Page 199 of 269
PDF/HTML Page 221 of 291
single page version
shaktigarbhit (मालिका) chetanāmātra vastunī (अभितः चकास्तु एव) sarvathā prakāre prāpti ho. bhāvārtha ām chhe ke — nirvikalpamātrano anubhav upādey chhe, anya vikalpa samasta hey chhe. draṣhṭānta ām chhe ke — ‘‘सूत्रे प्रोता इव’’ jem koī puruṣh motīnī māḷā parovī jāṇe chhe, māḷā gūnthatān anek vikalpo kare chhe, parantu te samasta vikalpo jūṭhā chhe, vikalpomān shobhā karavānī shakti nathī, shobhā to motīmātra vastu chhe temān chhe; tethī paheranāro puruṣh motīnī māḷā jāṇīne pahere chhe, gūnthavānā ghaṇā vikalpo jāṇī paherato nathī; jonāro paṇ motīnī māḷā jāṇīne shobhā jue chhe, gūnthavānā vikalpone joto nathī; tem shuddha chetanāmātra sattā anubhav karavāyogya chhe, temān ghaṭe chhe je anek vikalpo te badhānī sattā anubhav karavāyogya nathī. 17-209.
कर्तृ कर्म च सदैकमिष्यते ।।१८-२१०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ahīn koī prashna kare chhe ke gnānāvaraṇādi karmarūp pudgalapiṇḍano kartā jīv chhe ke nathī? uttar ām chhe ke – kahevā māṭe to chhe, vastusvarūp vichāratān kartā nathī. te kahe chhe — ‘‘व्यावहारिकद्रशा एव केवलं’’ jūṭhī vyavahāradraṣhṭithī ja ‘‘कर्तृ’’ kartā ‘‘च’’ tathā ‘‘कर्म’’ karāyelun kārya ‘‘विभिन्नम् इष्यते’’ bhinna bhinna chhe. jīv gnānāvaraṇādi dravyakarmano kartā – evun kahevā māṭe satya chhe; kāraṇ ke yukti em chhe ke rāgādi ashuddha pariṇāmone jīv kare chhe, rāgādi ashuddha pariṇāmo hotān gnānāvaraṇādirūpe pudgaladravya pariṇame chhe, tethī kahevā māṭe em chhe ke gnānāvaraṇādi karma jīve karyun. svarūp vichāratān evun kahevun jūṭhun chhe; kāraṇ ke
vyavahāradraṣhṭithī (चिन्त्यते) jovāmān āve, shun jovāmān āve? ‘‘वस्तु’’ svadravya-
Page 200 of 269
PDF/HTML Page 222 of 291
single page version
pariṇām-paradravyapariṇāmarūp vastunun svarūp, to ‘‘सदा एव कर्तृ कर्म एकम् इष्यते’’ (सदा एव) sarva kāḷe (कर्तृ) kartā arthāt pariṇame chhe je dravya ane (कर्म) karma arthāt dravyano pariṇām (एकम् इष्यते) ek chhe arthāt koī jīv athavā pudgal- dravya potānā pariṇāmo sāthe vyāpya-vyāpakarūp pariṇame chhe tethī kartā chhe; ane te ja karma chhe, kem ke pariṇām te dravya sāthe vyāpya-vyāpakarūp chhe; — em (इष्यते) vichāratān ghaṭe chhe – anubhavamān āve chhe. anya dravyanun anya dravya kartā, anya dravyano pariṇām anya dravyanun karma – evun to anubhavamān ghaṭatun nathī; kāraṇ ke be dravyone vyāpya-vyāpakapaṇun nathī. 18-210.
स भवति नापरस्य परिणामिन एव भवेत् ।
स्थितिरिह वस्तुनो भवतु कर्तृ तदेव ततः ।।१९-२११।।“
shlokārthaḥ — ‘‘ननु किल’’ kharekhar ‘‘परिणामः एव’’ pariṇām chhe te ja ‘‘विनिश्चयतः’’ nishchayathī ‘‘कर्म’’ karma chhe, ane ‘‘सः परिणामिनः एव भवेत्, अपरस्य न भवति’’ pariṇām potānā āshrayabhūt pariṇāmīno ja hoy chhe, anyano nahi (kāraṇ ke pariṇāmo potapotānā dravyanā āshraye chhe, anyanā pariṇāmano anya āshray nathī hoto); vaḷī ‘‘कर्म कर्तृशून्यं इह न भवति’’ karma kartā vinā hotun nathī, ‘‘च’’ tem ja ‘‘वस्तुनः एकतया स्थितिः इह न’’ vastunī ekarūpe sthiti (arthāt kūṭastha sthiti) hotī nathī (kāraṇ ke vastu dravyaparyāyasvarūp hovāthī sarvathā nityapaṇun bādhāsahit chhe); ‘‘ततः’’ māṭe ‘‘तत् एव कर्तृ भवतु’’ vastu pote ja potānā pariṇāmarūp karmanī kartā chhe ( – e nishchay- siddhānt chhe). 19-211.
* paṇḍit shrī rājamalajīnī ṭīkāmān ‘ātmakhyāti’nā ā shlokano ‘khaṇḍānvay sahit artha’ nathī, tethī gujarātī samayasāranā ādhāre arthasahit te shlok ahīn āpavāmān āvyo chhe.
Page 201 of 269
PDF/HTML Page 223 of 291
single page version
तथाऽप्यपरवस्तुनो विशति नान्यवस्त्वन्तरम् ।
स्वभावचलनाकुलः किमिह मोहितः क्लिश्यते ।।२०-२१२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — jīvano svabhāv evo chhe ke sakaḷ gneyane jāṇe chhe. koī mithyādraṣhṭi jīv evun jāṇashe ke gneyavastune jāṇatān jīvane ashuddhapaṇun ghaṭe chhe. tenun samādhān em chhe ke ashuddhapaṇun ghaṭatun nathī, jīvavastuno evo ja svabhāv chhe ke samasta gneyavastune jāṇe chhe. ahīnthī sharū karīne evo bhāv kahe chhe — ‘‘
jīv samasta gneyane jāṇe chhe em dekhīne (स्वभाव) jīvanā shuddha svarūpathī (चलन) skhalitapaṇun jāṇī (आकुलः) khedakhinna thato mithyādraṣhṭi jīv (मोहितः) mithyātvarūp agnānapaṇāne ādhīn thaī (किं क्लिश्यते) kem khedakhinna thāy chhe? ‘‘यतः स्वभावनियतं सकलम् एव वस्तु इष्यते’’ (यतः) kāraṇ ke (सकलम् एव वस्तु) je koī jīvadravya athavā pudgaladravya ityādi chhe te badhun (स्वभावनियतं) niyamathī potānā svarūpe chhe evun (इष्यते) anubhavagochar thāy chhe. ā ja artha pragaṭ karīne kahe chhe — ‘‘यद्यपि स्फु टदनन्तशक्तिः स्वयं बहिर्लुठति’’ (यद्यपि) joke pratyakṣhapaṇe evun chhe ke (स्फु टत्) sadākāḷ pragaṭ chhe (अनन्तशक्तिः) avinashvar chetanāshakti jenī evun jīvadravya (स्वयं बहिः लुठति) svayam samasta gneyane jāṇīne gneyākārarūpe pariṇame chhe – evo jīvano svabhāv chhe, ‘‘तथापि अन्यवस्त्वन्तरम्’’ (तथापि) topaṇ (अन्यवस्त्वन्तरम्) ek koī jīvadravya athavā pudgaladravya ‘‘अपरवस्तुनः न विशति’’ koī anya dravyamān pravesh karatun nathī; vastusvabhāv evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvadravya samasta gneyavastune jāṇe chhe evo to svabhāv chhe, parantu gnān gneyarūp thatun nathī, gney paṇ gnānadravyarūp pariṇamatun nathī – evī vastunī maryādā chhe. 20-212.
