Page 139 of 269
PDF/HTML Page 161 of 291
single page version
ज्ञानिन् भुंक्ष्व परापराधजनितो नास्तीह बन्धस्तव ।।१८-१५०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ahīn koī prashna kare chhe ke samyagdraṣhṭi jīv pariṇāmathī shuddha chhe tathāpi pañchendriyaviṣhay bhogave chhe, tyān viṣhayane bhogavatān karmano bandh chhe ke nathī? samādhān ām chhe ke karmano bandh nathī. ‘‘ज्ञानीन् भुंक्ष्व’’ (ज्ञानिन्) he samyagdraṣhṭi jīv! (भुंक्ष्व) karmanā udayathī maḷī chhe je bhogasāmagrī tene bhogave chhe to bhogav, ‘‘तथापि तव बन्धः नास्ति’’ (तथापि) topaṇ (तव) tane (बन्धः) bandh arthāt gnānāvaraṇādi karmanun āgaman (नास्ति) nathī. kevo bandh nathī? ‘‘परापराधजनितः’’ (पर) bhogasāmagrī, tenun (अपराध) bhogavavāmān āvavun, tenāthī (जनितः) utpanna thato. bhāvārtha ām chhe ke — samyagdraṣhṭi jīvane viṣhayasāmagrī bhogavatān bandh nathī, nirjarā chhe, kāraṇ ke samyagdraṣhṭi jīv sarvathā avashya pariṇāmothī shuddha chhe; evun ja vastunun svarūp chhe. pariṇāmonī shuddhatā hotān bāhya bhogasāmagrī dvārā bandh karāto nathī; evun vastunun svarūp chhe. ahīn koī āshaṅkā kare chhe ke — samyagdraṣhṭi jīv bhog bhogave chhe, to bhog bhogavatān rāgarūp ashuddha pariṇām thatā hashe, tyān te rāgapariṇām dvārā bandh thato hashe; parantu em to nathī, kāraṇ ke vastunun svarūp em chhe ke shuddha gnān thatān, bhogasāmagrīne bhogavatān, sāmagrī dvārā ashuddharūp karātun nathī. keṭalīye bhogasāmagrī bhogavo tathāpi shuddhagnān potānā svarūpe — shuddha gnānasvarūpe rahe chhe; vastunun evun sahaj chhe. te kahe chhe — ‘‘ज्ञानं कदाचनापि अज्ञानं न भवेत्’’ (ज्ञानं) gnān arthāt shuddha svabhāvarūp pariṇamyun chhe ātmadravya te, (कदाचन अपि) anek prakāranī bhogasāmagrīne bhogavatān atīt-anāgat-vartamān kāḷamān (अज्ञानं) vibhāv-ashuddha-rāgādirūp (न भवेत्) thatun nathī. kevun chhe gnān? ‘‘सन्ततं भवत्’’ shāshvat shuddhatvarūp jīvadravya pariṇamyun chhe, māyājāḷanī māphak kṣhaṇavinashvar nathī. have draṣhṭānta dvārā vastunun
Page 140 of 269
PDF/HTML Page 162 of 291
single page version
svarūp sādhe chhe — ‘‘हि यस्य वशतः यः याद्रक् स्वभावः तस्य ताद्रक् इह अस्ति’’ (हि) kāraṇ ke (यस्य) je koī vastuno (यः याद्रक् स्वभावः) je svabhāv, jevo svabhāv chhe te (वशतः) anādinidhan chhe, (तस्य) te vastuno (ताद्रक् इह अस्ति) tevo ja chhe. jevī rīte shaṅkhano shvet svabhāv chhe, shvet pragaṭ chhe, tevī rīte samyagdraṣhṭino shuddha pariṇām hoto thako shuddha chhe. ‘‘एषः परैः कथञ्चन अपि अन्याद्रशः कर्तुं न शक्यते’’ (एषः) vastuno svabhāv (परैः) anya vastuno karyo (कथञ्चन अपि) koī paṇ prakāre (अन्याद्रशः) bījārūp (कर्तुं) karāvāne (न शक्यते) samartha nathī. bhāvārtha ām chhe ke — svabhāvathī shvet shaṅkh chhe, te shaṅkh kāḷī māṭī khāy chhe, pīḷī māṭī khāy chhe, nānā varṇanī māṭī khāy chhe; evī māṭī khāto thako shaṅkh te māṭīnā raṅgano thato nathī, potānā shvet rūpe rahe chhe; vastunun evun ja sahaj chhe; tevī rīte samyagdraṣhṭi jīv svabhāvathī rāg-dveṣh-moharahit shuddhapariṇāmarūp chhe, te jīv nānā prakāranī bhogasāmagrī bhogave chhe tathāpi potānā shuddhapariṇāmarūp pariṇame chhe, sāmagrī hotān ashuddharūp pariṇamāvāto nathī; evo vastuno svabhāv chhe. tethī samyagdraṣhṭine karmano bandh nathī, nirjarā chhe. 18 – 150.
भुंक्षे हन्त न जातु मे यदि परं दुर्भुक्त एवासि भोः ।
ज्ञानं सन्वस बन्धमेष्यपरथा स्वस्यापराधाद्ध्रुवम् ।।१९-१५१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ज्ञानिन् जातु कर्म कर्तुम् न उचितं’’ (ज्ञानिन्) he samyagdraṣhṭi jīv! (जातु) koī paṇ prakāre, kyārey (कर्म) gnānāvaraṇādi karmarūp pudgalapiṇḍ (कर्तुम्) bāndhavāne (न उचितं) yogya nathī. bhāvārtha ām chhe ke samyagdraṣhṭi jīvane karmano bandh nathī. ‘‘तथापि किञ्चित् उच्यते’’ (तथापि) topaṇ (किञ्चित् उच्यते) kāīk visheṣh chhe te kahe chhe — ‘‘हन्त यदि मे परं न जातु भुंक्षे भोः दुर्भुक्तः एव असि’’ (हन्त) ākarān vachane kahe chheḥ (यदि) jo evun jāṇīne
Page 141 of 269
PDF/HTML Page 163 of 291
single page version
bhogasāmagrī bhogave chhe ke (मे) mane (परं न जातु) karmano bandh nathī, em jāṇīne (भुंक्षे) pañchendriyaviṣhay bhogave chhe to (भोः) aho jīv! (दुर्भुक्तः एव असि) evun jāṇīne bhogone bhogavavun bhalun nathī. kāraṇ ke vastusvarūp ā pramāṇe chhe — ‘‘यदि उपभोगतः बन्धः न स्यात् तत् ते किं कामचारः अस्ति’’ (यदि) jo em chhe ke (उपभोगतः) bhogasāmagrī bhogavatān (बन्धः न स्यात्) gnānāvaraṇādi karmano bandh nathī (तत्) to (ते) aho samyagdraṣhṭi jīv! tāre (कामचारः) svechchhā-ācharaṇ (किं अस्ति) shun chhe? arthāt em to nathī. bhāvārtha ām chhe ke — samyagdraṣhṭi jīvane karmano bandh nathī, kāraṇ ke samyagdraṣhṭi jīv rāg-dveṣh-mohathī rahit chhe. te ja samyagdraṣhṭi jīv, jo samyaktva chhūṭe, mithyātvarūp pariṇame to, gnānāvaraṇādi karmabandhane avashya kare; kem ke mithyādraṣhṭi thato thako rāg-dveṣh-moharūp pariṇame chhe; em kahe chhe — ‘‘ज्ञानं सन् वस’’ samyagdraṣhṭi hoto thako jeṭalo kāḷ pravarte teṭalo kāḷ bandh nathī; ‘‘अपरथा स्वस्य अपराधात् बन्धम् ध्रुवम् एषि’’ (अपरथा) mithyādraṣhṭi thato thako (स्वस्य अपराधात्) potānā ja doṣhathī rāgādi ashuddharūp pariṇamanane līdhe (बन्धम् ध्रुवम् एषि) gnānāvaraṇādi karmabandhane tun ja avashya kare chhe. 19 – 151.
