Page 179 of 269
PDF/HTML Page 201 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अतः प्रमादिनः हताः’’ (अतः प्रमादिनः) shuddha- svarūpanī prāptithī bhraṣhṭa chhe je jīv, teo (हताः) mokṣhamārganā adhikārī nathī; evā mithyādraṣhṭi jīvono dhikkār karyo chhe. kevā chhe? ‘‘सुखासीनतां गताः’’ karmanā udaye prāpta je bhogasāmagrī, temān sukhanī vāñchhā kare chhe. ‘‘चापलम् प्रलीनं’’ (चापलम्) rāgādi ashuddha pariṇāmothī thāy chhe sarva pradeshomān ākuḷatā (प्रलीनं) te paṇ hey karī. ‘‘आलम्बनम् उन्मूलितम्’’ (आलम्बनम्) buddhipūrvak gnān karatān thakān jeṭalun bhaṇavun, vichāravun, chintavavun, smaraṇ karavun ityādi chhe te (उन्मूलितम्) mokṣhanun kāraṇ nathī em jāṇīne hey ṭharāvyun chhe. ‘‘आत्मनि एव चित्तम् आलानितं’’ (आत्मनि एव) shuddhasvarūpamān ekāgra thaīne (चित्तम् आलानितं) manane bāndhyun chhe. āvun kārya je rīte thayun te rīt kahe chhe — ‘‘आसम्पूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः’’ (आसम्पूर्णविज्ञान) nirāvaraṇ kevaḷagnānano (घन) samūh je ātmadravya, tenī (उपलब्धेः) pratyakṣhapaṇe prāpti thavāthī. 9-188.
तत्राप्रतिक्रमणमेव सुधा कुतः स्यात् ।
किं नोर्ध्वमूर्ध्वमधिरोहति निष्प्रमादः ।।१० – १८९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् जनः किं प्रमाद्यति’’ (तत्) te kāraṇathī (जनः) jan arthāt samasta sansārī jīvarāshi (किं प्रमाद्यति) kem pramād kare chhe? bhāvārtha ām chhe ke — kr̥upāsāgar chhe sūtranā kartā āchārya, te em kahe chhe ke nānā prakāranā vikalpo karavāthī sādhyasiddhi to nathī. kevo chhe nānā prakāranā vikalpo karanāro jan? ‘‘अधः अधः प्रपतन्’’ jem jem adhik kriyā kare chhe, adhik adhik vikalpa kare chhe, tem tem anubhavathī bhraṣhṭathī bhraṣhṭa thāy chhe. te kāraṇathī ‘‘जनः ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वम् किं न अधिरोहति’’ (जनः) jan arthāt samasta sansārī jīvarāshi (ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वम्) nirvikalpathī nirvikalpa anubhavarūp (किं न अधिरोहति) kem pariṇamato nathī? kevo chhe jan? ‘‘निःप्रमादः’’ nirvikalpa chhe. kevo chhe nirvikalpa anubhav? ‘‘यत्र
Page 180 of 269
PDF/HTML Page 202 of 291
single page version
प्रतिक्रमणम् विषं एव प्रणीतं’’ (यत्र) jemān (प्रतिक्रमणम्) paṭhan-pāṭhan, smaraṇ, chintan, stuti, vandanā ityādi anek kriyārūp vikalpo (विषं एव प्रणीतं) viṣh samān kahyā chhe, ‘‘तत्र अप्रतिक्रमणम् सुधाकुटः एव स्यात्’’ (तत्र) te nirvikalpa anubhavamān (अप्रतिक्रमणम्) na bhaṇavun, na bhaṇāvavun, na vandavun, na nindavun evo bhāv (सुधाकुटः एव स्यात्) amr̥utanā nidhān samān chhe. bhāvārtha ām chhe ke — nirvikalpa anubhav sukharūp chhe, tethī upādey chhe; nānā prakāranā vikalpo ākuḷatārūp chhe, tethī hey chhe. 10-189.
कषायभरगौरवादलसता प्रमादो यतः ।
मुनिः परमशुद्धतां व्रजति मुच्यते वाऽचिरात् ।।११-१९०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अलसः प्रमादकलितः शुद्धभावः कथं भवति’’ (अलसः) anubhavamān shithil chhe evo jīv, [vaḷī kevo chhe?] (प्रमादकलितः) nānā prakāranā vikalpothī sanyukta chhe evo jīv, (शुद्धभावः कथं भवति) shuddhopayogī kyāthī hoy? arthāt nathī hoto. ‘‘यतः अलसता प्रमादः कषायभरगौरवात्’’ (यतः) kāraṇ ke (अलसता) anubhavamān shithilatā (प्रमादः) nānā prakāranā vikalpa chhe. shā kāraṇathī thāy chhe? (कषाय) rāgādi ashuddha pariṇatinā (भर) udayanā (गौरवात्) tīvrapaṇāthī thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke — je jīv shithil chhe, vikalpa kare chhe, te jīv shuddha nathī; kāraṇ ke shithilapaṇun, vikalpapaṇun ashuddhapaṇānun mūḷ chhe. ‘‘अतः मुनिः परमशुद्धतां व्रजति च अचिरात् मुच्यते’’ (अतः) ā kāraṇathī (मुनिः) muni arthāt samyagdraṣhṭi jīv (परमशुद्धतां व्रजति) shuddhopayogapariṇatirūp pariṇame chhe (च) evo thato thako (अचिरात् मुच्यते) te ja kāḷe karmabandhathī mukta thāy chhe. kevo chhe muni? ‘‘स्वभावे नियमितः भवन्’’ (स्वभावे) svabhāvamān arthāt shuddha svarūpamān (नियमितः भवन्) ekāgrapaṇe magna thato thako. kevo chhe svabhāv? ‘‘स्वरसनिर्भरे’’ (स्वरस) chetanāguṇathī (निर्भरे) paripūrṇa chhe. 11-190.
