Samaysar Kalash Tika-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Shlok: 57-93.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 59 of 269
PDF/HTML Page 81 of 291
single page version

(vasantatilakā)
अज्ञानतस्तु सतृणाभ्यवहारकारी
ज्ञानं स्वयं किल भवन्नपि रज्यते यः ।
पीत्वा दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया
गां दोग्धि दुग्धमिव नूनमसौ रसालम् ।।१२-५७।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘यः अज्ञानतः तु रज्यते’’ (यः) je koī mithyādraṣhṭi jīv (अज्ञानतः तु) mithyā draṣhṭithī ja (रज्यते) karmanī vichitratāmān potāpaṇun jāṇīne rañjāyamān thāy chhe te, [te jīv kevo chhe?] ‘‘सतृणाभ्यवहारकारी’’ (सतृण) ghās sahit (अभ्यवहारकारी) āhār kare chhe. bhāvārtha ām chhe ke jem hāthī anna- ghās maḷelān ja barābar jāṇīne khāy chhe, ghāsano ane annano vivek karato nathī, tem mithyādraṣhṭi jīv karmanī sāmagrīne potānī jāṇe chhe, jīvano ane karmano vivek karato nathī. kevo chhe? ‘‘किल स्वयं ज्ञानं भवन् अपि’’ (किल स्वयं) nishchayathī svarūpamātranī apekṣhāe (ज्ञानं भवन् अपि) joke gnānasvarūp chhe. vaḷī jīv kevo chhe? ‘‘असौ नूनम् रसालम् पीत्वा गां दुग्धम् दोग्धि इव’’ (असौ) ā chhe je vidyamān jīv (नूनम्) nishchayathī (रसालम्) shikhaṇḍ (पीत्वा) pīne em māne chhe ke (गां दुग्धम् दोग्धि इव) jāṇe gāyanun dūdh pīe chhe. shānāthī? ‘‘दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया’’ (दधीक्षु) shikhaṇḍamān (मधुराम्लरस) mīṭhā ane khāṭā svādanī (अतिगृद्धया) atishay āsaktithī. bhāvārtha ām chhe ke svādalampaṭ thayo thako shikhaṇḍ pīe chhe, svādabhed karato nathī. evun nirbhedapaṇun māne chhe ke jevun gāyanun dūdh pītān nirbhedapaṇun mānavāmān āve chhe. 12 – 57.

(shārdūlavikrīḍit)

अज्ञानात् मृगतृष्णिकां जलधिया धावन्ति पातुं मृगा अज्ञानात्तमसि द्रवन्ति भुजगाध्यासेन रज्जौ जनाः ।

अज्ञानाच्च विकल्पचक्रकरणाद्वातोत्तरङ्गाब्धिवत् शुद्धज्ञानमया अपि स्वयममी कर्त्रीभवंत्याकुलाः ।।१३-५८।।