कुर्वाणोऽपि हि कर्म तत्फलपरित्यागैकशीलो मुनिः ।।२०-१५२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् मुनिः कर्मणा नो बध्यते’’ (तत्) te kāraṇathī (मुनिः) shuddhasvarūp-anubhave birājamān samyagdraṣhṭi jīv (कर्मणा) gnānāvaraṇādi karmathī (नो बध्यते) bandhāto nathī. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘हि कर्म कुर्वाणः अपि’’ (हि) nishchayathī (कर्म) karmajanit viṣhayasāmagrī bhogarūp kriyāne (कुर्वाणः अपि) jo ke kare chhe — bhogave chhe topaṇ ‘‘तत्फलपरित्यागैकशीलः’’ (तत्फल)
Page 142 of 269
PDF/HTML Page 164 of 291
single page version
karmajanit sāmagrīmān ātmabuddhi jāṇīne rañjitapariṇāmano (परित्याग) sarvathā prakāre svīkār chhūṭī gayo chhe evo chhe (एक) sukharūp (शीलः) svabhāv jeno, evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke — samyagdraṣhṭi jīvane vibhāvarūp mithyātvapariṇām maṭī gayā chhe, te maṭavāthī anākulatvalakṣhaṇ atīndriy sukh anubhavagochar thayun chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘ज्ञानं सन् तदपास्तरागरचनः’’ gnānamay hotān dūr karyo chhe rāgabhāv jemānthī, evo chhe. tethī karmajanit chhe je chār gatinā paryāy tathā pañchendriyanā bhog te badhā ākulatālakṣhaṇ duḥkharūp chhe — evo ja, samyagdraṣhṭi jīv anubhav kare chhe; e kāraṇathī jeṭalo kāī sātā-asātārūp karmano uday, tenāthī je kāī iṣhṭa viṣhayarūp athavā aniṣhṭa viṣhayarūp sāmagrī te, samyagdraṣhṭine sarva aniṣhṭarūp chhe. tethī jem koī jīvane ashubh karmanā udaye rog, shok, dāridra ādi hoy chhe, tene jīv chhoḍavāne ghaṇuny kare chhe, parantu ashubh karmanā udaye chhūṭatān nathī, tethī bhogavavān ja paḍe; tem samyagdraṣhṭi jīvane, pūrve agnān pariṇāmathī bāndhyun chhe je sātārūp-asātārūp karma, tenā udaye anek prakāranī viṣhayasāmagrī hoy chhe, tene samyagdraṣhṭi jīv duḥkharūp anubhave chhe, chhoḍavāne ghaṇuny kare chhe, parantu jyān sudhīmān kṣhapakashreṇī chaḍe tyān sudhī chhūṭavun ashakya chhe, tethī paravash thayo bhogave chhe, hr̥udayamān atyant virakta chhe, tethī arañjit chhe. māṭe bhogasāmagrī bhogavatān karmano bandh nathī, nirjarā chhe. ahīn draṣhṭānta kahe chhe — ‘‘
यत् किल कर्म कर्तारं स्वफलेन बलात् योजयेत्’’ (यत्) kāraṇ ke ām chhe, (किल) ām ja chhe, sandeh nathī ke (कर्म) rājānī sevā ādithī māṇḍīne jeṭalī karmabhūmisambandhī kriyā, (कर्तारं) kriyāmān rañjit thaīne – tanmay thaīne kare chhe je koī puruṣh tene, (स्वफलेन) — jem rājānī sevā karatān dravyanī prāpti, bhūminī prāpti, jem khetī karatān annanī prāpti thāy chhe tem — potānā phaḷ sāthe (बलात् योजयेत्) avashya joḍe chhe arthāt avashya kartāpuruṣhano kriyānā phaḷ sāthe sanyog thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke — je kriyāne karato nathī tene kriyānā phaḷanī prāpti thatī nathī. tevī rīte samyagdraṣhṭi jīvane bandh thato nathī, nirjarā thāy chhe; kāraṇ ke samyagdraṣhṭi jīv bhogasāmagrī-kriyāno kartā nathī, tethī kriyānun phaḷ karmabandh, te to samyagdraṣhṭine nathī. draṣhṭāntathī draḍh kare chhe — ‘‘यत् कुर्वाणः फललिप्सुः ना एव हि कर्मणः फलं प्राप्नोति’’
Page 143 of 269
PDF/HTML Page 165 of 291
single page version
nānā prakāranī kriyā (कुर्वाणः) karato thako (फललिप्सुः) phaḷanī abhilāṣhā karīne kriyāne kare chhe evo (ना) koī puruṣh (कर्मणः फलं) kriyānā phaḷane (प्राप्नोति) pāme chhe. bhāvārtha ām chhe — je koī puruṣh kriyā kare chhe, nirabhilāṣh thaīne kare chhe, tene to kriyānun phaḷ nathī. 20 – 152.