Page 202 of 269
PDF/HTML Page 224 of 291
single page version
येन तेन खलु वस्तु वस्तु तत् ।
किं करोति हि बहिर्लुठन्नपि ।।२१-२१३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — artha kahyo hato tene gāḍho kare chhe — ‘‘येन इह एकम् वस्तु अन्यवस्तुनः न’’ (येन) je kāraṇathī (इह) chha dravyomān koī (एकम् वस्तु) jīvadravya athavā pudgaladravya sattārūp vidyamān chhe te (अन्यवस्तुनः न) anya dravya sāthe sarvathā maḷatun nathī evī dravyonā svabhāvanī maryādā chhe, ‘‘तेन खलु वस्तु तत् वस्तु’’ (तेन) te kāraṇathī (खलु) nishchayathī (वस्तु) je koī dravya chhe (तत् वस्तु) te potānā svarūpe chhe — jem chhe tem ja chhe; ‘‘अयम् निश्चयः’’ āvo to nishchay chhe, parameshvare kahyo chhe, anubhavagochar paṇ thāy chhe. ‘‘कः अपरः बहिः लुठन् अपि अपरस्य किं करोति’’ (कः अपरः) evun kyun dravya chhe ke je (बहिः लुठन् अपि) yadyapi gneyavastune jāṇe chhe topaṇ (अपरस्य किं क रोति) gneyavastu sāthe sambandh karī shake? arthāt koī dravya karī shake nahi. bhāvārtha ām chhe ke — vastusvarūpanī maryādā to evī chhe ke koī dravya koī dravya sāthe ekarūp thatun nathī. ā uparānt jīvano svabhāv chhe ke gneyavastune jāṇe; evo chhe to ho, topaṇ hāni to kāī nathī; jīvadravya gneyane jāṇatun thakun potānā svarūpe chhe. 21-213.
किञ्चनापि परिणामिनः स्वयम् ।
Page 203 of 269
PDF/HTML Page 225 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — koī āshaṅkā kare chhe ke jainasiddhāntamān paṇ em kahyun chhe ke jīv gnānāvaraṇādi pudgalakarmane kare chhe, bhogave chhe. tenun samādhān ām chhe ke — jūṭhā vyavahārathī kahevā māṭe chhe, dravyanun svarūp vichāratān paradravyano kartā jīv nathī. ‘‘तु यत् वस्तु स्वयम् परिणामिनः अन्यवस्तुनः किञ्चन अपि कुरुते’’ (तु) evī paṇ kaheṇī chhe ke (यत् वस्तु) je koī chetanālakṣhaṇ jīvadravya, (स्वयम् परिणामिनः अन्यवस्तुनः) potānī pariṇāmashaktithī gnānāvaraṇādirūp pariṇame chhe evā pudgaladravyanun (किञ्चन अपि कुरुते) kāī kare chhe em kahevun, ‘‘तत् व्यावहारिकद्रशा’’ (तत्) je kāī evo abhiprāy chhe te badho (व्यावहारिकद्रशा) jūṭhī vyavahāradraṣhṭithī chhe. ‘‘निश्चयात् किम् अपि नास्ति इह मतं’’ (निश्चयात्) vastunun svarūp vichāratān (किम् अपि नास्ति) evo vichār – evo abhiprāy kāī nathī; — bhāvārtha ām chhe ke kāī ja vāt nathī, mūḷathī jūṭhun chhe; — (इह मतं) evo siddhānta siddha thayo. 22-214.
नैकद्रव्यगतं चकास्ति किमपि द्रव्यान्तरं जातुचित् ।
किं द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियस्तत्त्वाच्च्यवन्ते जनाः ।।२३-२१५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘जनाः तत्त्वात् किं च्यवन्ते’’ (जनाः) jano arthāt samasta sansārī jīvo (तत्त्वात्) ‘jīvavastu sarva kāḷ shuddhasvarūp chhe, samasta gneyane jāṇe chhe’ evā anubhavathī (किं च्यवन्ते) kem bhraṣhṭa thāy chhe? bhāvārtha ām chhe ke — vastunun svarūp to pragaṭ chhe, bhram kem kare chhe? kevā chhe jano? ‘‘द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियः’’ (द्रव्यान्तर) ‘samasta gneyavastune jāṇe chhe jīv tethī (चुम्बन) ashuddha thayun chhe jīvadravya’ evun jāṇīne (आकुलधियः) ‘gneyavastunun jāṇapaṇun kaī rīte chhūṭe ke jenā chhūṭavāthī jīvadravya shuddha thāy’ evī thaī chhe buddhi jemanī, evā chhe. ‘‘तु’’ tenun samādhān ām chhe ke — ‘‘यत् ज्ञानं ज्ञेयम् अवैति तत् अयं शुद्ध- स्वभावोदयः’’ (यत्) je em chhe ke (ज्ञानं ज्ञेयम् अवैति) ‘gnān gneyane jāṇe chhe’ evun
Page 204 of 269
PDF/HTML Page 226 of 291
single page version
pragaṭ chhe (तत् अयं) te ā (शुद्धस्वभावोदयः) shuddha jīvavastunun svarūp chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jem agnino dāhakasvabhāv chhe, samasta dāhyavastune bāḷe chhe, bāḷato thako agni potānā shuddhasvarūpe chhe – agnino evo ja svabhāv chhe; tem jīv gnānasvarūp chhe, samasta gneyane jāṇe chhe, jāṇato thako potānā svarūpe chhe – evo vastuno svabhāv chhe. gneyanā jāṇapaṇāthī jīvane ashuddhapaṇun māne chhe te na māno, jīv shuddha chhe; [visheṣh samādhān kare chhe — ] kāraṇ ke ‘‘किम् अपि द्रव्यान्तरं एकद्रव्यगतं न चकास्ति’’ (किम् अपि द्रव्यान्तरं) koī gneyarūp pudgaladravya athavā dharma, adharma, ākāsh, kāḷadravya (एकद्रव्य) shuddha jīvavastumān (गतं) ekadravyarūpe pariṇame chhe em (न चकास्ति) shobhatun nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jīv samasta gneyane jāṇe chhe, gnān gnānarūp chhe, gneyavastu gneyarūp chhe; koī dravya potānun dravyatva chhoḍīne anya dravyarūp to nathī thayun. evo anubhav kone chhe te kahe chhe — ‘‘शुद्धद्रव्यनिरूपणार्पितमतेः’’ (शुद्धद्रव्य) samasta vikalpathī rahit shuddha chetanāmātra jīvavastunā (निरूपण) pratyakṣha anubhavamān (अर्पितमतेः) sthāpyun chhe buddhinun sarvasva jeṇe evā jīvane. vaḷī kevā jīvane? ‘‘तत्त्वं समुत्पश्यतः’’ sattāmātra shuddha jīvavastune pratyakṣha āsvāde chhe evā jīvane. bhāvārtha ām chhe — ‘jīv samasta gneyane jāṇe chhe, samasta gneyathī bhinna chhe,’ evo svabhāv samyagdraṣhṭi jīv jāṇe chhe. 23-215.