Page 60 of 269
PDF/HTML Page 82 of 291
single page version

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अमी स्वयम् शुद्धज्ञानमयाः अपि अज्ञानात् आकुलाः कर्त्रीभवन्ति’’ (अमी) sarva sansārī mithyādraṣhṭi jīv (स्वयम्) sahajathī (शुद्धज्ञानमयाः) shuddhasvarūp chhe (अपि) topaṇ (अज्ञानात्) mithyā draṣhṭine līdhe (आकुलाः) ākulit thatā thakā (कर्त्रीभवन्ति) baḷajorīthī ja kartā thāy chhe. shā kāraṇathī? ‘‘विकल्पचक्रकरणात्’’ (विकल्प) anek rāgādinā (चक्र) samūhane (करणात्) karavāthī. konī māphak? ‘‘वातोत्तरङ्गाब्धिवत्’’ (वात) pavanathī (उत्तरङ्ग) ḍolatā-ūchhaḷatā (अब्धिवत्) samudranī māphak. bhāvārtha ām chhe ke jevī rīte samudra svarūpe nishchaḷ chhe, pavanathī prerit thaīne ūchhaḷe chhe ane ūchhaḷavāno kartā paṇ thāy chhe, tevī rīte jīvadravya svarūpathī akartā chhe, karmasanyogathī vibhāvarūpe pariṇame chhe tethī vibhāvapaṇāno kartā paṇ thāy chhe; parantu agnānathī, svabhāv to nathī. draṣhṭānta kahe chhe – ‘‘मृगाः मृगतृष्णिकां अज्ञानात् जलधिया पातुं धावन्ति’’ (मृगाः) jem haraṇo (मृगतृष्णिकां) mr̥ugajaḷane (अज्ञानात्) mithyā bhrāntithī (जलधिया) pāṇīnī buddhie (पातुं धावन्ति) pīvā māṭe doḍe chhe ane ‘‘जनाः रज्जौ तमसि अज्ञानात् भुजगाध्यासेन द्रवन्ति’’ (जनाः) jem manuṣhya jīvo (रज्जौ) doraḍāmān (तमसि) andhakār viṣhe (अज्ञानात्) bhrāntine līdhe (भुजगाध्यासेन) sarpanī buddhithī (द्रवन्ति) ḍare chhe. 13 – 58.

(vasantatilakā)
ज्ञानाद्विवेचकतया तु परात्मनोर्यो
जानाति हंस इव वाःपयसोर्विशेषम् ।
चैतन्यधातुमचलं स सदाधिरूढो
जानीत एव हि करोति न किञ्चनापि ।।१४-५९।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘यः तु परात्मनोः विशेषम् जानाति’’ (यः तु) je koī samyagdraṣhṭi jīv (पर) dravyakarmapiṇḍ ane (आत्मनोः) shuddha chaitanyamātranun (विशेषम्) bhinnapaṇun (जानाति) anubhave chhe. shun karīne anubhave chhe? ‘‘ज्ञानात् विवेचकतया’’ (ज्ञानात्) samyaggnān dvārā (विवेचकतया) lakṣhaṇabhed karīne. tenun vivaraṇ — shuddha chaitanyamātra jīvanun lakṣhaṇ, achetanapaṇun pudgalanun lakṣhaṇ; tethī jīv ane pudgal

Page 61 of 269
PDF/HTML Page 83 of 291
single page version

bhinna bhinna chhe evo bhed bhedagnān kahevāy chhe. draṣhṭānta kahe chhe — ‘‘वाःपयसोः हंसः इव’’ (वाः) pāṇī (पयसोः) dūdh (हंसः इव) hansanī māphak. bhāvārtha ām chhe ke jem hans dūdh-pāṇī bhinna bhinna kare chhe tem je koī jīv-pudgalane bhinna bhinna anubhave chhe ‘‘सः हि जानीत एव, किञ्चनापि न करोति’’ (सः हि) te jīv (जानीत एव) gnāyak to chhe, (किञ्चनापि) paramāṇumātrane paṇ (न करोति) karato to nathī. kevo chhe gnānī jīv? ‘‘सः सदा अचलं चैतन्यधातुं अधिरूढः’’ te sadā nishchal chaitanyadhātumay ātmānā svarūpamān draḍhatāthī rahyo chhe. 14 – 59.