किन्त्वस्यापि कुतोऽपि किच्चिदपि तत्कर्मावशेनापतेत् ।
ज्ञानी किं कुरुतेऽथ किं न कुरुते कर्मेति जानाति कः ।।२१-१५३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘येन फलं त्यक्तं स क र्म कुरुते इति वयं न प्रतीमः’’ (येन) je samyagdraṣhṭi jīve (फलं त्यक्तं) karmanā udayathī chhe je bhogasāmagrī teno (फलं) abhilāṣh (त्यक्तं) sarvathā mamatva chhoḍel chhe (सः) te samyagdraṣhṭi jīv (कर्म कुरुते) gnānāvaraṇādi karmane kare chhe (इति वयं न प्रतीमः) evī to ame pratīti karatā nathī. bhāvārtha ām chhe ke — je karmanā uday pratye udāsīn chhe tene karmano bandh nathī, nirjarā chhe. ‘‘किन्तु’’ kāīk visheṣh — ‘‘अस्य अपि’’ ā samyagdraṣhṭine paṇ ‘‘अवशेन कुतः अपि किञ्चित् अपि कर्म आपतेत्’’ (अवशेन) abhilāṣh karyā vinā ja, balātkāre ja (कुतः अपि किञ्चित् अपि कर्म) pūrve bāndhyun hatun je gnānāvaraṇādi karma, tenā udayathī thaī chhe je pañchendriyaviṣhay bhogakriyā, te (आपतेत्) prāpta thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke — jem koīne rog, shok, dāridra vāñchhā vinā ja hoy chhe, tem samyagdraṣhṭi jīvane je koī kriyā hoy chhe te vāñchhā vinā ja hoy chhe. ‘‘तस्मिन् आपतिते’’ anichchhak chhe samyagdraṣhṭi puruṣh, tene balātkāre hoy chhe bhogakriyā, te hotān ‘‘ज्ञानी किं कुरुते’’ (ज्ञानी) samyagdraṣhṭi jīv (किं कुरुते) anichchhak thaī karmanā udaye kriyā kare chhe to shun kriyāno kartā thayo? ‘‘अथ न कुरुते’’ sarvathā kriyāno kartā samyagdraṣhṭi jīv nathī. kono kartā nathī? ‘‘कर्म इति’’ bhogakriyāno. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘जानाति कः’’ gnāyak-
Page 144 of 269
PDF/HTML Page 166 of 291
single page version
svarūpamātra chhe. tathā kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘अकम्पपरमज्ञानस्वभावे स्थितः’’ nishchaḷ param gnānasvabhāvamān sthit chhe. 21 – 153.
जानन्तः स्वमवध्यबोधवपुषं बोधाच्चयवन्ते न हि ।।२२-१५४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सम्यग्द्रष्टयः एव इदं साहसम् कर्तुं क्षमन्ते’’ (सम्यग्द्रष्टयः) samyagdraṣhṭi arthāt svabhāvaguṇarūp pariṇamyo chhe je jīvarāshi te (एव) nishchayathī (इदं साहसम्) āvun sāhas arthāt dhīrapaṇun (कर्तुं) karavāne (क्षमन्ते) samartha hoy chhe. kevun chhe sāhas? ‘‘परं’’ sarvathī utkr̥uṣhṭa chhe. kyun sāhas? ‘‘यत् वज्रे पतति अपि अमी बोधात् न हि च्यवन्ते’’ (यत्) je sāhas evun chhe ke (वज्रे पतति अपि) mahān vajra paḍavā chhatān paṇ (अमी) samyagdraṣhṭi jīvarāshi (बोधात्) shuddhasvarūpanā anubhavathī (न हि च्यवन्ते) sahaj guṇathī skhalit thato nathī. bhāvārtha ām chhe ke — koī agnānī em mānashe ke samyagdraṣhṭi jīvane sātākarmanā udaye anek prakāranī iṣhṭa bhogasāmagrī hoy chhe, asātākarmanā udaye anek prakāranī rog, shok, dāridra, parīṣhah, upasarga ityādi aniṣhṭa sāmagrī hoy chhe, tene bhogavatān shuddhasvarūp-anubhavathī chūkato hashe. tenun samādhān ām chhe ke anubhavathī chūkato nathī, jevo anubhav chhe tevo ja rahe chhe; vastunun evun ja svarūp chhe. kevun chhe vajra?
chalāyamān evo je (त्रैलोक्य) sarva sansārī jīvarāshi, teṇe (मुक्त) chhoḍī dīdhī chhe (अध्वनि) potapotānī kriyā jenā paḍavāthī, evun chhe vajra. bhāvārtha ām chhe ke — evā chhe upasarga, parīṣhah ke je hotān mithyādraṣhṭine gnānanī sūdh rahetī nathī. kevā chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘स्वं जानन्तः’’ (स्वं) svane arthāt shuddha chidrūpane (जानन्तः) pratyakṣhapaṇe anubhave chhe. kevo chhe sva? ‘‘अवध्यबोधवपुषं’’ (अवध्य) shāshvat
Page 145 of 269
PDF/HTML Page 167 of 291
single page version
je (बोध) gnānaguṇ, te chhe (वपुषं) sharīr jenun, evo chhe. shun karīne (anubhave chhe)? ‘‘सर्वाम् एव शङ्कां विहाय’’ (सर्वाम् एव) sāt prakāranā (शङ्कां) bhayane (विहाय) chhoḍīne. je rīte bhay chhūṭe chhe te kahe chhe — ‘‘निसर्गनिर्भयतया’’ (निसर्ग) svabhāvathī (निर्भयतया) bhayarahitapaṇun hovāne līdhe. bhāvārtha ām chhe ke — samyagdraṣhṭi jīvono nirbhay svabhāv chhe, tethī sahaj ja anek prakāranā pariṣhah-upasargano bhay nathī. tethī samyagdraṣhṭi jīvane karmano bandh nathī, nirjarā chhe. kaī rīte chhe nirbhayapaṇun? ‘‘स्वयं’’ evun sahaj chhe. 22 – 154.
श्चिल्लोकं स्वयमेव केवलमयं यल्लोकयत्येककः ।
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२३-१५५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः सहजं ज्ञानं स्वयं सततं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (सहजं) svabhāvathī ja (ज्ञानं) shuddha chaitanyavastune (विन्दति) anubhave chhe – āsvāde chhe. kaī rīte anubhave chhe? (स्वयं) potāthī potāne anubhave chhe. kyā kāḷe? (सततं) nirantarapaṇe (सदा) atīt-anāgat-vartamānamān anubhave chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘निःशङ्कः’’ sāt bhayathī rahit chhe. shāthī? kāraṇ ke ‘‘तस्य तद्भीः कुतः अस्ति’’ (तस्य) te samyagdraṣhṭine (तद्भीः) ihalokabhay, paralokabhay (कुतः अस्ति) kyāthī hoy? arthāt nathī hoto. jevo vichār karatān bhay hoto nathī te kahe chhe — ‘‘तव अयं लोकः तदपरः अपरः न’’ (तव) he jīv! tāro (अयं लोकः) vidyamān chhe je chidrūpamātra te lok chhe, (तद्-अपरः) tenāthī anya je kāī chhe ihalok, paralok, — vivaraṇaḥ ihalok arthāt vartamān paryāy, te viṣhe evī chintā ke paryāy paryant sāmagrī raheshe ke nahi rahe; paralok arthāt ahīnthī marīne sārī gatimān jaīsh ke nahi jāun evī chintā; — evo je (अपरः) ihalok paralok paryāyarūp te (न) jīvanun svarūp nathī; ‘‘यत् एषः अयं लोकः केवलं चिल्लोकं स्वयं एव लोकयति’’
Page 146 of 269
PDF/HTML Page 168 of 291
single page version
je chaitanyalok te (केवलं) nirvikalpa chhe, (चिल्लोकं स्वयं एव लोकयति) gnānasvarūp ātmāne svayamev dekhe chhe. bhāvārtha ām chhe ke — je jīvanun svarūp gnānamātra te to gnānamātra ja chhe. kevo chhe chaitanyalok? ‘‘शाश्वतः’’ avināshī chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘एककः’’ ek vastu chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘सकलव्यक्तः’’ (सकल) traṇe kāḷe (व्यक्तः) pragaṭ chhe. kone pragaṭ chhe? ‘‘विविक्तात्मनः’’ (विविक्त) bhinna chhe (आत्मनः) ātmasvarūp jene evo chhe je bhedagnānī puruṣh, tene. 23 – 155.