मन्यद्द्रव्यं भवति यदि वा तस्य किं स्यात्स्वभावः ।
र्ज्ञानं ज्ञेयं कलयति सदा ज्ञेयमस्यास्ति नैव ।।२४-२१६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सदा ज्ञानं ज्ञेयं कलयति अस्य ज्ञेयं न अस्ति एव’’ (सदा) sarva kāḷ (ज्ञानं) gnān arthāt arthagrahaṇashakti (ज्ञेयं) svaparasambandhī samasta gneyavastune (कलयति) ek samayamān dravya-guṇ-paryāyabhed sahit jevī chhe tevī jāṇe chhe. ek visheṣh — (अस्य) gnānanā sambandhathī (ज्ञेयं न अस्ति) gneyavastu gnān
Page 205 of 269
PDF/HTML Page 227 of 291
single page version
sāthe sambandharūp nathī, (एव) nishchayathī em ja chhe. draṣhṭānt kahe chhe — ‘‘ज्योत्स्नारूपं भुवं स्नपयति तस्य भूमिः न अस्ति एव’’ (ज्योत्स्नारूपं) chāndanīno prasār (भुवं स्नपयति) bhūmine shvet kare chhe. ek visheṣh — (तस्य) chāndanīnā prasāranā sambandhathī (भूमिः न अस्ति) bhūmi chāndanīrūp thatī nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jem chāndanī prasare chhe, samasta bhūmi shvet thāy chhe, topaṇ chāndanīno ane bhūmino sambandh nathī; tem gnān samasta gneyane jāṇe chhe topaṇ gnānano ane gneyano sambandh nathī; evo vastuno svabhāv chhe. āvun koī na māne tenā prati yukti dvārā ghaṭāve chhe — ‘‘शुद्धद्रव्यस्वरसभवनात्’’ shuddha dravya potapotānā svabhāvamān rahe chhe to ‘‘स्वभावस्य शेषं किं’’ (स्वभावस्य) sattāmātra vastunun (शेषं किं) shun bachyun? bhāvārtha ām chhe ke sattāmātra vastu nirvibhāg ekarūp chhe, jenā be bhāg thatā nathī. ‘‘यदि वा’’ jo kadī ‘‘अन्यद्द्रव्यं भवति’’ anādinidhan sattārūp vastu anya sattārūp thāy to ‘‘तस्य स्वभावः किं स्यात्’’ (तस्य) pahelān sādhelī sattārūp vastuno (स्वभावः किं स्यात्) svabhāv shun rahyo arthāt jo pahelānnun sattva anya sattvarūp thāy to pahelānī sattāmānnun shun bachyun? arthāt pahelānī sattāno vināsh siddha thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jem jīvadravya chetanāsattārūp chhe, nirvibhāg chhe, te chetanāsattā jo kadī pudgaladravya – achetanārūp thaī jāy to chetanāsattāno vināsh thato koṇ maṭāḍī shake? parantu vastunun svarūp evun to nathī, tethī je dravya jevun chhe, je rīte chhe, te tevun ja chhe, anyathā thatun nathī. māṭe jīvanun gnān samasta gneyane jāṇe chhe to jāṇo, tathāpi jīv potānā svarūpe chhe. 24-216.