(mandākrāntā)
ज्ञानादेव ज्वलनपयसोरौष्ण्यशैत्यव्यवस्था
ज्ञानादेवोल्लसति लवणस्वादभेदव्युदासः ।
ज्ञानादेव स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः
क्रोधादेश्च प्रभवति भिदा भिन्दती कर्तृभावम् ।।१५-६०।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ज्ञानात् एव स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः क्रोधादेः च भिदा प्रभवति’’ (ज्ञानात् एव) shuddha svarūpamātra vastuno anubhav karatān ja (स्वरस) chetanāsvarūpathī (विकसत्) prakāshamān chhe, (नित्य) avinashvar chhe, — evun je (चैतन्यधातोः) shuddha jīvasvarūp tenun ane (क्रोधादेः च) samasta ashuddha chetanārūp rāgādi pariṇāmanun (भिदा) bhinnapaṇun (प्रभवति) thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke – (prashnaḥ) sāmprat (hālamān) jīvadravya rāgādi ashuddha chetanārūpe pariṇamyun chhe tyān to em pratibhāse chhe ke gnān krodharūp pariṇamyun chhe tethī gnān bhinna, krodh bhinna – evun anubhavavun ghaṇun ja kaṭhaṇ chhe. uttar ām chhe ke sāche ja kaṭhaṇ chhe, parantu vastunun shuddha svarūp vichāratān bhinnapaṇārūp svād āve chhe. kevun chhe bhinnapaṇun? ‘‘कर्तृभावं भिन्दती’’ (कर्तृभावं) ‘karmano kartā jīv’ evī bhrānti, tene (भिन्दती) mūḷathī dūr kare chhe. draṣhṭānta kahe chhe – ‘‘एव ज्वलनपयसोः औष्ण्यशैत्यव्यवस्था ज्ञानात् उल्लसति’’ (एव) jem (ज्वलन) agni ane (पयसोः) pāṇīnā (औष्ण्य) uṣhṇapaṇā ane (शैत्य) shītapaṇāno (व्यवस्था) bhed (ज्ञानात्) nijasvarūpagrāhī gnānathī

Page 62 of 269
PDF/HTML Page 84 of 291
single page version

(उल्लसति) pragaṭ thāy chhe tem. bhāvārtha ām chhe ke — jem agnisanyogathī pāṇī ūnun karavāmān āve chhe, kahevāmān paṇ ‘ūnun pāṇī’ em kahevāy chhe, topaṇ svabhāv vichāratān uṣhṇapaṇun agninun chhe, pāṇī to svabhāvathī shītaḷ chhe – āvun bhedagnān, vichāratān ūpaje chhe. bījun draṣhṭānta ‘‘एव लवणस्वादभेदव्युदासः ज्ञानात् उल्लसति’’ (एव) jem (लवण) khāro ras, tenā (स्वादभेद) vyañjanathī bhinnapaṇā vaḍe ‘khāro lavaṇano svabhāv’ evun jāṇapaṇun tenāthī (व्युदासः) ‘vyañjan khārun’ em kahevātun – jaṇātun te chhūṭyun; (āvun) (ज्ञानात्) nij svarūpanā jāṇapaṇā dvārā (उल्लसति) pragaṭ thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke jem lavaṇanā sanyogathī vyañjanano sambhār karavāmān āve chhe tyān ‘khārun vyañjan’ em kahevāy chhe, jaṇāy paṇ chhe; svarūp vichāratān khārun lavaṇ chhe, vyañjan jevun chhe tevun ja chhe. 15 – 60.