निर्भेदोदितवेद्यवेदकबलादेकं सदानाकुलैः ।
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२४-१५६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः स्वयं सततं सदा ज्ञानं विन्दति’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (स्वयं) potānī meḷe (सततं) nirantarapaṇe (सदा) traṇe kāḷe (ज्ञानं) gnānane arthāt jīvanā shuddha svarūpane (विन्दति) anubhave chhe – āsvāde chhe. kevun chhe gnān? ‘‘सहजं’’ svabhāvathī ja utpanna chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘निःशंकः’’ sāt bhayathī mukta chhe. ‘‘ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭi jīvane (तद्भीः) vedanāno bhay (कुतः) kyāthī hoy? arthāt nathī hoto; kāraṇ ke ‘‘सदा अनाकुलैः’’sarvadā bhedagnāne birājamān chhe je puruṣho, te puruṣho ‘‘स्वयं वेद्यते’’ svayam evo anubhav kare chhe ke ‘‘यत् अचलं ज्ञानं एषा एका एव वेदना’’ (यत्) je kāraṇathī (अचलं ज्ञानं) shāshvat chhe je gnān (एषा) e ja (एका वेदना) jīvane ek vedanā chhe (एव) nishchayathī; ‘‘अन्यागतवेदना एव न भवेत्’’ (अन्या) āne chhoḍīne je anya (आगतवेदना एव) karmanā udayathī thaī chhe sukharūp athavā duḥkharūp vedanā te, (न भवेत्) jīvane chhe ja nahi. gnān kevun chhe? ‘‘एकं’’ shāshvat chhe — ekarūp chhe. shā kāraṇe ekarūp chhe? ‘‘निर्भेदोदितवेद्यवेदकबलात्’’ (निर्भेदोदित) abhedapaṇāthī (वेद्यवेदक) je vede chhe te ja vedāy chhe evun je
Page 147 of 269
PDF/HTML Page 169 of 291
single page version
svarūp gnān chhe, te ekarūp chhe. je sātā-asātā karmanā udaye sukh-duḥkharūp vedanā thāy chhe te jīvanun svarūp nathī; tethī samyagdraṣhṭi jīvane rog ūpajavāno bhay hoto nathī. 24 – 156.
र्ज्ञानं सत्स्वयमेव तत्किल ततस्त्रातं किमस्यापरैः ।
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२५-१५७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (ज्ञानं) gnānane arthāt shuddha svarūpane (सदा) traṇe kāḷ (विन्दति) anubhave chhe- āsvāde chhe. kevun chhe gnān? ‘‘सततं’’ nirantar vartamān chhe. vaḷī kevun chhe gnān? ‘‘स्वयं’’ anādinidhan chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सहजं’’ kāraṇ vinā dravyarūp chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘निःशंकः’’ ‘koī māro rakṣhak chhe ke nahīn’ evā bhayathī rahit chhe. shā kāraṇathī? ‘‘ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭi jīvane (तद्भीः) ‘māro rakṣhak koī chhe ke nahīn’ evo bhay (कुतः) kyāthī hoy? arthāt nathī hoto. ‘‘अतः अस्य किञ्चन अत्राणं न भवेत्’’ (अतः) ā kāraṇathī (अस्य) jīvavastune (अत्राणं) arakṣhakapaṇun (किञ्चन) paramāṇumātra paṇ (न भवेत्) nathī. shā kāraṇathī nathī? ‘‘यत् सत् तत् नाशं न उपैति’’ (यत् सत्) je koī sattāsvarūp vastu chhe (तत् नाशं न उपैति) te to vināshane prāpta thatī nathī. ‘‘इति नियतं वस्तुस्थितिः व्यक्ता’’ (इति) ā kāraṇathī (नियतं) avashyamev (वस्तुस्थितिः) vastunun avinashvarapaṇun (व्यक्ता) pragaṭ chhe. ‘‘किल तत् ज्ञानं स्वयं एव सत्, ततः अस्य अपरैः किं त्रातं’’ (किल) nishchayathī (तत् ज्ञानं) āvun chhe jīvanun shuddha svarūp te (स्वयं एव सत्) sahaj ja sattāsvarūp chhe; (ततः) te kāraṇathī (अस्य) jīvanā svarūpanī (अपरैः) koī dravyāntar dvārā (किं त्रातं) shī rakṣhā karavāmān āve? bhāvārtha ām chhe ke — badhā jīvone evo bhay utpanna thāy chhe ke ‘māro rakṣhak koī chhe ke nahīn,’ parantu
Page 148 of 269
PDF/HTML Page 170 of 291
single page version
evo bhay samyagdraṣhṭi jīvane hoto nathī; kāraṇ ke te evo anubhav kare chhe ke shuddha jīvasvarūp sahaj ja shāshvat chhe; enī koī shī rakṣhā kare? 25 – 157.
निश्शंङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२६-१५८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (ज्ञानं) gnānane arthāt shuddha chaitanyavastune (सदा विन्दति) nirantar anubhave chhe – āsvāde chhe. kevun chhe gnān? ‘‘स्वयं’’ anādisiddha chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सहजं’’ shuddha vastusvarūp chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सततं’’ akhaṇḍadhārāpravāharūp chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘निःशंकः’’ ‘vastune jatanathī rākhavī, nahīn to koī chorī jashe’ evo je aguptibhay tenāthī rahit chhe. ‘‘अतः अस्य काचन अगुप्तिः एव न भवेत् ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (अतः) ā kāraṇathī (अस्य) shuddha jīvane (काचन अगुप्तिः) koī prakāranun aguptipaṇun (न भवेत्) nathī; (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭi jīvane (तद्भीः) ‘mārun kāī koī chhīnavī na le’ evo aguptibhay (कुतः) kyāthī hoy? arthāt hoto nathī. shā kāraṇathī? ‘‘किल वस्तुनः स्वं रूपं परमा गुप्तिः अस्ति’’ (किल) nishchayathī (वस्तुनः) je koī dravya chhe tenun (स्वं रूपं) je kāī nij lakṣhaṇ chhe te (परमा गुप्तिः अस्ति) sarvathā prakāre gupta chhe. shā kāraṇathī? ‘‘यत् स्वरूपे कः अपि परः प्रवेष्टुम् न शक्तः’’ (यत्) kāraṇ ke (स्वरूपे) vastunā sattvamān (कः अपि परः) koī anya dravya anya dravyamān (प्रवेष्टुम्) saṅkramaṇ karavāne (-sañcharavāne) (न शक्तः) samartha nathī. ‘‘नुः ज्ञानं स्वरूपं च’’ (नुः) ātmadravyanun (ज्ञानं स्वरूपं) gnān svarūp chhe arthāt chaitanya svarūp chhe. (च) te ja gnānasvarūp kevun chhe? ‘‘अकृतं’’ koīe karyun nathī, koī harī shaktun nathī. bhāvārtha ām chhe ke — badhā jīvone evo bhay hoy chhe ke ‘mārun kāī koī chorī jashe, chhīnavī leshe?’ parantu āvo bhay samyagdraṣhṭine
Page 149 of 269
PDF/HTML Page 171 of 291
single page version
hoto nathī, kāraṇ ke samyagdraṣhṭi evun anubhave chhe ke ‘mārun to shuddha chaitanya svarūp chhe, tene to koī chorī shake nahīn, chhīnavī shake nahīn; vastunun svarūp anādinidhan chhe.’ 26 – 158.