Page 181 of 269
PDF/HTML Page 203 of 291
single page version
स्वद्रव्ये रतिमेति यः स नियतं सर्वापराधच्युतः ।
च्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा शुद्धो भवन्मुच्यते ।।१२-१९१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः मुच्यते’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (मुच्यते) sakaḷ karmono kṣhay karī atīndriyasukhalakṣhaṇ mokṣhane prāpta thāy chhe. kevo chhe? ‘‘शुद्धः भवन्’’ rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇatithī bhinna thato thako. vaḷī kevo chhe? ‘‘स्वज्योतिरच्छोच्छलच्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा’’ (स्वज्योतिः) dravyanā svabhāvaguṇarūp, (अच्छ) nirmaḷ, (उच्छलत्) dhārāpravāharūp pariṇamanashīl evo je (चैतन्य) chetanāguṇ, te-rūp je (अमृत) atīndriy sukh, tenā (पूर) pravāhathī (पूर्ण) tanmay chhe (महिमा) māhātmya jenun, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘नित्यम् उदितः’’ sarva kāḷ atīndriy sukhasvarūp chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘नियतं सर्वापराधच्युतः’’ (नियतं) avashya (सर्वापराध) jeṭalā sūkṣhma-sthūlarūp rāg-dveṣh-mohapariṇāmo, temanāthī (च्युतः) sarva prakāre rahit chhe. shun karato thako āvo thāy chhe? ‘‘बन्धध्वंसम् उपेत्य’’ (बन्ध) gnānāvaraṇādi pudgalakarmanā bandharūp paryāyanī (ध्वंसम्) sattānā nāsharūp (उपेत्य) avasthāne pāmīne. vaḷī shun karato thako āvo thāy chhe? ‘‘तत् समग्रं परद्रव्यं स्वयं त्यक्त्वा’’ dravyakarma-bhāvakarma-nokarmasāmagrīnun mūḷathī mamatva svayam chhoḍīne. kevun chhe paradravya? ‘‘अशुद्धिविधायि’’ ashuddha pariṇatine bāhyarūp nimittamātra chhe. ‘‘किल’’ nishchayathī. ‘‘यः स्वद्रव्ये रतिम् एति’’ (यः) je samyagdraṣhṭi jīv (स्वद्रव्ये) shuddha chaitanyamān (रतिम् एति) rat thayo chhe arthāt nirvikalpa anubhavathī ūpajelā sukhamān magnapaṇāne prāpta thayo chhe. bhāvārtha ām chhe ke sarva ashuddhapaṇun maṭatān thāy chhe shuddhapaṇun, tenā sahārāno chhe shuddha chidrūpano anubhav, evo mokṣhamārga chhe. 12-191.
Page 182 of 269
PDF/HTML Page 204 of 291
single page version
न्नित्योद्योतस्फु टितसहजावस्थमेकान्तशुद्धम् ।
पूर्णं ज्ञानं ज्वलितमचले स्वस्य लीनं महिम्नि ।।१३-१९२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एतत् पूर्णं ज्ञानं ज्वलितम्’’ (एतत्) e pramāṇe je kahyun chhe te, (पूर्णं ज्ञानं) samasta karmamaḷakalaṅkano vināsh thatān, jīvadravya jevun hatun anant guṇe birājamān, tevu (ज्वलितम्) pragaṭ thayun. kevun pragaṭ thayun? ‘‘मोक्षम् कलयत्’’ (मोक्षम्) jīvanī je niḥkarmarūp avasthā, (कलयत्) te avasthārūp pariṇamatun thakun. kevo chhe mokṣha? ‘‘अक्षय्यम्’’ āgāmī anant kāḷ paryanta avinashvar chhe, (अतुलं) upamā rahit chhe. shā kāraṇathī pragaṭ thayun? ‘‘बन्धच्छेदात्’’ (बन्ध) gnānāvaraṇādi āṭh karmanā (छेदात्) mūḷ sattāthī nāsh dvārā. kevun chhe shuddha gnān (arthāt jīvadravya)? ‘‘नित्योद्योतस्फु टितसहजावस्थम्’’ (नित्योद्योत) shāshvat prakāshathī (स्फु टित) pragaṭ thayun chhe (सहजावस्थम्) anant guṇe birājamān shuddha jīvadravya jene, evun chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘एकान्तशुद्धम्’’ sarvathā prakāre shuddha chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘अत्यन्तगम्भीरधीरं’’ (अत्यन्तगम्भीर) anant guṇe birājamān evun chhe, (धीरं) sarva kāḷ shāshvat chhe. shā kāraṇathī? ‘‘एकाकारस्वरसभरतः’’ (एकाकार) ekarūp thayelān (स्वरस) anant gnān, anant darshan, anant sukh ane anant vīryanā (भरतः) atishayanā kāraṇe. vaḷī kevun chhe? ‘‘स्वस्य अचले महिम्नि लीनं’’ (स्वस्य अचले महिम्नि) potānā niṣhkampa pratāpamān (लीनं) magnarūp chhe. bhāvārtha ām chhe ke — sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣhamān ātmadravya svādhīn chhe, anyatra chaturgatimān jīv parādhīn chhe. mokṣhanun svarūp kahyun. 13-192.
Page 183 of 269
PDF/HTML Page 205 of 291
single page version
दूरीभूतः प्रतिपदमयं बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः ।
ष्टंकोत्कीर्णप्रकटमहिमा स्फू र्जति ज्ञानपुञ्जः ।।१-१९३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अयं ज्ञानपुञ्जः स्फू र्जति’’ (अयं) ā vidyamān (ज्ञानपुञ्जः) gnānapuñj arthāt shuddha jīvadravya (स्फू र्जति) pragaṭ thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke ahīnthī sharū karīne jīvanun jevun shuddha svarūp chhe tevun kahe chhe. kevo chhe gnānapuñj? ‘‘टङ्कोत्कीर्णप्रकटमहिमा’’ (टङ्कोत्कीर्ण) sarva kāḷ ekarūp evo chhe (प्रकट) svānubhavagochar (महिमा) svabhāv jeno, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘स्वरसविसरापूर्णपुण्याचलार्चिः’’ (स्वरस) shuddha gnānachetanānā (विसर) anant anshabhedathī (आपूर्ण) sampūrṇa evun chhe (पुण्य) nirāvaraṇ jyotirūp (अचल) nishchaḷ (अर्चिः) prakāshasvarūp jenun, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘शुद्धः शुद्धः’’ shuddha-shuddha chhe, arthāt be vār shuddha kahevāthī ghaṇo ja vishuddha chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः प्रतिपदम् दूरीभूतः’’ (बन्ध) bandh arthāt gnānāvaraṇādi karmapiṇḍ sāthe sambandharūp ekakṣhetrāvagāh ane (मोक्ष) mokṣha arthāt sakaḷ karmano nāsh thatān jīvanā svarūpanun pragaṭapaṇun, – evā (प्रक्ऌप्तेः) je be vikalpo, temanāthī (प्रतिपदम्) ekendriyathī māṇḍīne pañchendriyaparyāyarūpe jyān chhe tyān (दूरीभूतः) ghaṇo ja bhinna chhe. bhāvārtha ām chhe ke ekendriyathī māṇḍīne pañchendriy sudhī jīvadravya jyān tyān, dravyasvarūpanā vichāranī apekṣhāe, bandh evā
Page 184 of 269
PDF/HTML Page 206 of 291
single page version
ane mukta evā vikalpathī rahit chhe; dravyanun svarūp jevun chhe tevun ja chhe. shun karatun thakun jīvadravya (arthāt gnānapuñj) evun chhe? ‘‘अखिलान् कर्तृभोक्त्रादिभावान् सम्यक् प्रलयम् नीत्वा’’ (अखिलान्) gaṇanā karatān anant chhe evā je (कर्तृ) ‘jīv kartā chhe’ evo vikalpa, (भोक्तृ) ‘jīv bhoktā chhe’ evo vikalpa, (आदिभावान्) ityādi anant bhed temano (सम्यक्) mūḷathī (प्रलयम् नीत्वा) vināsh karīne. ām kahe chhe. 1-193.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अस्य चितः कर्तृत्वं न स्वभावः’’ (अस्य चितः) chaitanyamātrasvarūp jīvano, (कर्तृत्वं) gnānāvaraṇādi karmane kare athavā rāgādi pariṇāmane kare evo (न स्वभावः) sahajano guṇ nathī; [draṣhṭānta kahe chhe — ] ‘‘वेदयितृत्ववत्’’ jem jīv karmano bhoktā paṇ nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jo jīvadravya karmanun bhoktā hoy to kartā hoy; te to bhoktā paṇ nathī, tethī kartā paṇ nathī. ‘‘अयं कर्ता अज्ञानात् एव’’ (अयं) ā ja jīv (कर्ता) rāgādi ashuddha pariṇāmane kare chhe evun paṇ chhe te shā kāraṇathī? (अज्ञानात् एव) karmajanit bhāvamān ātmabuddhi evo chhe je mithyātvarūp vibhāvapariṇām, tenā kāraṇe jīv kartā chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jīvavastu rāgādi vibhāvapariṇāmanī kartā chhe evo jīvano svabhāvaguṇ nathī, parantu ashuddharūp vibhāvapariṇati chhe. ‘‘तदभावात् अकारकः’’ (तदभावात्) mithyātva-rāg-dveṣharūp vibhāvapariṇati maṭe chhe, te maṭatān (अकारकः) jīv sarvathā akartā thāy chhe. 2-194.