(anuṣhṭup)
अज्ञानं ज्ञानमप्येवं कुर्वन्नात्मानमञ्जसा ।
स्यात्कर्तात्मात्मभावस्य परभावस्य न क्वचित् ।।१६-६१।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एवं आत्मा आत्मभावस्य कर्ता स्यात्’’ (एवं) sarvathā prakāre (आत्मा) ātmā arthāt jīvadravya (आत्मभावस्य कर्ता स्यात्) potānā pariṇāmano kartā hoy chhe, ‘‘परभावस्य कर्ता न क्वचित् स्यात्’’ (परभावस्य) karmarūp achetan pudgaladravyano (कर्ता क्वचित् न स्यात्) kyārey traṇe kāḷe kartā hoto nathī. kevo chhe ātmā? ‘‘ज्ञानम् अपि आत्मानम् कुर्वन्’’ (ज्ञानम्) shuddha chetanāmātra pragaṭarūp siddha-avasthā (अपि) te-rūp paṇ (आत्मानम् कुर्वन्) pote tadrūpe pariṇame chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अज्ञानम् अपि आत्मानम् कुर्वन्’’ (अज्ञानम्) ashuddha chetanārūp vibhāvapariṇām (अपि) te-rūp paṇ (आत्मानम् कुर्वन्) pote tadrūpe pariṇame chhe. bhāvārtha ām chhe ke – jīvadravya ashuddha chetanārūp pariṇame chhe, shuddha chetanārūp pariṇame chhe, tethī je kāḷe je chetanārūp pariṇame chhe te kāḷe te ja chetanā sāthe vyāpya-vyāpakarūp chhe, tethī te kāḷe te ja chetanānun kartā chhe; topaṇ pudgalapiṇḍarūp je gnānāvaraṇādi karma chhe tenī sāthe to vyāpya-vyāpakarūp nathī, tethī tenun kartā nathī. ‘‘अञ्जसा’’ samastapaṇe āvo artha chhe. 16 – 61.

Page 63 of 269
PDF/HTML Page 85 of 291
single page version

(anuṣhṭup)

आत्मा ज्ञानं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम् ।

परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम् ।।१७-६२।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘आत्मा ज्ञानं करोति’’ (आत्मा) ātmā arthāt chetanadravya (ज्ञानं) chetanāmātra pariṇām (करोति) kare chhe. kevo hovāthī? ‘‘स्वयं ज्ञानं’’ kāraṇ ke ātmā pote chetanāpariṇāmamātrasvarūp chhe. ‘‘ज्ञानात् अन्यत् करोति किम्’’ (ज्ञानात् अन्यत्) chetanapariṇāmathī bhinna je achetan pudgalapariṇāmarūp karma tene (किम् करोति) kare chhe shun? arthāt nathī karato, sarvathā nathī karato. ‘‘आत्मा परभावस्य कर्ता अयं व्यवहारिणां मोहः’’ (आत्मा) chetanadravya (परभावस्य कर्ता) gnānāvaraṇādi karmane kare chhe (अयं) evun jāṇapaṇun, evun kahevun (व्यवहारिणां मोहः) mithyādraṣhṭi jīvonun agnān chhe. bhāvārtha ām chhe ke — kahevāmān em āve chhe ke gnānāvaraṇādi karmano kartā jīv chhe, te kahevun paṇ juṭhun chhe. 17 – 62.

(vasantatilakā)
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव
कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव ।
एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय
सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ ।।१८-६३।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘पुद्गलकर्मकर्तृ संकीर्त्यते’’ (पुद्गलकर्म) dravyapiṇḍarūp āṭh karmano (कर्तृ) kartā (सङ्कीर्त्यते) jem chhe tem kahe chhe; ‘‘शृणुत’’ sāvadhān thaīne tame sāmbhaḷo. prayojan kahe chhe – ‘एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय’’ (एतर्हि) ā veḷā (तीव्ररय) durnivār uday chhe jeno evun je (मोह) viparīt gnān tene (निवर्हणाय) mūḷathī dūr karavā māṭe. viparītapaṇun shāthī jaṇāy chhe? ‘‘इति अभिशङ्कया एव’’ (इति) jevī kare chhe (अभिशङ्कया) āshaṅkā te vaḍe (एव) ja. te āshaṅkā kevī chhe? ‘‘यदि जीवः एव पुद्गलकर्म न करोति तर्हि कः तत् कुरुते’’ (यदि) jo (जीवः एव) chetanadravya (पुद्गलकर्म)

Page 64 of 269
PDF/HTML Page 86 of 291
single page version

piṇḍarūp āṭh karmane (न करोति) karatun nathī (तर्हि) to (कः तत् कुरुते) tene koṇ kare chhe? bhāvārtha ām chhe ke — jīvanā karavāthī gnānāvaraṇādi karma thāy chhe evī bhrānti ūpaje chhe, tenā prati uttar ām chhe ke pudgaladravya pariṇāmī chhe, svayam sahaj ja karmarūp pariṇame chhe. 18 – 63.