ज्ञानं तत्स्वयमेव शाश्वततया नोच्छिद्यते जातुचित् ।
निश्शङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२७-१५९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (ज्ञानं) gnānane arthāt shuddha chaitanyavastune (सदा) nirantar (विन्दति) āsvāde chhe. kevun chhe gnān? ‘‘स्वयं’’ anādisiddha chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सततं’’ akhaṇḍadhārāpravāharūp chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सहजं’ kāraṇ vinā sahaj ja niṣhpanna chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘निःशंकः’’ maraṇashaṅkānā doṣhathī rahit chhe. shun vichārato thako niḥshaṅk chhe? ‘‘अतः तस्य मरणं किञ्चन न भवेत्, ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (अतः) ā kāraṇathī (तस्य) ātmadravyane (मरणं) prāṇaviyog (किञ्चन) sūkṣhmamātra (न भवेत्) thato nathī, tethī (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭine (तद्भीः) maraṇano bhay (कुतः) kyāthī hoy? arthāt nathī hoto; kāraṇ ke ‘‘प्राणोच्छेदम् मरणं उदाहरन्ति’’ (प्राणोच्छेदम्) indriy, baḷ, uchchhvās, āyu – evā chhe je prāṇ, temanā vināshane (मरणं) maraṇ kahevāmān āve chhe, (उदाहरन्ति) arihantadev em kahe chhe; ‘‘किल आत्मनः ज्ञानं प्राणाः’’ (कि ल) nishchayathī (आत्मनः) jīvadravyanā (ज्ञानं प्राणाः) shuddhagnānamātra arthāt shuddhachaitanyamātra prāṇ chhe; ‘‘तत् जातुचित् न उच्छिद्यते’’ (तत्) shuddhagnān (जातुचित्) koī kāḷe (न उच्छिद्यते) vināsh pāmatun nathī. shā kāraṇathī? ‘‘स्वयम् एव शाश्वततया’’ (स्वयम् एव) jatan vinā ja (शाश्वततया) avinashvar chhe te kāraṇathī. bhāvārtha ām chhe ke — badhāy mithyādraṣhṭi jīvone maraṇano bhay hoy chhe. samyagdraṣhṭi jīv em anubhave chhe ke ‘mārun shuddhachaitanyamātra svarūp chhe te to
Page 150 of 269
PDF/HTML Page 172 of 291
single page version
vināsh pāmatun nathī, prāṇ naṣhṭa thāy chhe te to mārun svarūp chhe ja nahīn, pudgalanun svarūp chhe; tethī mārun maraṇ thatun hoy to ḍarun, hun shā māṭe ḍarun? mārun svarūp shāshvat chhe.’ 27 – 159.
यावत्तावदिदं सदैव हि भवेन्नात्र द्वितीयोदयः ।
निश्शङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति ।।२८-१६०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सः ज्ञानं सदा विन्दति’’ (सः) samyagdraṣhṭi jīv (ज्ञानं) gnānane arthāt shuddha chaitanyavastune (सदा) trikāḷ (विन्दति) āsvāde chhe. kevun chhe gnān? ‘‘स्वयं’’ sahajathī ja ūpajyun chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सततं’’ akhaṇḍadhārāpravāharūp chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘सहजं’’ upāy vinā evī ja vastu chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘निःशंकः’’ ākasmik bhayathī rahit chhe. ākasmik eṭale aṇachintavyun tatkāḷ ja aniṣhṭanun ūpajavun te. shun vichāre chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘अत्र तत् आकस्मिकम् किञ्चन न भवेत्, ज्ञानिनः तद्भीः कुतः’’ (अत्र) shuddha chaitanyavastumān, (तत्) kahyun chhe lakṣhaṇ jenun evun (आकस्मिकम्) ākasmik arthāt kṣhaṇamātramān anya vastuthī anya vastupaṇun, evun (किञ्चन न भवेत्) kāī chhe ja nahīn; tethī (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭi jīvane (तद्भीः) ākasmikapaṇāno bhay (कुतः) kyāthī hoy? arthāt nathī hoto. shā kāraṇathī? ‘‘एतत् ज्ञानं स्वतः यावत्’’ (एतत् ज्ञानं) shuddha jīvavastu (स्वतः यावत्) pote sahaj jevī chhe, jevaḍī chhe ‘‘इदं तावत् सदा एव भवेत्’’ (इदं) shuddha vastumātra (तावत्) tevī chhe, tevaḍī chhe, (सदा) atīt-anāgat-vartamān kāḷamān (एव भवेत्) nishchayathī evī ja chhe. ‘‘अत्र द्वितीयोदयः न’’ (अत्र) shuddha vastumān (द्वितीयोदयः) anerun koī svarūp (न) thatun nathī. kevun chhe gnān? ‘‘एकं’’ samasta vikalpothī rahit chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘अनाद्यनन्तम्’’ nathī ādi, nathī ant jeno evun chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘अचलं’’ potānā svarūpathī vichalit thatun nathī. vaḷī kevun chhe? ‘‘सिद्धं’’
Page 151 of 269
PDF/HTML Page 173 of 291
single page version
सम्यग्द्रष्टेर्यदिह सकलं घ्नन्ति लक्ष्माणि कर्म ।
पूर्वोपात्तं तदनुभवतो निश्चितं निर्जरैव ।।२९-१६१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘यत् इह सम्यग्द्रष्टेः लक्ष्माणि सकलं कर्म घ्नन्ति’’ (यत्) je kāraṇathī (इह) vidyamān (सम्यग्द्रष्टेः) samyagdraṣhṭi arthāt shuddhasvarūpe pariṇamyo chhe je jīv, tenā (लक्ष्माणि) niḥshaṅkit, niḥkāṅkṣhit, nirvichikitsā, amūḍhadraṣhṭi, upagūhan, sthitikaraṇ, vātsalya, prabhāvanā aṅgarūp guṇo (सकलं कर्म) gnānāvaraṇādi āṭh prakāranān pudgaladravyanān pariṇamanane (घ्नन्ति) haṇe chhe; — bhāvārtha ām chhe ke samyagdraṣhṭi jīvanā jeṭalā je koī guṇo chhe te shuddhapariṇamanarūp chhe, tenāthī karmanī nirjarā chhe; — ‘‘तत् तस्य अस्मिन् कर्मणः मनाक् बन्धः पुनः अपि नास्ति’’ (तत्) te kāraṇathī (तस्य) samyagdraṣhṭi jīvane (अस्मिन्) shuddha pariṇām hotān (कर्मणः) gnānāvaraṇādi karmono (मनाक् बन्धः) sūkṣhmamātra paṇ bandh (पुनः अपि नास्ति) kadī paṇ nathī. ‘‘तत् पूर्वोपात्तं अनुभवतः निश्चितं निर्जरा एव’’ (तत्) gnānāvaraṇādi karma — (पूर्वोपात्तं) samyaktva ūpajyā pahelān agnān-rāgapariṇāmathī bāndhyun hatun je karma — tenā udayane (अनुभवत्ः) je bhogave chhe evā samyagdraṣhṭi jīvane (निश्चितं) nishchayathī (निर्जरा एव) gnānāvaraṇādi karmanun gaḷavun chhe. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘टङ्कोत्कीर्णस्वरसनिचितज्ञानसर्वस्वभाजः’’ (टङ्कोत्कीर्ण) shāshvat je (स्वरस) svaparagrāhakashakti, tenāthī (निचित) paripūrṇa evo (ज्ञान) prakāshaguṇ, te ja chhe (सर्वस्व) ādi mūḷ jenun evun je jīvadravya, teno (भाजः) anubhav karavāmān samartha chhe. āvo chhe samyagdraṣhṭi jīv, tethī tene nūtan karmano bandh nathī, pūrvabaddha karmanī nirjarā chhe. 29 – 161.
Page 152 of 269
PDF/HTML Page 174 of 291
single page version
प्राग्बद्धं तु क्षयमुपनयन्निर्जरोज्जृम्भणेन ।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सम्यग्द्रष्टिः ज्ञानं भूत्वा नटति’’ (सम्यग्द्रष्टिः) samyagdraṣhṭi arthāt shuddha svabhāvarūp thaīne pariṇamelo jīv (ज्ञानं भूत्वा) shuddha gnānasvarūp thaīne (नटति) potānā shuddha svarūpe pariṇame chhe. kevun chhe shuddha gnān? ‘‘आदिमध्यान्तमुक्तं ’’ atīt-anāgat-vartamānakāḷagochar shāshvat chhe. shun karīne? ‘‘गगनाभोगरङ्गं विगाह्य’’ (गगन) jīvanun shuddha svarūp chhe (आभोगरङ्गं) akhāḍānī nāchavānī bhūmi, tene (विगाह्य) anubhavagochar karīne, evī chhe gnānamātra vastu. shā kāraṇathī? ‘‘स्वयम् अतिरसात्’’ anākulatvalakṣhaṇ atīndriy je sukh tene pāmavāthī. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘नवम् बन्धं रुन्धन्’’ (नवम्) dhārāpravāharūp pariṇame chhe je gnānāvaraṇādirūpe pudgalapiṇḍ evo je (बन्धं) bandh arthāt jīvanā pradesho sāthe ekakṣhetrāvagāh, tene (रुन्धन्) maṭāḍato thako; kem ke ‘‘निजैः अष्टाभिः अङ्गैः सङ्गतः’’ (निजैः अष्टाभिः) potānā ja niḥshaṅkit, niḥkāṅkṣhit ityādi kahyā je āṭh (अङ्गैः) samyaktvanā sahārānā guṇ, te-paṇe (सङ्गतः) bhāvarūp pariṇamyo chhe, evo chhe. vaḷī kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘तु प्राग्बद्धं कर्म क्षयं उपनयन्’’ (तु) bījun kārya evun paṇ thāy chhe ke (प्राग्बद्धं) pūrve bāndhel chhe je gnānāvaraṇādi (कर्म) pudgalapiṇḍ, teno (क्षयं) mūḷathī sattānāsh (उपनयन्) karato thako. shā vaḍe? ‘‘निर्जरोज्जृम्भणेन’’ (निर्जरा) shuddha pariṇāmanā (उज्जृम्भणेन) pragaṭapaṇā vaḍe. 30 – 162.
Page 153 of 269
PDF/HTML Page 175 of 291
single page version
धीरोदारमनाकु लं निरुपधि ज्ञानं समुन्मज्जति ।।१-१६३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ज्ञानं समुन्मज्जति’’ (ज्ञानं) gnān arthāt shuddha jīv (समुन्मज्जति) pragaṭ thāy chhe. bhāvārtha — ahīnthī sharū karīne jīvanun shuddha svarūp kahe chhe. kevun chhe shuddha gnān? ‘‘आनन्दामृतनित्यभोजि’’ (आनन्द) atīndriy sukh, evī chhe (अमृत) apūrva labdhi, tenun (नित्यभोजि) nirantar āsvādanashīl chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘स्फु टं सहजावस्थां नाटयत्’’ (स्फु टं) pragaṭapaṇe (सहजावस्थां) potānā shuddha svarūpane (नाटयत्) pragaṭ kare chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘धीरोदारम्’’ (धीर) avinashvar sattārūp chhe; (उदारम्) dhārāpravāharūp pariṇamanasvabhāv chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘अनाकुलं’’ sarva duḥkhathī rahit chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘निरुपधि’’ samasta karmanī upādhithī rahit chhe. shun karatun thakun gnān pragaṭ thāy chhe? ‘‘बन्धं धुनत्’’ (बन्धं) gnānāvaraṇādi karmarūp pudgalapiṇḍanun pariṇaman, tene (धुनत्) maṭāḍatun thakun. kevo chhe bandh? ‘‘क्रीडन्तं’’ krīḍā kare chhe arthāt pragaṭapaṇe garje chhe. shā vaḍe krīḍā kare chhe? ‘‘रसभावनिर्भरमहानाटयेन’’ (रसभाव) samasta jīvarāshine potāne vash karī ūpajyo chhe je ahaṅkāralakṣhaṇ garva, tenāthī (निर्भर) bharelo je (महानाटयेन) anant kāḷathī māṇḍīne akhāḍāno sampradāy,
Page 154 of 269
PDF/HTML Page 176 of 291
single page version
tenā vaḍe. shun karīne āvo chhe bandh? ‘‘सकलं जगत् प्रमत्तं कृत्वा’’ (सकलं जगत्) sarva sansārī jīvarāshine (प्रमत्तं कृत्वा) jīvanā shuddha svarūpathī bhraṣhṭa karīne. shā vaḍe? ‘‘रागोद्गारमहारसेन’’ (राग) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇatinun (उद्गार) ghaṇun ja adhikapaṇun, evī je (महारसेन) moharūp madirā, te vaḍe. bhāvārtha ām chhe ke — jevī rīte koī jīvane madirā pivaḍāvīne vikaḷ karavāmān āve chhe, sarvasva chhīnavī levāmān āve chhe, padathī bhraṣhṭa karavāmān āve chhe; tevī rīte anādi kāḷathī sarva jīvarāshi rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇāmathī matavālo thayo chhe, tethī gnānāvaraṇādi karmano bandh thāy chhe. āvā bandhane shuddha gnānano anubhav meṭanashīl chhe, tethī shuddha gnān upādey chhe. 1-163.