भावाभावौ भवति तिरयन् येन पूर्णस्वभावः ।।२५-२१७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एतत् रागद्वेषद्वयं तावत् उदयते’’ (एतत्)
Page 206 of 269
PDF/HTML Page 228 of 291
single page version
vidyamān, (राग) iṣhṭamān abhilāṣh ane (द्वेष) aniṣhṭamān udveg evā (द्वयम्) be jātinā ashuddha pariṇām (तावत् उदयते) tyān sudhī thāy chhe ‘‘यावत् ज्ञानं ज्ञानं न भवति’’ (यावत्) jyān sudhī (ज्ञानं) gnān arthāt jīvadravya (ज्ञानं न भवति) potānā shuddhasvarūpanā anubhavarūp pariṇamatun nathī; [bhāvārtha ām chhe ke jeṭalā kāḷ sudhī jīv mithyādraṣhṭi chhe teṭalā kāḷ sudhī rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇaman maṭatun nathī.] ‘‘पुनः बोध्यं बोध्यतां यावत् न याति’’ (पुनः) tathā (बोध्यं) gnānāvaraṇādi karma athavā rāgādi ashuddha pariṇām (बोध्यतां यावत् न याति) gneyamātra buddhine prāpta thatān nathī. bhāvārtha ām chhe ke — gnānāvaraṇādi karma samyagdraṣhṭi jīvane jāṇavā māṭe chhe, koī potānā karmano uday kārya je te prakāre karavāne samartha nathī. ‘‘तत् ज्ञानं ज्ञानं भवतु’’ (तत्) te kāraṇathī (ज्ञानं) gnān arthāt jīvavastu (ज्ञानं भवतु) shuddha pariṇatirūp thaīne shuddhasvarūpanā anubhavasamartha ho. kevun chhe shuddha gnān? ‘‘न्यक्कृताज्ञानभावं’’ (न्यक्कृत) dūr karī chhe (अज्ञानभावं) mithyātvabhāvarūp pariṇati jeṇe evun chhe. āvun thatān kāryanī prāpti kahe chhe — ‘‘येन पूर्णस्वभावः भवति’’ (येन) je shuddha gnān vaḍe (पूर्णस्वभावः भवति) pūrṇa svabhāv arthāt jevun dravyanun anantachatuṣhṭayasvarūp chhe tevun pragaṭ thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke muktipadanī prāpti thāy chhe. kevo chhe pūrṇa svabhāv arthāt svarūp? ‘‘भावाभावौ तिरयन्’’ chaturgatisambandhī utpād-vyayane sarvathā dūr karatun thakun jīvanun svarūp pragaṭ thāy chhe. 25-217.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ततः सम्यग्द्रष्टिः स्फु टं तत्त्वद्रष्टया तौ क्षपयतु’’ (ततः) te kāraṇathī (सम्यग्द्रष्टिः) shuddhachaitanya-anubhavashīl jīv, (स्फु टं तत्त्वद्रष्टया) pratyakṣharūp chhe je shuddha jīvasvarūpano anubhav tenā vaḍe (तौ) rāg-dveṣh bannene (क्षपयतु)
Page 207 of 269
PDF/HTML Page 229 of 291
single page version
mūḷathī maṭāḍīne dūr karo. ‘‘येन ज्ञानज्योतिः सहजं ज्वलति’’ (येन) je rāg-dveṣhane maṭāḍavāthī (ज्ञानज्योतिः सहजं ज्वलति) gnānajyoti arthāt shuddha jīvanun svarūp jevun chhe tevun sahaj pragaṭ thāy chhe. kevī chhe gnānajyoti? ‘‘पूर्णाचलार्चिः’’ (पूर्ण) jevo svabhāv chhe evo ane (अचल) sarva kāḷ potānā svarūpe chhe evo (अर्चिः) prakāsh chhe jeno, evī chhe. rāg-dveṣhanun svarūp kahe chhe — ‘‘हि ज्ञानम् अज्ञानभावात् इह रागद्वेषौ भवति’’ (हि) je kāraṇathī (ज्ञानम्) jīvadravya (अज्ञानभावात्) anādi karmasanyogathī pariṇamyun chhe vibhāvapariṇati – mithyātvarūp, tene līdhe (इह) vartamān sansār- avasthāmān (रागद्वेषौ भवति) rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇatie vyāpya-vyāpakarūp pote pariṇame chhe. tethī ‘‘तौ वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ न किञ्चित्’’ (तौ) rāg-dveṣh banne jātinā ashuddha pariṇām (वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ) sattāsvarūp draṣhṭithī vichāratān (न किञ्चित्) kāī vastu nathī. bhāvārtha ām chhe ke jem sattāsvarūp ek jīvadravya vidyamān chhe tem rāg-dveṣh koī dravya nathī, jīvanī vibhāvapariṇati chhe. te ja jīv jo potānā svabhāvarūpe pariṇame to rāg-dveṣh sarvathā maṭe. ām thavun sugam chhe, kāī mushkel nathī; ashuddha pariṇati maṭe chhe, shuddha pariṇati thāy chhe. 26-218.
व्यक्तात्यन्तं स्वस्वभावेन यस्मात् ।।२७-२१९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke, koī em māne chhe ke jīvano svabhāv rāg-dveṣharūpe pariṇamavāno nathī, paradravya — gnānāvaraṇādi karma tathā sharīr-sansār-bhogasāmagrī — balātkāre jīvane rāg-dveṣharūp pariṇamāve chhe. parantu em to nathī, jīvanī vibhāvapariṇāmashakti jīvamān chhe, tethī mithyātvanā bhramarūpe pariṇamatun thakun rāg-dveṣharūpe jīvadravya pote pariṇame chhe, paradravyano kāī sahāro nathī. te kahe chhe — ‘‘किञ्चन अपि अन्यद्द्रव्यं तत्त्वद्रष्टया रागद्वेषोत्पादकं न वीक्ष्यते’’
Page 208 of 269
PDF/HTML Page 230 of 291
single page version
(किञ्चन अपि अन्यद्द्रव्य) āṭh karmarūp athavā sharīr, man, vachan-nokarmarūp athavā bāhya bhogasāmagrī ityādirūp chhe jeṭalun paradravya te, (तत्त्वद्रष्टया) dravyanun svarūp jotān sāchī draṣhṭithī (रागद्वेषोत्पादकं) ashuddha chetanārūp chhe je rāg-dveṣhapariṇām temane upajāvavā samartha (न वीक्ष्यते) jovāmān āvatun nathī; [kahelo artha gāḍho – draḍh kare chhe — ] ‘‘यस्मात् सर्वद्रव्योत्पत्तिः स्वस्वभावेन अन्तश्चकास्ति’’ (यस्मात्) kāraṇ ke (सर्वद्रव्य) jīv, pudgal, dharma, adharma, kāḷ ane ākāshanā (उत्पत्तिः) akhaṇḍadhārārūp pariṇām (स्वस्वभावेन) potapotānā svarūpe chhe, (अन्तः चकास्ति) evun ja anubhavamān nishchit thāy chhe ane em ja vastu sadhāy chhe, anyathā viparīt chhe. kevī chhe pariṇati? ‘‘अत्यन्तं व्यक्ता’’ atishay pragaṭ chhe. 27-219.
