anubhave chhe, shuddhasvarūpathī bhraṣhṭa chhe, paramārtha buddhie vichāratān gunegār chhe, gnānāvaraṇādi karmano bandh kare chhe. samyagdraṣhṭi jīv
Page 178 of 269
PDF/HTML Page 200 of 291
single page version
evā bhāvathī rahit chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘स्वद्रव्ये संवृतः’’ potānā ātmadravyamān samvararūp chhe arthāt ātmāmān magna chhe. 7-186.
स्पृशति निरपराधो बन्धनं नैव जातु ।
भवति निरपराधः साधु शुद्धात्मसेवी ।।८-१८७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सापराधः अनवरतम् अनन्तैः बध्यते’’ (सापराधः) paradravyarūp chhe pudgalakarma, tene potārūp jāṇe chhe evo mithyādraṣhṭi jīv (अनवरतम्) akhaṇḍadhārāpravāharūpe (अनन्तैः) gaṇanāthī atīt gnānāvaraṇādirūp bandhāy chhe pudgalavargaṇā, temanā vaḍe (बध्यते) bandhāy chhe. ‘‘निरपराधः जातु बन्धनं न एव स्पृशति’’ (निरपराधः) shuddhasvarūpane anubhave chhe evo samyagdraṣhṭi jīv (जातु) koī paṇ kāḷe (बन्धनं) pūrvokta karmabandhane (न स्पृशति) sparshato nathī, (एव) nishchayathī. have sāparādh-niraparādhanun lakṣhaṇ kahe chhe — ‘‘अयम् अशुद्धं स्वं नियतम् भजन् सापराधः भवति’’ (अयम्) mithyādraṣhṭi jīv, (अशुद्धं) rāgādi ashuddha pariṇāmarūp pariṇamyun chhe evā (स्वं) potānā jīvadravyane (नियतम् भजन्) evun ja nirantar anubhavato thako (सापराधः भवति) aparādh sahit hoy chhe. ‘‘साधु शुद्धात्मसेवी निरपराधः भवति’’ (साधु) jem chhe tem (शुद्धात्म) sakaḷ rāgādi ashuddhapaṇāthī bhinna shuddha chidrūpamātra evā jīvadravyane (सेवी) seve chhe arthāt tenā anubhavathī birājamān chhe je samyagdraṣhṭi jīv te (निरपराधः भवति) samasta aparādhathī rahit chhe; tethī karmano bandhak thato nathī. 8-187.
प्रलीनं चापलमुन्मूलितमालंबनम् ।
मासंपूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः ।।९-१८८।।