स्फु रच्चिज्ज्योतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः ।
स खल्वज्ञानस्य स्फु रति महिमा कोऽपि गहनः ।।३-१९५।।
Page 185 of 269
PDF/HTML Page 207 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अयं जीवः अकर्ता इति स्वरसतः स्थितः’’ (अयं जीवः) vidyamān chhe je chaitanyadravya te (अकर्ता) gnānāvaraṇādinun athavā rāgādi ashuddha pariṇāmanun kartā nathī (इति) evun sahaj (स्वरसतः स्थितः) svabhāvathī anādinidhan em ja chhe. kevun chhe? ‘‘विशुद्धः’’ dravyanī apekṣhāe dravyakarma-bhāv- karma-nokarmathī bhinna chhe. ‘‘स्फु रच्चिज्ज्योतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः’’ (स्फु रत्) prakāsharūp evā (चिज्ज्योतिर्भिः) chetanāguṇ dvārā (छुरित) pratibimbit chhe (भुवनाभोगभवनः) anant dravya potānā atīt-anāgat-vartamān samasta paryāyo sahit jemān, evun chhe. ‘‘तथापि किल इह अस्य प्रकृतिभिः यत् असौ बन्धः स्यात्’’ (तथापि) shuddha chhe jīvadravya topaṇ (किल) nishchayathī (इह) sansār-avasthāmān (अस्य) jīvane (प्रकृतिभिः) gnānāvaraṇādi karmarūp (यत् असौ बन्धः स्यात्) je kāī bandh thāy chhe ‘‘सः खलु अज्ञानस्य कः अपि महिमा स्फु रति’’ (सः) te (खलु) nishchayathī (अज्ञानस्य कः अपि महिमा स्फु रति) mithyātvarūp vibhāvapariṇamanashaktino koī evo ja svabhāv chhe. kevo chhe? ‘‘गहनः’’ asādhya chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jīvadravya sansār-avasthāmān vibhāvarūp mithyātva-rāg-dveṣh-mohapariṇāmarūp pariṇamyun chhe, tethī jevun pariṇamyun chhe tevā bhāvonun kartā thāy chhe — ashuddha bhāvonun kartā thāy chhe. ashuddha bhāvo maṭatān jīvano svabhāv akartā chhe. 3-195.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अस्य चितः भोक्तृत्वं स्वभावः न स्मृतः’’ (अस्य चितः) chetanadravyano (भोक्तृत्वं) bhoktāpaṇun — gnānāvaraṇādi karmanā phaḷano athavā sukhaduḥkharūp karmaphaḷachetanāno athavā rāgādi ashuddha pariṇāmarūp karmachetanāno bhoktā jīv chhe — evo (स्वभावः) svabhāv arthāt jīvadravyano sahaj guṇ evun to (न स्मृतः) gaṇadharadeve kahyun nathī; jīvano bhoktā svabhāv nathī em kahyun chhe; [draṣhṭānta kahe chhe — ] ‘‘कर्तृत्ववत्’’ jem jīvadravya karmanun kartā paṇ nathī tem. ‘‘अयं जीवः भोक्ता’’ ā ja jīvadravya potānā sukhaduḥkharūp pariṇāmane bhogave chhe evun
Page 186 of 269
PDF/HTML Page 208 of 291
single page version
paṇ chhe. te shā kāraṇathī? ‘‘अज्ञानात् एव’’ anādithī karmano sanyog chhe, tethī mithyātva-rāg-dveṣharūp ashuddha vibhāve pariṇamyun chhe, te kāraṇe bhoktā chhe. ‘‘तदभावात् अवेदकः’’ mithyātvarūp vibhāvapariṇāmano nāsh thatān jīvadravya sākṣhāt abhoktā chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jem jīvadravyanun anantachatuṣhṭay svarūp chhe tem karmanun kartāpaṇun-bhoktāpaṇun svarūp nathī, karmanī upādhithī vibhāvarūp — ashuddha pariṇatirūp vikār chhe, tethī vināshik chhe. te vibhāvapariṇatino vināsh thatān jīv akartā chhe, abhoktā chhe. have mithyādraṣhṭi jīv dravyakarmano athavā bhāvakarmano kartā chhe, samyagdraṣhṭi kartā nathī em kahe chhe. 4-196.