(upajāti)
स्थितेत्यविघ्ना खलु पुद्गलस्य
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं
यमात्मनस्तस्य स एव कर्ता ।।१९-६४।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इति खलु पुद्गलस्य परिणामशक्तिः स्थिता’’ (इति) ā rīte (खलु) nishchayathī (पुद्गलस्य) mūrta dravyano (परिणामशक्तिः) pariṇamanasvarūp svabhāv (स्थिता) anādinidhan vidyamān chhe. kevo chhe? ‘‘स्वभावभूता’’ sahajarūp chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अविघ्ना’’ nirvighnarūp chhe. ‘‘तस्यां स्थितायां सः आत्मनः यम् भावं करोति सः तस्य कर्ता भवेत्’’ (तस्यां स्थितायां) te pariṇāmashakti hotān (सः) pudgaladravya (आत्मनः) potānā achetanadravyasambandhī (यम् भावं करोति) je pariṇāmane kare chhe, (सः) pudgaladravya (तस्य कर्ता भवेत्) te pariṇāmanun kartā thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke — gnānāvaraṇādi karmarūpe pudgaladravya pariṇame chhe ane te bhāvano kartā pudgaladravya thāy chhe. 19 – 64.

(upajāti)
स्थितेति जीवस्य निरन्तराया
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं
यं स्वस्य तस्यैव भवेत् स कर्ता ।।२०-६५।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘जीवस्य परिणामशक्तिः स्थिता इति’’ (जीवस्य)

Page 65 of 269
PDF/HTML Page 87 of 291
single page version

jīvavastunī arthāt chetanadravyanī (परिणामशक्तिः) pariṇāmashakti arthāt pariṇamanarūp sāmarthya (स्थिता) anādithī vidyamān chhe – (इति) evun dravyanun sahaj chhe. ‘‘स्वभावभूता’’ je shakti (स्वभावभूता) sahajarūp chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘निरन्तराया’’ pravāharūp chhe, ek samayamātra khaṇḍ nathī. ‘तस्यां स्थितायां’’ te pariṇāmashakti hotān ‘‘सः स्वस्य यं भावं करोति’’ (सः) jīvavastu (स्वस्य) potāsambandhī (यं भावं) je koī shuddhachetanārūp ashuddhachetanārūp pariṇāmane (करोति) kare chhe ‘‘तस्य एव सः कर्ता भवेत्’’ (तस्य) te pariṇāmanī (एव) nishchayathī (सः) jīvavastu (कर्ता) karaṇashīl (भवेत्) thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvadravyanī anādinidhan pariṇamanashakti chhe. 20 – 65.

(āryā)
ज्ञानमय एव भावः कुतो भवेद् ज्ञानिनो न पुनरन्यः ।
अज्ञानमयः सर्वः कुतोऽयमज्ञानिनो नान्यः ।।२१-६६।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ahīn koī prashna kare chheḥ ‘‘ज्ञानिनः ज्ञानमयः एव भावः कुतः भवेत् पुनः न अन्यः’’ (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭine (ज्ञानमयः एव भावः) bhedavignānasvarūp pariṇām (कुतः भवेत्) kyā kāraṇathī hoy chhe, (न पुनः अन्यः) agnānarūp nathī hoto? bhāvārtha ām chhe ke samyagdraṣhṭi jīv karmanā udayane bhogavatān vichitra rāgādirūp pariṇame chhe tyān gnānabhāvano kartā chhe, ane (tene) gnānabhāv chhe, agnānabhāv nathī; — te kevī rīte chhe em koī pūchhe chhe. ‘‘अयम् सर्वः अज्ञानिनः अज्ञानमयः कुतः न अन्यः’’ (अयम्) pariṇām – (सर्वः) badhuy pariṇaman (अज्ञानिनः) mithyādraṣhṭine (अज्ञानमयः) ashuddha chetanārūp — bandhanun kāraṇ — hoy chhe. (कुतः) koī prashna kare chhe — ām chhe te kaī rīte chhe, (न अन्यः) gnānajātinun kem nathī hotun? bhāvārtha ām chhe ke mithyādraṣhṭinā je koī pariṇām hoy chhe te bandhanun kāraṇ chhe. 21 – 66.