न नैककरणानि वा न चिदचिद्वधो बन्धकृत् ।
स एव किल केवलं भवति बन्धहेतुर्नृणाम् ।।२-१६४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — pratham ja bandhanun svarūp kahe chheḥ ‘‘यत् उपयोगभूः रागादिभिः ऐक्यम् समुपयाति सः एव केवलं किल नृणाम् बन्धहेतुः भवति’’ (यत्) je (उपयोग) chetanāguṇarūp (भूः) mūḷ vastu (रागादिभिः) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇāmo sāthe (ऐक्यम्) mishritapaṇārūpe (समुपयाति) pariṇame chhe, (सः एव) eṭalun mātra (केवलं) anya sahāy vinā (किल) nishchayathī (नृणाम्) jeṭalo sansārī jīvarāshi chhe tene (बन्धहेतुः भवति) gnānāvaraṇādi karmabandhanun kāraṇ thāy chhe. ahīn koī prashrna kare chhe ke bandhanun kāraṇ āṭalun ja chhe ke bījun paṇ kāī bandhanun kāraṇ chhe? samādhān ām chhe ke bandhanun kāraṇ āṭalun ja chhe, bījun to kāī nathī; em kahe chhe — ‘‘कर्मबहुलं जगत् न बन्धकृत् वा चलनात्मकं कर्म न बन्धकृत् वा अनेककरणानि न बन्धकृत् वा चिदचिद्वधः न बन्धकृत्’’ (कर्म) gnānāvaraṇādi karmarūpe bandhāvāne yogya chhe je kārmaṇavargaṇā, temanāthī (बहुलं) ghr̥utaghaṭanī māphak
Page 155 of 269
PDF/HTML Page 177 of 291
single page version
bharelo chhe evo je (जगत्) traṇaso tentālīs rājupramāṇ lokākāshapradesh (न बन्धकृत्) te paṇ bandhano kartā nathī. samādhān ām chhe ke jo rāgādi ashuddha pariṇāmo vinā kārmaṇavargaṇāmātrathī bandh thato hot to je mukta jīvo chhe temane paṇ bandh thāt. bhāvārtha ām chhe ke — jo rāgādi ashuddha pariṇāmo chhe to gnānāvaraṇādi karmano bandh chhe, to pachhī kārmaṇavargaṇāno sahāro kāī nathī; jo rāgādi ashuddha bhāv nathī to karmano bandh nathī, to pachhī kārmaṇavargaṇāno sahāro kāī nathī. (चलनात्मकं कर्म) man-vachan-kāyayog (न बन्धकृत्) te paṇ bandhano kartā nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jo man-vachan-kāyayog bandhano kartā thato hot to teramā guṇasthāne man-vachan-kāyayog chhe, tenāthī paṇ karmano bandh thāt; tethī jo rāgādi ashuddha bhāv chhe to karmano bandh chhe, to pachhī man-vachan-kāyayogano sahāro kāī nathī; rāgādi ashuddha bhāv nathī to karmano bandh nathī, to pachhī man-vachan-kāyayogano sahāro kāī nathī. (अनेक क रणानि) pāñch indriyo — sparshan, rasanā, ghrāṇ, chakṣhu, shrotra, chhaṭhṭhun man (न बन्धकृ त्) ā paṇ bandhanān kartā nathī. samādhān ām chhe ke samyagdraṣhṭi jīvane pāñch indriyo chhe, man paṇ chhe, temanā dvārā pudgaladravyanā guṇono gnāyak paṇ chhe. jo pāñch indriyo ane manamātrathī karmano bandh thato hot to samyagdraṣhṭi jīvane paṇ bandh siddha thāt. bhāvārtha ām chhe ke — jo rāgādi ashuddha bhāv chhe to karmano bandh chhe, to pachhī pāñch indriyo ane chhaṭhṭhā manano sahāro kāī nathī; jo rāgādi ashuddha bhāv nathī to karmano bandh nathī, to pachhī pāñch indriyo ane chhaṭhṭhā manano sahāro kāī nathī. (चित्) jīvanā sambandh sahit ekendriyādi sharīr, (अचित्) jīvanā sambandh rahit pāṣhāṇ, loḍhun, māṭī temano (वधः) mūḷathī vināsh athavā bādhā-pīḍā (न बन्धकृत्) te paṇ bandhanān kartā nathī. samādhān ām chhe ke koī mahāmunīshvar bhāvaliṅgī mārgamān chāle chhe, daivasanyoge sūkṣhma jīvone bādhā thāy chhe, tyān jo jīvaghātamātrathī bandh thato hot to munīshvarane karmabandh thāt. bhāvārtha ām chhe ke — jo rāgādi ashuddha pariṇām chhe to karmano bandh chhe, to pachhī jīvaghātano sahāro kāī nathī; jo rāgādi ashuddha bhāv nathī to karmano bandh nathī, to pachhī jīvaghātano sahāro kāī nathī. 2-164.