ज्ञानी तु प्रकृतिस्वभावविरतो नो जातुचिद्वेदकः ।
शुद्धैकात्ममये महस्यचलितैरासेव्यतां ज्ञानिता ।।५-१९७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘निपुणैः अज्ञानिता त्यज्यतां’’ (निपुणैः) samyagdraṣhṭi jīvoe (अज्ञानिता) paradravyamān ātmabuddhirūp mithyātvapariṇati (त्यज्यतां) je rīte maṭe te rīte sarvathā maṭāḍavāyogya chhe. kevā chhe samyagdraṣhṭi jīvo? ‘‘महसि अचलितैः’’ shuddha chidrūpanā anubhavamān akhaṇḍ dhārārūp magna chhe. kevo chhe shuddha chidrūpano anubhav? ‘‘शुद्धैकात्ममये’’ (शुद्ध) samasta upādhithī rahit evun je (एकात्म) ekalun jīvadravya (मये) te-svarūp chhe. bījun shun karavānun chhe? ‘‘ज्ञानिता आसेव्यतां’’ shuddha vastunā anubhavarūp — samyaktvapariṇatirūp sarva kāḷ rahevun te upādey chhe. shun jāṇīne evo thāy? ‘‘इति एवं नियमं निरूप्य’’ (इति) je prakāre kahe chhe (एवं नियमं) evā vastusvarūp pariṇamananā nishchayane (निरूप्य) avadhārīne. te vastunun svarūp kevun? ‘‘अज्ञानी नित्यं वेदकः भवेत्’’ (अज्ञानी) mithyādraṣhṭi jīv (नित्यं) sarva kāḷe (वेदकः भवेत्) dravyakarmano, bhāvakarmano bhoktā thāy chhe evo nishchay chhe; mithyātvanun pariṇaman evun ja chhe. kevo chhe agnānī? ‘‘प्रकृतिस्वभावनिरतः’’ (प्रकृति)
Page 187 of 269
PDF/HTML Page 209 of 291
single page version
gnānāvaraṇādi āṭh karmano (स्वभाव) uday thatān nānā prakāranān chaturgatisharīr, rāgādibhāv, sukhaduḥkhapariṇati ityādimān (निरतः) potāpaṇun jāṇī ekatvabuddhirūp pariṇamyo chhe. ‘‘तु ज्ञानी जातु वेदकः नो भवेत्’’ (तु) mithyātva maṭatān evun paṇ chhe ke (ज्ञानी) samyagdraṣhṭi jīv (जातु) kadāchit (वेदकः नो भवेत्) dravyakarmano, bhāvakarmano bhoktā thato nathī; āvun vastunun svarūp chhe. kevo chhe gnānī? ‘‘प्रकृतिस्वभावविरतः’’ (प्रकृति) karmanā (स्वभाव) udayanā kāryamān (विरतः) hey jāṇīne chhūṭī gayun chhe svāmitvapaṇun jene, evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvane samyaktva thatān ashuddhapaṇun maṭyun chhe, tethī bhoktā nathī. 5-197.
जानाति केवलमयं किल तत्स्वभावम् ।
च्छुद्धस्वभावनियतः स हि मुक्त एव ।।६-१९८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ज्ञानी कर्म न करोति च न वेदयते’’ (ज्ञानी) samyagdraṣhṭi jīv (कर्म न करोति) rāgādi ashuddha pariṇāmono kartā nathī (च) ane (न वेदयते) sukhaduḥkh ityādi ashuddha pariṇāmono bhoktā nathī. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘किल अयं तत्स्वभावम् इति केवलम् जानाति’’ (किल) nishchayathī (अयं) je sharīr, bhog, rāgādi, sukhaduḥkh ityādi chhe te samasta (तत्स्वभावम्) karmano uday chhe, jīvanun svarūp nathī — (इति केवलम् जानाति) evun samyagdraṣhṭi jīv jāṇe chhe, parantu svāmitvarūp pariṇamato nathī. ‘‘हि सः मुक्तः एव’’ (हि) te kāraṇathī (सः) samyagdraṣhṭi jīv (मुक्तः एव) jevā nirvikār siddha chhe tevo chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘परं जानन्’’ jeṭalī chhe paradravyanī sāmagrī teno gnāyakamātra chhe, mithyādraṣhṭinī jem svāmīrūp nathī. vaḷī kevo chhe? ‘‘शुद्धस्वभावनियतः’’ (शुद्धस्वभाव) shuddha chaitanyavastumān (नियतः) āsvādarūp magna chhe. shā kāraṇathī? ‘‘करणवेदनयोः अभावात्’’ (करण) karmanun karavun, (वेदन) karmano bhog, – evā bhāv (अभावात्)
Page 188 of 269
PDF/HTML Page 210 of 291
single page version
samyagdraṣhṭi jīvane maṭyā chhe te kāraṇathī. bhāvārtha ām chhe ke mithyātva sansār chhe; mithyātva maṭatān jīv siddhasadrash chhe. 6-198.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तेषां मोक्षः न’’ (तेषां) evā mithyādraṣhṭi jīvone (न मोक्षः) karmano vināsh, shuddha svarūpanī prāpti nathī. kevā chhe te jīvo? ‘‘मुमुक्षताम् अपि’’ jainamatāshrit chhe, ghaṇun bhaṇyā chhe, dravyakriyārūp chāritra pāḷe chhe, mokṣhanā abhilāṣhī chhe topaṇ temane mokṣha nathī. konī jem? ‘‘सामान्यजनवत्’’ jem tāpas, yogī, bharaḍā ityādi jīvone mokṣha nathī tem. bhāvārtha ām chhe — koī jāṇashe ke jainamatāshrit chhe, kāīk visheṣh hashe; parantu visheṣh to kāī nathī. kevā chhe te jīvo? ‘‘तु ये आत्मानं कर्तारम् पश्यन्ति’’ (तु) jethī em chhe ke (ये) je koī mithyādraṣhṭi jīvo (आत्मानं) jīvadravyane (कर्तारम् पश्यन्ति) kartā māne chhe arthāt te gnānāvaraṇādi karmane, rāgādi ashuddha pariṇāmane kare chhe, evo jīvadravyano svabhāv chhe — evun māne chhe, pratīti kare chhe, āsvāde chhe. vaḷī kevā chhe? ‘‘तमसा तताः’’ mithyātvabhāvarūp andhakārathī vyāpta chhe, andh thayā chhe. bhāvārtha ām chhe ke — teo mahāmithyādraṣhṭi chhe ke jeo jīvano svabhāv kartārūp māne chhe; kāraṇ ke kartāpaṇun jīvano svabhāv nathī, vibhāvarūp ashuddha pariṇati chhe; te paṇ paranā sanyogathī chhe, vināshik chhe. 7-199.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् परद्रव्यात्मतत्त्वयोः कर्तृता कुतः’’ (तत्) te kāraṇathī (परद्रव्य) gnānāvaraṇādi karmarūp pudgalano piṇḍ ane (आत्मतत्त्वयोः) shuddha
Page 189 of 269
PDF/HTML Page 211 of 291
single page version
jīvadravya, temane (कर्तृता) ‘jīvadravya pudgalakarmanun kartā, pudgaladravya jīvabhāvanun kartā’ evo sambandh (कुतः) kem hoy? arthāt kāī paṇ nathī hoto. shā kāraṇathī? ‘‘कर्तृकर्मसम्बन्धाभावे’’ (कर्तृ) jīv kartā, (कर्म) gnānāvaraṇādi karma — evo chhe je (सम्बन्ध) be dravyano ekasambandh, evo (अभावे) dravyano svabhāv nathī te kāraṇathī. te paṇ shā kāraṇathī? ‘‘सर्वः अपि सम्बन्धः नास्ति’’ (सर्वः) je koī vastu chhe te (अपि) joke ekakṣhetrāvagāharūp chhe topaṇ (सम्बन्धः नास्ति) potapotānā svarūpe chhe, koī dravya koī dravya sāthe tanmayarūp maḷatun nathī, evun vastunun svarūp chhe. tethī jīv pudgalakarmano kartā nathī. 8-200.