(anuṣhṭup)
ज्ञानिनो ज्ञाननिर्वृत्ताः सर्वे भावा भवन्ति हि ।
सर्वेऽप्यज्ञाननिर्वृत्ता भवन्त्यज्ञानिनस्तु ते ।।२२-६७।।

Page 66 of 269
PDF/HTML Page 88 of 291
single page version

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘हि ज्ञानिनः सर्वे भावाः ज्ञाननिर्वृत्ताः भवन्ति’’ (हि) nishchayathī (ज्ञानिनः) samyagdraṣhṭine (सर्वे भावाः) jeṭalā pariṇām chhe te badhā (ज्ञाननिर्वृत्ताः भवन्ति) gnānasvarūp hoy chhe. bhāvārtha ām chhe ke samyagdraṣhṭinun dravya shuddhatvarūp pariṇamyun chhe tethī samyagdraṣhṭino je koī pariṇām hoy chhe te gnānamay shuddhatvajātirūp hoy chhe, karmano abandhak hoy chhe. ‘‘तु ते सर्वे अपि अज्ञानिनः अज्ञाननिर्वृत्ताः भवन्ति’’ (तु) ām paṇ chhe ke (ते) jeṭalā pariṇām (सर्वे अपि) shubhopayogarūp athavā ashubhopayogarūp chhe te badhā (अज्ञानिनः) mithyādraṣhṭine (अज्ञाननिर्वृत्ताः) ashuddhatvathī nīpajyā chhe, (भवन्ति) vidyamān chhe. bhāvārtha ām chhe ke – samyagdraṣhṭi jīvanī ane mithyādraṣhṭi jīvanī kriyā to ekasarakhī chhe, kriyāsambandhī viṣhay-kaṣhāy paṇ ekasarakhā chhe, parantu dravyano pariṇamanabhed chhe. vivaraṇ – samyagdraṣhṭinun dravya shuddhatvarūp pariṇamyun chhe tethī je koī pariṇām buddhipūrvak anubhavarūp chhe athavā vichārarūp chhe athavā vratakriyārūp chhe athavā bhogābhilāṣharūp chhe athavā chāritramohanā udaye krodh, mān, māyā, lobharūp chhe te saghaḷāy pariṇām gnānajātimān ghaṭe chhe, kem ke je koī pariṇām chhe te samvar- nirjarānun kāraṇ chhe; — evo ja koī dravyapariṇamanano visheṣh chhe. mithyādraṣhṭinun dravya ashuddharūp pariṇamyun chhe, tethī je koī mithyādraṣhṭinā pariṇām te anubhavarūp to hotā ja nathī; tethī sūtra-siddhāntanā pāṭharūp chhe athavā vrat-tapashcharaṇarūp chhe athavā dān, pūjā, dayā, shīlarūp chhe athavā bhogābhilāṣharūp chhe athavā krodh, mān, māyā, lobharūp chhe, – āvā saghaḷā pariṇām agnānajātinā chhe, kem ke bandhanun kāraṇ chhe, samvar-nirjarānun kāraṇ nathī; — dravyano evo ja pariṇamanavisheṣh chhe. 22-67.