कतरदपि परेषां दूषणं नास्ति तत्र ।
भवतु विदितमस्तं यात्वबोधोऽस्मि बोधः ।।२८-२२०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke jīvadravya sansāraavasthāmān rāg-dveṣh-moh — ashuddha chetanārūp pariṇame chhe te, vastunun svarūp vichāratān, jīvano doṣh chhe, pudgaladravyano doṣh kāī nathī; kāraṇ ke jīvadravya potānā vibhāv – mithyātvarūp pariṇamatun thakun potānā agnānapaṇāne līdhe rāg-dveṣh-moharūp pote pariṇame chhe. jo kadī shuddha pariṇatirūp thaīne shuddhasvarūpanā anubhavarūp pariṇame, rāg-dveṣh-moharūp na pariṇame, to pudgaladravyano sho ilāj chāle? te ja kahe chhe — ‘‘
इह यत् रागद्वेषदोषप्रसूतिः भवति तत्र कतरत् अपि परेषां दूषणं नास्ति’’ (इह) ashuddha avasthāmān (यत्) je kāī (रागद्वेषदोषप्रसूतिः भवति) rāgādi ashuddha pariṇati thāy chhe (तत्र) te ashuddha pariṇati thavāmān (कतरत् अपि) atyant thoḍun paṇ, (परेषां दूषणं नास्ति) jeṭalī sāmagrī chhe — gnānāvaraṇādi karmano uday athavā sharīr-man- vachan athavā pañchendriy bhogasāmagrī ityādi ghaṇī sāmagrī chhe — temān koīnun dūṣhaṇ
Page 209 of 269
PDF/HTML Page 231 of 291
single page version
to nathī. to shun chhe? ‘‘अयम् स्वयम् अपराधी तत्र अबोधः सर्पति’’ (अयम्) sansārī jīv (स्वयम् अपराधी) pote mithyātvarūpe pariṇamato thako shuddha svarūpanā anubhavathī bhraṣhṭa chhe; karmanā udayathī thayo chhe ashuddha bhāv, tene potārūp jāṇe chhe; (तत्र) e rīte agnānano adhikār hotān (अबोधः सर्पति) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇati thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīv pote mithyādraṣhṭi thato thako paradravyane potārūp jāṇīne anubhave tyān rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇatinun thavun koṇ roke? tethī pudgalakarmano sho doṣh? ‘‘विदितं भवतु’’ em ja vidit ho ke rāgādi ashuddha pariṇatirūpe jīv pariṇame chhe te jīvano doṣh chhe, pudgaladravyano doṣh nathī. have āgaḷano vichār kāī chhe ke nathī? uttar ām chhe — āgaḷano ā vichār chhe ke ‘‘अबोधः अस्तं यातु’’ (अबोधः) moh-rāg-dveṣharūp chhe je ashuddha pariṇati teno (अस्तं यातु) vināsh ho. teno vināsh thavāthī ‘‘बोधः अस्मि’’ hun shuddha, chidrūp, avinashvar, anādinidhan, jevo chhun tevo vidyamān ja chhun. bhāvārtha ām chhe ke — jīvadravya shuddhasvarūp chhe; temān moh-rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇati thāy chhe; te ashuddha pariṇatine maṭāḍavāno upāy ā chhe ke sahaj ja dravya shuddhatvarūp pariṇame to ashuddha pariṇati maṭe; bījun to koī karatūt – upāy nathī. te ashuddha pariṇati maṭatān jīvadravya jevun chhe tevun chhe, kāī ghaṭavadh to nathī. 28-220.
द्रव्यमेव कलयन्ति ये तु ते ।
शुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः ।।२९-२२१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — kahelā arthane gāḍho – draḍh kare chhe — ‘‘ते मोहवाहिनीं न हि उत्तरन्ति’’ (ते) evo mithyādraṣhṭi jīvarāshi (मोहवाहिनीं) moh-rāg- dveṣharūp ashuddha pariṇati evī je shatrunī senā tene (न हि उत्तरन्ति) maṭāḍī shakato nathī. kevā chhe te mithyādraṣhṭi jīvo? ‘‘शुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः’’ (शुद्ध) sakaḷ
Page 210 of 269
PDF/HTML Page 232 of 291
single page version
upādhithī rahit jīvavastunā (बोध) pratyakṣha anubhavathī (विधुर) rahit hovāthī (अन्ध) samyaktvathī shūnya chhe (बुद्धयः) gnānasarvasva jemanun, evā chhe. temano aparādh sho? uttar — aparādh āvo chhe; te ja kahe chheḥ ‘‘ये रागजन्मनि परद्रव्यं निमित्ततां एव कलयन्ति’’ (ये) je koī mithyādraṣhṭi jīv evā chhe — ‘(रागजन्मनि) rāg-dveṣh-moh ashuddha pariṇatirūp pariṇamatā jīvadravyanā viṣhayamān (परद्रव्यं) āṭh karma, sharīr ādi nokarma tathā bāhya bhogasāmagrīrūp (निमित्ततां कलयन्ति) pudgaladravyanun nimitta pāmīne jīv rāgādi ashuddharūp pariṇame chhe’ evī shraddhā kare chhe je koī jīvarāshi te mithyādraṣhṭi chhe, anant sansārī chhe, jethī evo vichār chhe ke sansārī jīvane rāgādi ashuddha pariṇamanashakti nathī, pudgalakarma balātkāre ja pariṇamāve chhe. jo em chhe to pudgalakarma to sarva kāḷ vidyamān ja chhe, jīvane shuddha pariṇāmano avasar kyo? arthāt koī avasar nahi. 29-221.
यायात्कामपि विक्रियां तत इतो दीपः प्रकाश्यादिव ।
रागद्वेषमयीभवन्ति सहजां मुञ्चन्त्युदासीनताम् ।।३०-२२२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke, koī mithyādraṣhṭi jīv evī āshaṅkā karashe ke jīvadravya gnāyak chhe, samasta gneyane jāṇe chhe, tethī paradravyane jāṇatān kāīk thoḍo ghaṇo rāgādi ashuddha pariṇatino vikār thato hashe? uttar ām chhe ke paradravyane jāṇatān to ek niranshamātra paṇ nathī, potānī vibhāvapariṇati karatān vikār chhe, potānī shuddha pariṇati hotān nirvikār chhe. em kahe chhe — ‘‘एते अज्ञानिनः किं रागद्वेषमयीभवन्ति, सहजां उदासीनतां किं मुञ्चंति’’ (एते अज्ञानिनः) vidyamān chhe je mithyādraṣhṭi jīvo te (किं रागद्वेषमयीभवन्ति) rāg-dveṣh- moharūp ashuddha pariṇatimān magna kem thāy chhe? tathā (सहजां उदासीनतां किं मुञ्चंति) sahaj ja chhe sakaḷ paradravyathī bhinnapaṇun — evī pratītine kem chhoḍe chhe? bhāvārtha
Page 211 of 269
PDF/HTML Page 233 of 291
single page version
ām chhe ke — vastunun svarūp to pragaṭ chhe, teo vichalit thāy chhe te pūro achambo chhe. kevā chhe agnānī jīvo? ‘‘तद्वस्तुस्थितिबोधबन्ध्यधिषणाः’’ (तद्वस्तु) shuddha jīvadravyanī (स्थिति) sthiti arthāt svabhāvanī maryādā, tenā (बोध) anubhavathī (बन्ध्य) shūnya chhe (धिषणाः) buddhi jemanī, evā chhe. ‘‘अयं बोधा’’ vidyamān chhe je chetanāmātra jīvadravya te ‘‘बोध्यात्’’ samasta gneyane jāṇe chhe tenā dvārā ‘‘कामपि विक्रियां न यायात्’’ rāg-dveṣh-moharūp koī paṇ vikriyārūpe pariṇamatun nathī. kevun chhe jīvadravya? ‘‘पूर्णैकाच्युतशुद्धबोधमहिमा’’ (पूर्ण) jeno khaṇḍ nathī evo, (एक) samasta vikalpathī rahit, (अच्युत) anant kāḷ paryanta svarūpathī chaḷato nathī evo, (शुद्ध) dravyakarma-bhāvakarma-nokarmathī rahit evo je (बोध) gnānaguṇ te ja chhe (महिमा) sarvasva jenun, evun chhe. draṣhṭānta kahe chhe — ‘‘ततः इतः प्रकाश्यात् दीपः इव’’ (ततः इतः) ḍābe-jamaṇe, upar-nīche, āgaḷ-pāchhaḷ (प्रकाश्यात्) dīvānā prakāshathī jovāmān āve chhe ghaḍo, kapaḍun ityādi, tenā dvārā (दीपः इव) jem dīvāmān koī vikār ūpajato nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jevī rīte dīpak prakāshasvarūp chhe, ghaṭ-paṭādi anek vastuone prakāshe chhe, prakāshato thako je potānun prakāshamātra svarūp hatun tevun ja chhe, vikār to kāī jovāmān āvato nathī; tevī ja rīte jīvadravya gnānasvarūp chhe, samasta gneyane jāṇe chhe, jāṇatun thakun je potānun gnānamātra svarūp hatun tevun ja chhe, gneyane jāṇatān vikār kāī nathī. āvun vastunun svarūp jemane bhāsatun nathī teo mithyādraṣhṭi chhe. 30-222.