सम्बन्ध एव सकलोऽपि यतो निषिद्धः ।
पश्यन्त्वकर्तृ मुनयश्च जनाश्च तत्त्वम् ।।९-२०१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् वस्तुभेदे कर्तृकर्मघटना न अस्ति’’ (तत्) te kāraṇathī (वस्तुभेदे) ‘jīvadravya chetanasvarūp, pudgaladravya achetanasvarūp’ evo bhed anubhavatān, (कर्तृकर्मघटना) ‘jīvadravya kartā, pudgalapiṇḍ karma, evo vyavahār (न अस्ति) sarvathā nathī. to kevo chhe? ‘‘मुनयः जनाः तत्त्वम् अकर्तृ पश्यन्तु’’ (मुनयः जनाः) samyagdraṣhṭi chhe je jīvo te (तत्त्वम्) jīvasvarūpane (अकर्तृ पश्यन्तु) ‘kartā nathī’ evun anubhavo – āsvādo. shā kāraṇathī? ‘‘यतः एकस्य वस्तुनः अन्यतरेण सार्धं सकलोऽपि सम्बन्धः निषिद्धः एव’’ (यतः) kāraṇ ke (एकस्य वस्तुनः) shuddha jīvadravyanun (अन्यतरेण सार्धं) pudgaladravya sāthe (सकलः अपि) dravyarūp, guṇarūp athavā paryāyarūp (सम्बन्धः) ekatvapaṇun (निषिद्धः एव) atīt-anāgat-vartamān kāḷamān varjyun chhe. bhāvārtha ām chhe ke anādinidhan je dravya jevun chhe te tevun ja chhe, anya dravya sāthe maḷatun nathī; tethī jīvadravya pudgalakarmanun akartā chhe. 9-201.
Page 190 of 269
PDF/HTML Page 212 of 291
single page version
मज्ञानमग्नमहसो बत ते वराकाः ।
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः ।।१०-२०२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘बत ते वराकाः कर्म कुर्वन्ति’’ (बत) duḥkhanī sāthe kahe chhe ke, (ते वराकाः) evo je mithyādraṣhṭi jīvarāshi te (कर्म कुर्वन्ति) moh- rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇati kare chhe; — kevo chhe? ‘‘अज्ञानमग्नमहसः’’ (अज्ञान) mithyātvarūp bhāvanā kāraṇe (मग्न) āchchhādavāmān āvyo chhe (महसः) shuddha chaitanyaprakāsh jeno, evo chhe; — ‘‘तु ये इमम् स्वभावनियमं न कलयन्ति’’ (तु) kāraṇ ke (ये) je, (इमम् स्वभावनियमं) ‘jīvadravya gnānāvaraṇādi pudgalapiṇḍanun kartā nathī’ evā vastusvabhāvane (न कलयन्ति) svānubhavapratyakṣhapaṇe anubhavato nathī. bhāvārtha ām chhe ke — mithyādraṣhṭi jīvarāshi shuddha svarūpanā anubhavathī bhraṣhṭa chhe, tethī paryāyarat chhe, tethī mithyātva-rāg-dveṣh — ashuddha pariṇāmarūp pariṇame chhe. ‘‘ततः भावकर्मकर्ता चेतनः एव स्वयं भवति, न अन्यः’’ (ततः) te kāraṇathī (भावकर्म) mithyātva-rāg-dveṣh — ashuddha chetanārūp pariṇāmanun, (कर्ता चेतनः एव स्वयं भवति) vyāpya-vyāpakarūp pariṇame chhe evun jīvadravya pote kartā thāy chhe, (न अन्यः) pudgalakarma kartā thatun nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jīv mithyādraṣhṭi hoto thako jevā ashuddha bhāvorūpe pariṇame chhe tevā bhāvono kartā thāy chhe — evo siddhānta chhe. 10-202.
रज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषंगात्कृतिः ।
जीवस्यैव च कर्म तच्चिदनुगं ज्ञाता न यत्पुद्गलः ।।११-२०३।।
Page 191 of 269
PDF/HTML Page 213 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ततः अस्य जीवः कर्ता च तत् चिदनुगं जीवस्य एव कर्म’’ (ततः) te kāraṇathī (अस्य) rāgādi ashuddha chetanāpariṇāmanun, (जीवः कर्ता) jīvadravya te kāḷe vyāpya-vyāpakarūp pariṇamatun hovāthī kartā chhe (च) ane (तत्) rāgādi ashuddha pariṇaman, (चिद् – अनुगं) ashuddharūp chhe, chetanārūp chhe tethī, (जीवस्य एव कर्म) te kāḷe vyāpya-vyāpakarūp jīvadravya pote pariṇamatun hovāthī jīvanun karelun chhe. shā kāraṇathī? ‘‘यत् पुद्गलः ज्ञाता न’’ (यत्) kāraṇ ke (पुद्गलः ज्ञाता न) pudgaladravya chetanārūp nathī, rāgādi pariṇām chetanārūp chhe tethī jīvano kareloe chhe. kahyo chhe je bhāv tene gāḍho – pāko kare chhe — ‘‘कर्म अकृतं न’’ (कर्म) rāgādi ashuddha chetanārūp pariṇām (अकृतं न) anādinidhan ākāshadravyanī jem svayansiddha chhe em paṇ nathī, koīthī karāyelo hoy chhe. evo chhe shā kāraṇathī? ‘‘कार्यत्वात्’’ kāraṇ ke ghaḍānī jem ūpaje chhe, vinashe chhe tethī pratīti evī ke karatūtarūp (-kāryarūp) chhe. (च) tathā ‘‘तत् जीवप्रकृत्योः द्वयोः कृतिः न’’ (तत्) rāgādi ashuddha chetan pariṇaman (जीव) chetanadravya ane (प्रकृत्योः) pudgaladravya evān (द्वयोः) be dravyonun (कृतिः न) karatūt nathī. bhāvārtha ām chhe ke — koī em mānashe ke jīv tathā karma maḷatān rāgādi ashuddha chetan pariṇām thāy chhe, tethī banne dravya kartā chhe. samādhān ām chhe ke banne dravya kartā nathī, kāraṇ ke rāgādi ashuddha pariṇāmonun bāhya kāraṇ — nimittamātra pudgalakarmano uday chhe, antaraṅg kāraṇ vyāpya-vyāpakarūp jīvadravya vibhāvarūp pariṇame chhe; tethī jīvane kartāpaṇun ghaṭe chhe, pudgalakarmane kartāpaṇun ghaṭatun nathī; kāraṇ ke ‘‘अज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषङ्गात्’’ (अज्ञायाः) achetanadravyarūp chhe je (प्रकृतेः) gnānāvaraṇādi dravyakarma, tene (स्वकार्य) potānā karatūtanā (फल) phaḷanā arthāt sukh-duḥkhanā (भुग्भाव) bhoktāpaṇāno (अनुषङ्गात्) prasaṅg āvī paḍe. bhāvārtha ām chhe ke — je dravya je bhāvanun kartā hoy chhe te, te dravyanun bhoktā paṇ hoy chhe. ām hotān rāgādi ashuddha chetan pariṇām jo jīv-karma bannee maḷīne karyā hoy to banne bhoktā thashe; parantu banne bhoktā to nathī. kāraṇ ke jīvadravya chetan chhe te kāraṇe sukh-duḥkhanun bhoktā hoy em ghaṭe chhe, pudgaladravya achetan hovāthī sukh-duḥkhanun bhoktā ghaṭatun nathī. tethī rāgādi ashuuddha chetanapariṇamanano ekalo sansārī jīv kartā chhe, bhoktā paṇ chhe. vaḷī ā arthane gāḍho – pāko kare chhe
Page 192 of 269
PDF/HTML Page 214 of 291
single page version
pudgalakarmanun (कृतिः न) karatūt nathī. bhāvārtha ām chhe ke — koī em mānashe ke rāgādi ashuddha chetanapariṇām ekalā pudgalakarmanā karelā chhe. uttar ām chhe ke em paṇ nathī; kāraṇ ke, ‘‘अचित्त्वलसनात्’’ anubhav evo āve chhe ke pudgalakarma achetanadravya chhe, rāgādi pariṇām ashuddha chetanārūp chhe; tethī achetanadravyanā pariṇām achetanarūp hoy chhe, chetanarūp hotā nathī. te kāraṇathī rāgādi ashuddha pariṇāmano kartā sansārī jīv chhe, bhoktā paṇ chhe. 11-203.