(anuṣhṭup)
अज्ञानमयभावानामज्ञानी व्याप्य भूमिकाः ।
द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानामेति हेतुताम् ।।२३-६८।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — em kahyun chhe ke samyagdraṣhṭi jīvanī ane mithyādraṣhṭi jīvanī bāhya kriyā to ekasarakhī chhe parantu dravyano pariṇamanavisheṣh chhe, te visheṣhanā anusār darshāve chhe, sarvathā to pratyakṣha gnānagochar chhe. ‘‘अज्ञानी

Page 67 of 269
PDF/HTML Page 89 of 291
single page version

द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानाम् हेतुताम् एति’’ (अज्ञानी) mithyādraṣhṭi jīv, (द्रव्यकर्म) je dhārāpravāharūp nirantar bandhāy chhe – pudgaladravyanā paryāyarūp kārmaṇavargaṇā gnānāvaraṇādi karmapiṇḍarūp bandhāy chhe, jīvanā pradesho sāthe ekakṣhetrāvagāhī chhe, paraspar bandhya-bandhakabhāv paṇ chhe, — temanān (निमित्तानां) bāhya kāraṇarūp chhe (भावानाम्) mithyādraṣhṭinā mithyātva-rāg-dveṣharūp je ashuddha pariṇām, [bhāvārtha ām chhe ke – jem kaḷasharūpe mr̥uttikā pariṇame chhe, jem kumbhāranā pariṇām tenun bāhya nimitta kāraṇ chhe, vyāpya-vyāpyakarūp nathī tem gnānāvaraṇādik karmapiṇḍarūp pudgaladravya svayam vyāpya-vyāpyakarūp chhe, topaṇ jīvanā ashuddha chetanārūp moh- rāg-dveṣhādi pariṇām bāhya nimittakāraṇ chhe, vyāpya-vyāpyakarūp to nathī.] te pariṇāmonā

(हेतुताम्) kāraṇapaṇe (एति) pote pariṇame chhe. bhāvārtha ām chhe ke – koī

jāṇashe ke ‘jīvadravya to shuddha chhe, upachāramātra karmabandhanun kāraṇ thāy chhe,’ parantu em to nathī. pote svayam moh-rāg-dveṣh — ashuddhachetanāpariṇāmarūp pariṇame chhe tethī karmanun kāraṇ chhe. mithyādraṣhṭi jīv ashuddharūp je rīte pariṇame chhe te kahe chhe — ‘‘अज्ञानमयभावानाम् भूमिकाः प्राप्य’’ (अज्ञानमय) mithyātvajātirūp chhe (भावानाम्) karmanā udayanī avasthā temanī, (भूमिकाः) jene pāmatān ashuddha pariṇām thāy chhe evī saṅgatine (प्राप्य) pāmī mithyādraṣhṭi jīv ashuddha pariṇāmarūpe pariṇame chhe. bhāvārtha ām chhe ke — dravyakarma anek prakāranun chhe, teno uday anek prakārano chhe. ek karma evun chhe jenā udaye sharīr thāy chhe, ek karma evun chhe jenā udaye man- vachan-kāy thāy chhe, ek karma evun chhe jenā udaye sukh-duḥkh thāy chhe. ām anek prakāranān karmono uday hotān mithyādraṣhṭi jīv karmanā udayane potārūp anubhave chhe, tenāthī rāg-dveṣh-mohapariṇām thāy chhe, temanāthī nūtan karmabandh thāy chhe. tethī mithyādraṣhṭi jīv ashuddha chetan pariṇāmano kartā chhe. jethī mithyādraṣhṭi jīvane shuddha svarūpano anubhav nathī tethī karmanā uday-kāryane potārūp anubhave chhe. jem mithyādraṣhṭine karmano uday chhe tem ja samyagdraṣhṭine paṇ chhe; parantu samyagdraṣhṭi jīvane shuddha svarūpano anubhav chhe tethī karmanā udayane karmajātirūp anubhave chhe, potāne shuddhasvarūp anubhave chhe; tethī karmanā udayamān rañjit thato nathī, tethī moh-rāg-dveṣharūp pariṇamato nathī, tethī karmabandh thato nathī. tethī samyagdraṣhṭi ashuddha pariṇāmano kartā nathī. — āvo visheṣh chhe. 23

– 68.