पूर्वागामिसमस्तकर्मविकला भिन्नास्तदात्वोदयात् ।
विन्दन्ति स्वरसाभिषिक्तभुवनां ज्ञानस्य सञ्चेतनाम् ।।३१-२२३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘नित्यं स्वभावस्पृशः ज्ञानस्य सञ्चेतनां विन्दन्ति’’ (नित्यं स्वभावस्पृशः) nirantar shuddha svarūpano anubhav chhe jemane evā chhe je samyagdraṣhṭi
Page 212 of 269
PDF/HTML Page 234 of 291
single page version
jīvo te (ज्ञानस्य सञ्चेतनां) gnānachetanāne arthāt rāg-dveṣh-mohathī rahit shuddha gnānamātra vastune (विन्दन्ति) pāme chhe – āsvāde chhe. kevī chhe gnānachetanā? ‘‘स्वरसाभिषिक्तभुवनां’’ potānā ātmik rasathī jagatane jāṇe ke siñchan kare chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘चञ्चच्चिदर्चिर्मयीं’’ (चञ्चत्) sakaḷ gneyane jāṇavāmān samartha evo je (चिदर्चिः) chaitanyaprakāsh, te chhe (मयीं) sarvasva jenun, evī chhe. āvī chetanā kyā kāraṇathī chhe te kahe chhe — ‘‘दूरारूढचरित्रवैभवबलात्’’ (दूर) ati gāḍh-draḍh (आरूढ) pragaṭ thayelo, (चरित्र) rāgadveṣh ashuddha pariṇatithī rahit jīvano je chāritraguṇ, tenā (वैभव) pratāpanā (बलात्) sāmarthyathī. bhāvārtha ām chhe ke — shuddha chāritra tathā shuddha gnānachetanāne ekavastupaṇun chhe. kevā chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘रागद्वेषविभावमुक्तमहसः’’ (रागद्वेष) jeṭalī ashuddha pariṇati chhe te-rūp je (विभाव) jīvano vikārabhāv, tenāthī (मुक्त) rahit thayun chhe (महसः) shuddha gnān jemanun, evā chhe. vaḷī kevā chhe? ‘‘पूर्वागामिसमस्तकर्मविकलाः’’ (पूर्व) jeṭalo atīt kāḷ, (आगामि) jeṭalo anāgat kāḷ, te-sambandhī (समस्त) nānā prakāranā asaṅkhyāt lokamātra (कर्म) rāgādirūp athavā sukh-duḥkharūp ashuddhachetanā-vikalpa, tenāthī (विकलाः) sarvathā rahit chhe. vaḷī kevā chhe? ‘‘तदात्वोदयात् भिन्नाः’’ (तदात्वोदयात्) vartamān kāḷamān āvelā udayathī thayel chhe je sharīr, sukh-duḥkh, viṣhayabhogasāmagrī ityādi, tenāthī (भिन्नाः) param udāsīn chhe. bhāvārtha ām chhe ke — koī samyagdraṣhṭi jīvo trikāḷasambandhī karmanī udayasāmagrīthī virakta thaīne shuddha chetanāne pāme chhe – āsvāde chhe. 31-223.
प्रकाशते ज्ञानमतीव शुद्धम् ।
बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि बन्धः ।।३२-२२४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — gnānachetanānun phaḷ tathā agnānachetanānun phaḷ kahe chheḥ ‘‘नित्यं’’ nirantar ‘‘ज्ञानस्य सञ्चेतनया’’ rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇati
Page 213 of 269
PDF/HTML Page 235 of 291
single page version
vinā shuddha jīvasvarūpanā anubhavarūp je gnānapariṇati, tenā vaḍe ‘‘अतीव शुद्धम् ज्ञानम् प्रकाशते एव’’ (अतीव शुद्धम् ज्ञानम्) sarvathā nirāvaraṇ kevaḷagnān (प्रकाशते) pragaṭ thāy chhe; [bhāvārtha ām chhe ke — kāraṇ sadrash kārya thāy chhe, tethī shuddha gnānane anubhavatān shuddha gnānanī prāpti thāy chhe – em ghaṭe chhe.] (एव) em ja chhe nishchayathī. ‘‘तु’’ tathā ‘‘अज्ञानसञ्चेतनया बन्धः धावन् बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि’’ (अज्ञानसञ्चेतनया) rāg-dveṣh-moharūp tathā sukh-duḥkhādirūp jīvanī ashuddha pariṇati vaḍe (बन्धः धावन् ) gnānāvaraṇādi karmabandh avashya thato thako (बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि) kevaḷagnānanī shuddhatāne roke chhe. bhāvārtha ām chhe ke — gnānachetanā mokṣhano mārga, agnānachetanā sansārano mārga. 32-224.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — karmachetanārūp tathā karmaphaḷachetanārūp chhe je ashuddha pariṇati tene maṭāḍavāno abhyās kare chheḥ ‘‘परमं नैष्कर्म्यम् अवलम्बे’’ hun shuddha chaitanyasvarūp jīv chhun, sakaḷ karmanī upādhithī rahit evun mārun svarūp mane svānubhav-pratyakṣhapaṇe āsvādamān āve chhe. shun vichārīne? ‘‘सर्वं कर्म परिहृत्य’’ jeṭalun dravyakarma, bhāvakarma, nokarma chhe te samastanun svāmitva chhoḍīne. ashuddha pariṇatinun vivaraṇ — ‘‘त्रिकालविषयं’’ ek ashuddha pariṇati atīt kāḷanā vikalparūp chhe je ‘men ām karyun, ām bhogavyun’ ityādirūp chhe; ek ashuddha pariṇati āgāmī kāḷanā viṣhayarūp chhe je ‘ām karīsh, ām karavāthī ām thashe’ ityādirūp chhe; ek ashuddha pariṇati vartamān viṣhayarūp chhe je ‘hun dev, hun rājā, māre āvī sāmagrī, mane āvun sukh athavā duḥkh’ ityādirūp chhe. ek āvo paṇ vikalpa chhe keḥ
kriyā karī hoy; (कारित) je, anya jīvane upadesh daīne, karāvī hoy; (अनुमननैः) je, koīe sahaj ja karelī kriyāthī sukh mānavun hoy. tathā ek āvo paṇ vikalpa chhe keḥ ‘‘मनोवचनकायैः’’ manathī chintavavun, vachanathī bolavun, kāyāthī
Page 214 of 269
PDF/HTML Page 236 of 291
single page version
pratyakṣhapaṇe karavun. āvā vikalpone paraspar phelāvatān ogaṇapachās bhed thāy chhe, te samasta jīvanun svarūp nathī, pudgalakarmanā udayathī thāy chhe. 33-225.