Page 156 of 269
PDF/HTML Page 178 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अहो अयम् सम्यग्द्रगात्मा कुतः अपि ध्रुवम् एव बन्धं न उपैति’’ (अहो) he bhavyajīv! (अयम् सम्यग्द्रगात्मा) ā shuddha svarūpano anubhavanashīl samyagdraṣhṭi jīv (कुतः अपि) bhogasāmagrīne bhogavatān athavā nahi bhogavatān (ध्रुवम्) avashya (एव) nishchayathī (बन्धं न उपैति) gnānāvaraṇādi karmabandhane karato nathī. kevo chhe samyagdraṣhṭi jīv? ‘‘रागादीन् उपयोगभूमिम् अनयन्’’ (रागादीन्) ashuddharūp vibhāvapariṇāmone (उपयोगभूमिम्) chetanāmātra guṇ pratye (अनयन्) nahi pariṇāmavato thako, ‘‘केवलं ज्ञानं भवेत्’’ mātra gnānasvarūp rahe chhe. bhāvārtha ām chhe ke — samyagdraṣhṭi jīvane bāhya-ābhyantar sāmagrī jevī hatī tevī ja chhe, parantu rāgādi ashuddharūp vibhāvapariṇati nathī, tethī gnānāvaraṇādi karmano bandh nathī. ‘‘कर्मततः लोकः सः अस्तु च तत् परिस्पंदात्मकं कर्म अस्तु अस्मिन् तानि करणानि सन्तु च तत् चिदचिद्व्यापादनं अस्तु’’ te kāraṇathī (कर्मततः लोकः सः अस्तु) kārmaṇavargaṇāthī bharelun chhe je samasta lokākāsh te to jevun chhe tevun ja raho, (च) ane (तत् परिस्पन्दात्मकं कर्म अस्तु) evā chhe je ātmapradeshakamparūp man-vachan-kāyarūp traṇ yog te paṇ jevā chhe tevā ja raho, tathāpi karmano bandh nathī. shun thatān? (अस्मिन्) rāg-dveṣh-moharūp ashuddha pariṇāmo chālyā jatān. (तानि करणानि सन्तु) te pāñch indriyo tathā man paṇ jevān chhe tevān ja raho (च) ane (तत् चिद्-अचिद्व्यापादनं अस्तु) pūrvokta chetan-achetanano ghāt jevo thato hato tevo ja raho, tathāpi shuddha pariṇām thatān karmano bandh nathī. 3-165.
Page 157 of 269
PDF/HTML Page 179 of 291
single page version
तदायतनमेव सा किल निरर्गला व्यापृतिः ।
द्वयं न हि विरुद्धयते किमु करोति जानाति च ।।४ – १६६ ।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तथापि ज्ञानिनां निरर्गलं चरितुम् न इष्यते’’ (तथापि) joke kārmaṇavargaṇā, man-vachan-kāyayog, pāñch indriyo tathā man, jīvono ghāt ityādi brāhya sāmagrī karmabandhanun kāraṇ nathī, karmabandhanun kāraṇ rāgādi ashuddhapaṇun chhe, vastunun svarūp evun ja chhe, topaṇ (ज्ञानिनां) shuddhasvarūpanā anubhavashīl chhe je samyagdraṣhṭi jīv temane (निरर्गलं चरितुम्) ‘pramādī thaine viṣhayabhog sevyā to sevyā ja, jīvono ghāt thayo to thayoj, man-vachan-kāy jem pravarte tem pravarto ja’ — evī niraṅkush vr̥utti (न इष्यते) jāṇī karīne karatān karmano bandh nathī evun to gaṇadharadev mānatā nathī. shā kāraṇathī nathī mānatā? kāraṇ ke ‘‘सा निरर्गला व्यापृतिः किल तदायतनम् एव’’ (सा) pūrvokta (निरर्गला व्यापृतिः) buddhipūrvak-jāṇī karīne antaraṅg ruchithī viṣhay-kaṣhāyomān niraṅkushapaṇe ācharaṇ (किल) nishchayathī (तद्-आयतनम् एव) avashya, mithyātva-rāg-dveṣharūp ashuddha bhāvo sahit chhe, tethī karmabandhanun kāraṇ chhe. bhāvārtha ām chhe ke — āvī yuktino bhāv mithyādraṣhṭi jīvane hoy chhe, tethī mithyādraṣhṭi karmabandhano kartā pragaṭ ja chhe; kāraṇ ke ‘‘ज्ञानिनां तत् अकामकृत् कर्म अकारणं मतम्’’ (ज्ञानिनां) samyagdraṣhṭi jīvone (तत्) je kāī pūrvabaddha karmanā udaye chhe te badhun (अकामकृत् कर्म) avāñchhit kriyārūp chhe tethī (अकारणं मतम्) karmabandhanun kāraṇ nathī — em gaṇadharadeve mānyun chhe, ane em ja chhe. koī kaheshe ke — ‘‘करोति जानाति च’’ (करोति) karmanā udaye hoy chhe je bhogasāmagrī te hotī thakī antaraṅg ruchipūrvak game chhe em paṇ chhe (जानाति च) tathā shuddha svarūpane anubhave chhe, samasta karmajanit sāmagrīne heyarūp jāṇe chhe em paṇ chhe. ām koī kahe chhe te jūṭho chhe; kāraṇ ke ‘‘द्वयं
Page 158 of 269
PDF/HTML Page 180 of 291
single page version
किमु न हि विरुध्यते’’ (द्वयं) gnātā paṇ ane vāñchhak paṇ – evī be kriyā (किमु न हि विरुध्यते) viruddha nathī shun? arthāt sarvathā viruddha chhe. 4-166.
जानात्ययं न खलु तत्किल कर्म रागः ।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘यः जानाति सः न करोति’’ (यः) je koī samyagdraṣhṭi jīv (जानाति) shuddha svarūpane anubhave chhe (सः) te samyagdraṣhṭi jīv (न करोति) karmanī udayasāmagrīmān abhilāṣhā karato nathī; ‘‘तु यः करोति अयं न जानाति’’ (तु) ane (यः) je koī mithyādraṣhṭi jīv (करोति) karmanī vichitra sāmagrīne potārūp jāṇīne abhilāṣhā kare chhe (अयं) te mithyādraṣhṭi jīv (न जानाति) shuddhasvarūp jīvane jāṇato nathī. bhāvārtha ām chhe ke — mithyādraṣhṭi jīvane jīvanā svarūpanun jāṇapaṇun ghaṭatun nathī. ‘‘खलु’’ ām vastuno nishchay chhe. em kahyun ke mithyādraṣhṭi kartā chhe, tyān ‘karavun’ te shun? ‘‘तत् कर्म किल रागः’’ (तत् कर्म) karmanī udayasāmagrīnun ‘karavun’ te (किल) vāstavamān (रागः) karmasāmagrīmān abhilāṣhārūp chīkaṇā pariṇām chhe. koī mānashe ke karmasāmagrīmān abhilāṣhā thaī to shun, na thaī to shun? parantu em to nathī, abhilāṣhāmātra pūro mithyātvapariṇām chhe em kahe chhe — ‘‘तु रागं अबोधमयम् अध्यवसायम् आहुः’’ (तु) te vastu evī chhe ke (रागं अबोधमयम् अध्यवसायम्) paradravyasāmagrīmān chhe je abhilāṣhā te kevaḷ mithyātvarūp pariṇām chhe em (आहुः) gaṇadharadeve kahyun chhe. ‘‘सः नियतं मिथ्याद्रशः भवेत्’’ (सः) karmanī sāmagrīmān rāg (नियतं) avashya (मिथ्याद्रशः भवेत्) mithyādraṣhṭi jīvane hoy chhe, samyagdraṣhṭi jīvane nishchayathī hoto nathī. ‘‘सः च बन्धहेतुः’’ te rāgapariṇām karmabandhanun kāraṇ chhe. tethī bhāvārtha ām chhe ke mithyādraṣhṭi jīv karmabandh kare chhe, samyagdraṣhṭi jīv karato nathī. 5 – 167.