कर्तात्मैष कथञ्चिदित्यचलिता कैश्चिच्छ्रुतिः कोपिता ।
स्याद्वादप्रतिबंधलब्धविजया वस्तुस्थितिः स्तूयते ।।१२-२०४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘वस्तुस्थितिः स्तूयते’’ (वस्तु) jīvadravyanī (स्थितिः) sthiti arthāt svabhāvanī maryādā (स्तूयते) jevī chhe tevī kahe chhe. kevī chhe? ‘‘स्याद्वादप्रतिबन्धलब्धविजया’’ (स्याद्वाद) ‘jīv kartā chhe, akartā paṇ chhe’ evun anekāntapaṇun, tenī (प्रतिबन्ध) sāvadhānapaṇe karavāmān āvelī sthāpanā vaḍe (लब्धं) prāpta karī chhe (विजया) jīt jeṇe, evī chhe. shā māṭe kahe chhe? ‘‘तेषां बोधस्य संशुद्धये’’ (तेषाम्) jeo jīvane sarvathā akartā kahe chhe evā mithyādraṣhṭi jīvonī (बोधस्य संशुद्धये) viparīt buddhine chhoḍāvavā māṭe jīvanun svarūp sādhe chhe. kevo chhe te mithyādraṣhṭi jīvarāshi? ‘‘उद्धतमोहमुद्रितधियां’’ (उद्धत) tīvra udayarūp (मोह) mithyātvabhāvathī (मुद्रित) āchchhādit chhe (धियां) shuddhasvarūp-anubhavarūp samyaktvashakti jenī, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘एषः आत्मा कथञ्चित् कर्ता इति कैश्चित् श्रुतिः कोपिता’’ (एषः आत्मा) chetanāsvarūpamātra jīvadravya (कथञ्चित् कर्ता) koī yuktithī ashuddha bhāvanun kartā paṇ chhe — (इति) e rīte (कैश्चित् श्रुतिः) keṭalāk mithyādraṣhṭi jīvone āvun sāmbhaḷavāmātrathī (कोपिता) atyant krodh ūpaje chhe. kevo krodh thāy chhe? ‘‘अचलिता’’ je ati gāḍho chhe, amiṭ (-aṭaḷ) chhe. jethī āvun māne chhe —
Page 193 of 269
PDF/HTML Page 215 of 291
single page version
‘‘आत्मनः कर्तृतां क्षिप्त्वा’’ (आत्मनः) jīvane (कर्तृतां) potānā rāgādi ashuddha bhāvonun kartāpaṇun (क्षिप्त्वा) sarvathā maṭāḍīne ( – nahīn mānīne) krodh kare chhe. vaḷī kevun māne chhe? ‘‘कर्म एव कर्तृ इति प्रवितर्क्य’’ (कर्म एव) ekalo gnānāvaraṇādi karmapiṇḍ (कर्तृ) rāgādi ashuddha pariṇāmono potāmān vyāpya-vyāpakarūp thaīne kartā chhe (इति प्रवितर्क्य) evun gāḍhapaṇun kare chhe – pratīti kare chhe. te evī pratīti karatā thakā kevā chhe? ‘‘हतकैः’’ potānā ghātak chhe, kem ke mithyādraṣhṭi chhe. 12-204.
कर्तारं कलयन्तु तं किल सदा भेदावबोधादधः ।
पश्यन्तु च्युतकर्तृभावमचलं ज्ञातारमेकं परम् ।।१३-२०५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — em kahyun hatun ke syādvādasvarūp dvārā jīvanun svarūp kahīshun. teno uttar chhe — ‘‘अमी आर्हताः अपि पुरुषं अकर्तारम् मा स्पृशन्तु’’ (अमी) vidyamān je (आर्हताः अपि) jainokta syādvādasvarūpane aṅgīkār kare chhe evā samyagdraṣhṭi jīvo te paṇ (पुरुषं) jīvadravyane (अकर्तारम्) akartā arthāt rāgādi ashuddha pariṇāmono te sarvathā kartā nathī evun (मा स्पृशन्तु) na aṅgīkār karo. konī jem? ‘‘सांख्याः इव’’ jem sāṅkhyamatavāḷā jīvane sarvathā akartā māne chhe tem jaino paṇ sarvathā akartā na māno. kevun mānavāyogya chhe te kahe chhe — ‘‘सदा तं भेदावबोधात् अधः कर्तारं किल कलयन्तु तु ऊर्ध्वं एनं च्युतकर्तृभावम् पश्यन्तु’’ (सदा) sarva kāḷ dravyanun svarūp evun chhe ke (तं) jīvadravyane, (भेदावबोधात् अधः) shuddhasvarūp- pariṇamanarūp samyaktvathī bhraṣhṭa mithyādraṣhṭi hotun thakun moh-rāg-dveṣharūp pariṇame chhe teṭalo kāḷ, (कर्तारं किल कलयन्तु) kartā avashya māno arthāt moh-rāg-dveṣharūp ashuddha chetanapariṇāmano kartā jīv chhe em avashya māno — pratīti karo. (तु) te ja jīv (ऊर्ध्वं) jyāre mithyātvapariṇām chhūṭīne potānā shuddhasvarūp samyaktvabhāvarūpe pariṇame chhe tyāre (एनं च्युतकर्तृभावम्) tene kartāpaṇā vināno
Page 194 of 269
PDF/HTML Page 216 of 291
single page version
arthāt chhoḍyun chhe rāgādi ashuddha bhāvonun kartāpaṇun jeṇe evo (पश्यन्तु) shraddho – pratīti karo – evo anubhavo. bhāvārtha ām chhe ke — jem jīvano gnānaguṇ svabhāv chhe, te gnānaguṇ sansār-avasthāmān athavā mokṣha-avasthāmān chhūṭato nathī; tem rāgādipaṇun jīvano svabhāv nathī, topaṇ sansār-avasthāmān jyān sudhī karmano sanyog chhe tyān sudhī moh-rāg-dveṣharūp ashuddhapaṇāne līdhe vibhāvarūpe jīv pariṇame chhe ane tyān sudhī kartā chhe. jīvane samyaktvaguṇ pariṇamyā pachhī āvo jāṇavo — ‘‘उद्धतबोधधामनियतं’’
evā (बोधधाम) gnānano pratāp chhe (नियतं) sarvasva jenun, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘स्वयं प्रत्यक्षम्’’ potāne potānī meḷe pragaṭ thayo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अचलं’’ chār gatinā bhramaṇathī rahit thayo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘ज्ञातारम्’’ gnānamātrasvarūp chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘परम् एकं ’’ rāgādi ashuddha pariṇatithī rahit shuddha vastumātra chhe. 13-205.