bhūtakāḷano vichār ā pramāṇe kare chhe —
यदहमकार्षं यदचीकरं यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च वाचा च कायेन च तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ।“
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् दुष्कृतं मे मिथ्या भवतु’’ (तत् दुष्कृतम्) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇati athavā gnānāvaraṇādi karmapiṇḍ, (मे मिथ्या भवतु) svarūpathī bhraṣhṭa hovāthī men potārūp anubhavyān te agnānapaṇun thayun; sāmprat (have) evun agnānapaṇun jāo, ‘hun shuddhasvarūp’ evo anubhav ho. pāpanā ghaṇā bhed chhe. te kahe chhe — ‘‘यत् अहम् अकार्षं’’ (यत्) je pāp (अहम् अकार्षं) men pote karyun hoy, ‘‘यत् अहम् अचीकरं’’ je pāp anyane upadesh daīne karāvyun hoy, tathā ‘‘यत् अन्यं कुर्वन्तम् अपि समन्वज्ञासिषं’’ je sahaj ja karyun chhe anya koīe temān men sukh mānyun hoy, ‘‘मनसा’’ manathī, ‘‘वाचा’’ vachanathī, ‘‘कायेन’’ sharīrathī. ā badhun jīvanun svarūp nathī, tethī hun to svāmī nathī; eno svāmī to pudgalakarma chhe. — āvun samyagdraṣhṭi jīv anubhave chhe.
मोहाद्यदहमकार्षं समस्तमपि कर्म तत्प्रतिक्रम्य । आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्ते ।।३४-२२६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अहम् आत्मना आत्मनि वर्ते’’ (अहम्) chetanāmātra svarūp chhun je ‘hun’ vastu, te hun (आत्मना) potāthī (आत्मनि वर्ते) rāgādi ashuddha pariṇati tyāgīne potānā shuddha svarūpamān anubhavarūp pravartun chhun. kevo chhe ātmā arthāt pote? ‘‘नित्यम् चैतन्यात्मनि’’ (नित्यम्) sarva kāḷ (चैतन्यात्मनि) gnānamātrasvarūp chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘निष्कर्मणि’’ samasta karmanī upādhithī rahit
* shrī samayasāranī ātmakhyāti-ṭīkāno ā bhāg gadyarūp chhe, padyarūp arthāt kaḷasharūp nathī, tethī tene padyāṅk āpavāmān āvyo nathī.
Page 215 of 269
PDF/HTML Page 237 of 291
single page version
chhe. shun karato thako ām pravartun chhun? ‘‘तत् समस्तं कर्म प्रतिक्रम्य’’ pahelān karyun hoy je kāī ashuddhapaṇārūp karma tene pratikramīne – tyāgīne. kayun karma? ‘‘यत् अहम् अकार्षं’’ je pote karyun hoy. shā kāraṇathī? ‘‘मोहात्’’ shuddha svarūpathī bhraṣhṭa hoīne karmanā udaye ātmabuddhi hovāthī. 34-226.
vartamān kāḷanī ālochanā ā pramāṇe chhe —
न करोमि न कारयामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा च वाचा च कायेन चेति ।“
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘न करोमि’’ vartamān kāḷamān thāy chhe je rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇati athavā gnānāvaraṇādi pudgalakarmabandh, tene hun karato nathī, [bhāvārtha ām chhe ke — mārun svāmitvapaṇun nathī em samyagdraṣhṭi jīv anubhave chhe.] ‘‘न कारयामि’’ anyane upadesh daīne karāvato nathī, ‘‘अन्यं कुर्वन्तम् अपि न समनुजानामि’’ potāthī sahaj ashuddhapaṇārūp pariṇame chhe je koī jīv temān hun sukh mānato nathī, (मनसा) manathī, (वाचा) vachanathī, (कायेन) sharīrathī. sarvathā vartamān karmano māre tyāg chhe.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अहं आत्मना आत्मनि नित्यम् वर्ते’’ (अहं) hun (आत्मना) paradravyanī sahāy vinā potānī sahāyathī (आत्मनि) potāmān (वर्ते) sarvathā upādey buddhithī pravartun chhun. shun karīne? ‘‘इदम् सकलम् कर्म उदयत् आलोच्य’’ (इदम्) vartamānamān upasthit (सकलम् कर्म) jeṭalun ashuddhapaṇun athavā gnānāvaraṇādi karmapiṇḍarūp pudgal ke je (उदयत्) vartamān kāḷamān udayarūp chhe, tene (आलोच्य) ālochīne arthāt ‘shuddha jīvanun svarūp nathī’ em vichār karatān tenun svāmitvapaṇun chhoḍīne. kevun chhe
Page 216 of 269
PDF/HTML Page 238 of 291
single page version
karma? ‘‘मोहविलासविजृम्भितम्’’ (मोह) mithyātvanā (विलास) prabhutvapaṇā vaḍe (विजृम्भितम्) prasaryun chhe. kevo chhun hun ātmā? ‘‘चैतन्यात्मनि’’ shuddha chetanāmātrasvarūp chhun. vaḷī kevo chhun? ‘‘निष्कर्मणि’’ samasta karmanī upādhithī rahit chhun. 35-227.