निजमनसि विधत्ते कर्तृभोक्त्रोर्विभेदम् ।
स्वयमयमभिषिञ्चंश्चिच्चमत्कार एव ।।१४-२०६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bauddhamatīne pratibodhavāmān āve chhe — ‘‘इह एकः निजमनसि कर्तृभोक्त्रोः विभेदम् विधत्ते’’ (इह) sāmprat vidyamān chhe evo (एकः) bauddhamatane mānavāvāḷo koī jīv (निजमनसि) potānā gnānamān (कर्तृभोक्त्रोः) kartāpaṇā-bhoktāpaṇāno (विभेदम् विधत्ते) bhed kare chhe. bhāvārtha ām chhe — te em kahe chhe ke kriyāno kartā koī anya chhe, bhoktā koī anya chhe. evun kem māne chhe? ‘‘इदम् आत्मतत्त्वं क्षणिकम् कल्पयित्वा’’ (इदम् आत्मतत्त्वं) anādinidhan chhe je chaitanyasvarūp jīvadravya, tene (क्षणिकम् कल्पयित्वा) kṣhaṇik māne chhe arthāt jem potānā netraroganā kāraṇe koī shvet shaṅkhane pīḷo jue chhe, tem anādinidhan
Page 195 of 269
PDF/HTML Page 217 of 291
single page version
jīvadravyane mithyā bhrāntinā kāraṇe em māne chhe ke ek samayamātramān pūrvano jīv mūḷathī vinashī jāy chhe, anya navo jīv mūḷathī ūpajī āve chhe; āvun mānato thako māne chhe ke kriyāno kartā anya koī jīv chhe, bhoktā anya koī jīv chhe. āvo abhiprāy mithyātvanun mūḷ chhe. tethī evā jīvane samajāve chhe — ‘‘अयम् चिच्चमत्कारः तस्य विमोहं अपहरति’’ (अयम् चिच्चमत्कारः) koī jīve bālyāvasthāmān koī nagar joyun hatun, keṭalok kāḷ jatān ane taruṇ-avasthā āvatān te ja nagarane jue chhe, jotān evun gnān ūpaje chhe ke te ja ā nagar chhe ke je nagar men bāḷakapaṇāmān joyun hatun; — āvī chhe je atīt-anāgat- vartamān shāshvat gnānamātra vastu te (तस्य विमोहं अपहरति) kṣhaṇikavādīnā mithyātvane dūr kare chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jo jīvatattva kṣhaṇavinashvar hoy to pahelānnā gnān sahit je vartamān gnān thāy chhe te kone thāy? māṭe ‘jīvadravya sadā shāshvat chhe’ evun kahevāthī kṣhaṇikavādī pratibuddha thāy chhe. kevī chhe jīvavastu? ‘‘नित्यामृतौघैः स्वयम् अभिषिञ्चन्’’ (नित्य) sadākāḷ avinashvarapaṇārūp je (अमृत) jīvadravyanun jīvanamūḷ, tenā (ओघैः) samūh vaḍe (स्वयम् अभिषिञ्चन्) potānī shaktithī pote puṣhṭa thatī thakī. ‘‘एव’’ nishchayathī ām ja jāṇajo, anyathā nahīn. 14-206.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — kṣhaṇikavādīne pratibodhavāmān āve chhe — ‘‘इति एकान्तः मा चकास्तु’’ (इति) e rīte (एकान्तः) dravyārthik-paryāyārthikanā bhed karyā vinā ‘sarvathā ām ja chhe’ em kahevun te (मा चकास्तु) na prakāsho arthāt koī paṇ jīvane svapnamātramān paṇ evun shraddhān na ho. evun kevun? ‘‘अन्यः करोति अन्यः भुंक्ते’’ (अन्यः करोति) anya pratham samayano ūpajelo koī jīv karmane upārje chhe, (अन्यः भुंक्ते) anya bījā samayano ūpajelo jīv karmane bhogave chhe, — evun ekāntapaṇun mithyātva chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jīvavastu dravyarūp chhe, paryāyarūp chhe. tethī dravyarūpe vichāratān je jīv karmane upārje chhe te ja jīv uday
Page 196 of 269
PDF/HTML Page 218 of 291
single page version
āvatān bhogave chhe; paryāyarūpe vichāratān je pariṇām-avasthāmān gnānāvaraṇādi karma upārje chhe, uday āvatān te pariṇāmanun avasthāntar thāy chhe; tethī anya paryāy kare chhe, anya paryāy bhogave chhe — āvo bhāv syādvād sādhī shake chhe. jevun bauddhamatano jīv kahe chhe te to mahāviparīt chhe. te kyun viparītapaṇun? ‘‘अत्यन्तं वृत्त्यंशभेदतः वृत्तिमन्नाशकल्पनात्’’ (अत्यन्तं) dravyanun āvun ja svarūp chhe, sahāro kono? (वृत्ति) avasthā, tenā (अंश) ansh arthāt ek dravyanī anant avasthā, evo (भेदतः) bhed chhe arthāt koī avasthā vinashe chhe, anya koī avasthā ūpaje chhe — evo avasthābhed vidyamān chhe; āvā avasthābhedano chhaḷ pakaḍīne koī bauddhamatano mithyādraṣhṭi jīv (वृत्तिमन्नाशकल्पनात्) vr̥uttimānano arthāt jeno avasthābhed thāy chhe evī sattārūp shāshvat vastuno nāsh kalpe chhe arthāt mūḷathī sattāno nāsh māne chhe; tethī evun kahevun viparītapaṇun chhe. bhāvārtha ām chhe ke bauddhamatano jīv paryāyamātrane vastu māne chhe, paryāy jeno chhe evī sattāmātra vastune mānato nathī. māṭe āvun māne chhe te mahāmithyātva chhe. 15-207.
कालोपाधिबलादशुद्धिमधिकां तत्रापि मत्वा परैः ।
आत्मा व्युज्झित एष हारवदहो निःसूत्रमुक्तेक्षिभिः ।।१६-२०८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ekāntapaṇe je mānavāmān āve te mithyātva chhe. ‘‘अहो पृथुकैः एषः आत्मा व्युज्झितः’’ (अहो) he jīv! (पृथुकैः) nānā prakārano abhiprāy chhe jemano evā je mithyādraṣhṭi jīvo chhe temanāthī (एषः आत्मा) vidyamān shuddha chaitanyavastu (व्युज्झितः) sadhāī nahi. kevā chhe ekāntavādī? ‘‘शुद्धर्जुसूत्रे रतैः’’ (शुद्ध) ✽dravyārthikanayathī rahit (ऋजुसूत्रे) vartamān paryāyamātramān
✽ ahīn ‘dravyārthikanayathī rahit’ pāṭhanā sthānamān hastalikhit tathā pahelī mudrit hindī pratamān ‘paryāyārthikanayathī rahit’ evo pāṭh chhe je bhūlathī lakhāī gayo lāge chhe.