bhaviṣhyanā karmanun pratyākhyān kare chhe —
न करिष्यामि न कारयिष्यामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनु- ज्ञास्यामि मनसा च वाचा च कायेन चेति ।“
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘न करिष्यामि’’ hun āgāmī kāḷamān rāgādi ashuddha pariṇāmo karīsh nahi, ‘‘न कारयिष्यामि’’ karāvīsh nahi, ‘‘अन्यं कुर्वन्तम् न समनुज्ञास्यामि’’ (अन्यं कुर्वन्तम्) sahaj ja ashuddha pariṇatine kare chhe je koī jīv tene (न समनुज्ञास्यामि) anumodan karīsh nahi, ‘‘मनसा’’ manathī, ‘‘वाचा’’ vachanathī, ‘‘कायेन’’ sharīrathī.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘निरस्तसम्मोहः आत्मना आत्मनि नित्यम् वर्ते’’ (निरस्त) gaī chhe (सम्मोहः) mithyātvarūp ashuddha pariṇati jenī evo chhun je hun te (आत्मना) potānā gnānanā baḷathī (आत्मनि) potānā svarūpamān (नित्यम् वर्ते) nirantar anubhavarūp pravartun chhun. kevo chhe ātmā arthāt pote? ‘‘चैतन्यात्मनि’’ shuddha chetanāmātra chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘निष्कर्मणि’’ samasta karmanī upādhithī rahit chhe. shun karīne ātmāmān pravartun chhun? ‘‘भविष्यत् समस्तं कर्म प्रत्याख्याय’’ (भविष्यत्) āgāmī kāḷ sambandhī (समस्तं कर्म) jeṭalā rāgādi ashuddha vikalpo chhe te (प्रत्याख्याय) shuddha svarūpathī anya chhe em jāṇī aṅgīkārarūp svāmitvane chhoḍīne. 36-228.
Page 217 of 269
PDF/HTML Page 239 of 291
single page version
त्रैकालिकं शुद्धनयावलम्बी ।
श्चिन्मात्रमात्मानमथावलम्बे ।।३७-२२९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अथ विलीनमोहः चिन्मात्रम् आत्मनम् अवलम्बे’’ (अथ) ashuddha pariṇatinā maṭavā uparānta (विलीनमोहः) mūḷathī maṭyo chhe mithyātvapariṇām jeno evo hun (चिन्मात्रम् आत्मानम् अवलम्बे) gnānasvarūp jīvavastune nirantar āsvādun chhun. kevī āsvādun chhun? ‘‘विकारैः रहितं’’ je rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇatithī rahit chhe evī. kevo chhun hun? ‘‘शुद्धनयावलम्बी’’ (शुद्धनय) shuddha jīvavastune (अवलम्बी) avalambun chhun – evo chhun. shun karato thako evo chhun? ‘‘इत्येवम् समस्तम् कर्म अपास्य’’ (इति एवम्) pūrvokta prakāre (समस्तम् कर्म) jeṭalān chhe gnānāvaraṇādi dravyakarma, rāgādi bhāvakarma, temane (अपास्य) jīvathī bhinna jāṇīne — svīkārano tyāg karīne. kevun chhe rāgādi karma? ‘‘त्रैकालिकं’’ atīt-anāgat-vartamān kāḷ sambandhī chhe. 37-229.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अहम् आत्मानं सञ्चेतये’’ hun shuddha chidrūpane – potāne āsvādun chhun. kevo chhe ātmā arthāt pote? ‘‘चैतन्यात्मानम्’’ gnānasvarūpamātra chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अचलं’’ potānā svarūpathī skhalit nathī. anubhavanun phaḷ kahe chhe — ‘‘कर्मविषतरुफलानि मम भुक्तिम् अन्तरेण एव विगलन्तु’’ (कर्म) gnānāvaraṇādi pudgalapiṇḍarūp chhe je (विषतरु) viṣhanun vr̥ukṣha — kem ke chaitanya prāṇanun ghātak chhe — tenān (फलानि) phaḷ arthāt udayanī sāmagrī (मम भुक्तिम् अन्तरेण एव) mārā bhogavyā vinā ja (विगलन्तु) mūḷathī sattā sahit naṣhṭa ho. bhāvārtha ām chhe ke
Page 218 of 269
PDF/HTML Page 240 of 291
single page version
karmanā udaye chhe je sukh athavā duḥkh, tenun nām chhe karmaphaḷachetanā, tenāthī bhinna- svarūp ātmā — em jāṇīne samyagdraṣhṭi jīv anubhav kare chhe. 38-230.
सर्वक्रियान्तरविहारनिवृत्तवृत्तेः ।
कालावलीयमचलस्य वहत्वनन्ता ।।३९-२३१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘मम एवं अनन्ता कालावली वहतु’’ (मम) mane (एवं) karmachetanā-karmaphaḷachetanāthī rahitapaṇe, shuddha gnānachetanā sahit birājamānapaṇe (अनन्ता कालावली वहतु) anant kāḷ em ja pūro ho. bhāvārtha ām chhe ke karmachetanā- karmaphaḷachetanā hey, gnānachetanā upādey. kevo chhun hun? ‘‘सर्वक्रियान्तरविहारनिवृत्तवृत्तेः’’ (सर्व) anant evī (क्रियान्तर) — shuddha gnānachetanāthī anya — karmanā udaye ashuddha pariṇati, temān (विहार) vibhāvarūp pariṇame chhe jīv, tenāthī (निवृत्त) rahit evī chhe (वृत्तेः) gnānachetanāmātra pravr̥utti jenī, evo chhun. shā kāraṇathī evo chhun? ‘‘निःशेषकर्मफलसंन्यसनात्’’ (निःशेष) samasta (कर्म) gnānāvaraṇādinān (फल) phaḷanā arthāt sansār sambandhī sukh-duḥkhanā (संन्यसनात्) svāmitvapaṇānā tyāganā kāraṇe. vaḷī kevo chhun? ‘‘भृशम् आत्मतत्त्वं भजतः’’ (भृशम्) nirantar (आत्मतत्त्वं) ātmatattvano arthāt shuddha chaitanyavastuno (भजतः) anubhav chhe jene, evo chhun. kevun chhe ātmatattva? ‘‘चैतन्यलक्ष्म’’ shuddha gnānasvarūp chhe. vaḷī kevo chhun? ‘‘अचलस्य’’ āgāmī anant kāḷ svarūpathī amiṭ ( – aṭaḷ) chhun. 39-231.
भुङ्क्ते फलानि न खलु स्वत एव तृप्तः ।
निष्कर्मशर्ममयमेति दशान्तरं सः ।।४०-२३२।।