Page 197 of 269
PDF/HTML Page 219 of 291
single page version
vasturūp aṅgīkār karavārūp ekāntapaṇāmān (रतैः) magna chhe. ‘‘चैतन्यं क्षणिकं प्रकल्प्य’’ ek samayamātramān ek jīv mūḷathī vinashe chhe, anya jīv mūḷathī ūpaje chhe — evun mānīne bauddhamatanā jīvone jīvasvarūpanī prāpti nathī. tathā matāntar kahe chhe – ‘‘अपरैः तत्रापि कालोपाधिबलात् अधिकां अशुद्धिं मत्वा’’ (अपरैः) koī mithyādraṣhṭi ekāntavādī evā chhe ke jeo jīvanun shuddhapaṇun mānatā nathī, sarvathā ashuddhapaṇun māne chhe. temane paṇ vastunī prāpti nathī em kahe chhe — (कालोपाधिबलात्) anant kāḷathī jīvadravya karmo sāthe maḷelun ja chālyun āvyun chhe, bhinna to thayun nathī – em mānī (तत्र अपि) te jīvamān (अधिकां अशुद्धिं मत्वा) adhik ashuddhi māne chhe arthāt jīvadravya ashuddha chhe, shuddha chhe ja nahi – evī pratīti kare chhe je jīvo, temane paṇ vastunī prāpti nathī. matāntar kahe chhe — ‘‘अन्धकैः अतिव्याप्तिं प्रपद्य’’ (अन्धकैः) ekānta mithyādraṣhṭi jīv koī evā chhe ke jeo (अतिव्याप्तिं प्रपद्य) karmanī upādhine mānatā nathī, ‘‘आत्मानं परिशुद्धम् ईप्सुभिः’’ jīvadravyane sarva kāḷ sarvathā shuddha māne chhe; temane paṇ svarūpanī prāpti nathī. kevā chhe ekāntavādī? ‘‘निःसूत्रमुक्तेक्षिभिः’’ (निःसूत्र) syādvādasūtra vinā (मुक्तेक्षिभिः) sakaḷ karmanā kṣhayalakṣhaṇ mokṣhane chāhe chhe; temane prāpti nathī. tenun draṣhṭānta — ‘‘हारवत्’’ hāranī jem. bhāvārtha ām chhe ke jem sūtra (dorā) vinā motī sadhātā nathī — hār thato nathī, tem syādvādasūtranā gnān vinā ekāntavādo dvārā ātmānun svarūp sadhātun nathī — ātmasvarūpanī prāpti thatī nathī; tethī je koī potāne sukh chāhe chhe, teo syādvādasūtra vaḍe jevun ātmānun svarūp sādhavāmān āvyun chhe tevun mānajo. 16-208.
कर्ता वेदयिता च मा भवतु वा वस्त्वेव सञ्चिन्त्यताम् ।
च्चिच्चिन्तामणिमालिकेयमभितोऽप्येका चकास्त्वेव नः ।।१७-२०९।।
Page 198 of 269
PDF/HTML Page 220 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘निपुणैः वस्तु एव सञ्चिन्त्यताम्’’ (निपुणैः) shuddhasvarūp-anubhavamān pravīṇ chhe evā je samyagdraṣhṭi jīvo, temaṇe (वस्तु एव) samasta vikalpathī rahit nirvikalpa sattāmātra chaitanyasvarūp (सञ्चिन्त्यताम्) svasamvedanapratyakṣhapaṇe anubhav karavāyogya chhe. ‘‘कर्तुः च वेदयितुः युक्तिवशतः भेदः अस्तु अथवा अभेदः अस्तु’’ (कर्तुः) kartāmān (च) ane (वेदयितुः) bhoktāmān (युक्तिवशतः) dravyārthikanay ane paryāyārthikanayano bhed karatān — (भेदः अस्तु) anya paryāy kare chhe, anya paryāy bhogave chhe, paryāyārthikanayathī evo bhed chhe to ho, – evun sādhatān sādhyasiddhi to kāī nathī; (अथवा) dravyārthikanayathī (अभेदः) je jīvadravya gnānāvaraṇādi karmane kare chhe te ja jīvadravya bhogave chhe evun paṇ chhe (अस्तु) to evun paṇ ho, – emān paṇ sādhyasiddhi to kāī nathī. ‘‘वा कर्ता च वेदयिता वा मा भवतु’’ (वा) kartr̥utvanayathī (कर्ता) jīv potānā bhāvono kartā chhe (च) tathā bhoktr̥utvanayathī (वेदयिता) je-rūpe pariṇame chhe te pariṇāmano bhoktā chhe evun chhe to evun ja ho, – evun vichāratān shuddhasvarūpano anubhav to nathī, kāraṇ ke āvun vichāravun ashuddharūp vikalpa chhe; (वा) athavā akartr̥utvanayathī jīv akartā chhe (च) tathā abhokatr̥utvanayathī jīv (मा) bhoktā nathī, (भवतु) kartā-bhoktā nathī to nahīn ja ho, – evun vichāratān paṇ shuddhasvarūpano anubhav nathī, kāraṇ ke ‘‘प्रोता इह आत्मनि क्कचित् भर्तुं न शक्यः’’ (प्रोता) koī nayavikalpa, [tenun vivaraṇ — anya kare chhe-anya bhogave chhe evo vikalpa, athavā jīv kartā chhe – bhoktā chhe evo vikalpa, athavā jīv kartā nathī – bhoktā nathī evo vikalpa, ityādi anant vikalpo chhe topaṇ temānthī koī vikalpa,] (इह आत्मनि) shuddhavastumātra chhe jīvadravya temān (क्वचित्) koī paṇ kāḷe (भर्तुं न शक्यः) shuddhasvarūpanā anubhavarūp sthāpavāne samartha nathī. bhāvārtha ām chhe ke — koī agnānī em jāṇashe ke ā sthaḷe granthakartā āchārye kartāpaṇun-akartāpaṇun, bhoktāpaṇun-abhoktāpaṇun ghaṇā prakāre kahyun chhe to emān shun anubhavanī prāpti ghaṇī chhe? samādhān ām chhe ke samasta nayavikalpothī shuddhasvarūpano anubhav sarvathā nathī. tene (svarūpane) mātra jaṇāvavā māṭe ja shāstramān bahu nay-yuktithī batāvyun chhe. te kāraṇe
चिच्चिन्तामणिमालिका अभितः चकास्तु एव’’ (नः) amane (इयं) svasamvedanapratyakṣha, (एका अपि) samasta vikalpothī rahit, (चित्) shuddha chetanārūp (चिन्तामणि) anant