Page 68 of 269
PDF/HTML Page 90 of 291
single page version

(upendravajrā)
य एव मुक्त्वा नयपक्षपातं
स्वरूपगुप्ता निवसन्ति नित्यम् ।
विकल्पजालच्युतशान्तचित्ता-
स्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति ।।२४-६९।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ये एव नित्यम् स्वरूपगुप्ताः निवसन्ति ते एव साक्षात् अमृतं पिबन्ति’’ (ये एव) je koī jīv (नित्यम्) nirantar (स्वरूप) shuddha chaitanyamātra vastumān (गुप्ताः) tanmay thayā chhe — (निवसन्ति) evā thaīne rahe chhe (ते एव) te ja jīvo (साक्षात् अमृतं) atīndriy sukhano (पिबन्ति) āsvād kare chhe. shun karīne? ‘‘नयपक्षपातं मुक्त्वा’’ (नय) dravya-paryāyarūp vikalpabuddhi tenā (पक्षपातं) ek pakṣharūp aṅgīkārane (मुक्त्वा) chhoḍīne. kevā chhe te jīv? ‘‘विकल्पजालच्युतशान्तचित्ताः’’ (विकल्पजाल) ek sattvano anekarūp vichār tenāthī (च्युत) rahit thayun chhe (शान्तचित्ताः) nirvikalpa samādhānarūp man jemanun, evā chhe. bhāvārtha ām chhe ke – ek sattvarūp vastu chhe tene, dravya-guṇ-paryāyarūp, utpād-vyay-dhrauvyarūp vichāratān vikalpa thāy chhe, te vikalpa thatān man ākuḷ thāy chhe, ākuḷatā duḥkh chhe; tethī vastumātra anubhavatān vikalpa maṭe chhe, vikalpa maṭatān ākuḷatā maṭe chhe, ākuḷatā maṭatān duḥkh maṭe chhe. tethī anubhavashīl jīv param sukhī chhe. 24 – 69.

(upajāti)
एकस्य बद्धो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२५-७०।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘चिति द्वयोः इति द्वौ पक्षपातौ’’ (चिति)

Page 69 of 269
PDF/HTML Page 91 of 291
single page version

chaitanyamātra vastumān (द्वयोः) dravyārthik-paryāyārthik — be nayonā (इति) ām (द्वौ पक्षपातौ) banne pakṣhapāt chhe. ‘‘एकस्य बद्धः तथा अपरस्य न’’ (एकस्य) ashuddha paryāyamātragrāhak gnānano pakṣha karatān (बद्धः) jīvadravya bandhāyun chhe; [bhāvārtha ām chhe ke – jīvadravya anādithī karmasanyog sāthe ekaparyāyarūp chālyun āvyun chhe, vibhāvarūp pariṇamyun chhe – em ek bandhaparyāyane aṅgīkār karīe, dravyasvarūpano pakṣha na karīe, to jīv bandhāyo chhe; ek pakṣha ā rīte chhe;] (तथा) bījo pakṣha — (अपरस्य) dravyārthikanayano pakṣha karatān (न) bandhāyo nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jīvadravya anādinidhan chetanālakṣhaṇ chhe, ām dravyamātrano pakṣha karatān jīvadravya bandhāyun to nathī, sadā potānā svarūpe chhe; kem ke koī paṇ dravya koī anya dravya-guṇ- paryāyarūpe pariṇamatun nathī, badhāy dravyo potānā svarūpe pariṇame chhe. ‘‘यः तत्त्ववेदी’’ je koī shuddha chetanāmātra jīvanā svarūpano anubhavanashīl chhe jīv, ‘‘च्युतपक्षपातः’’ te jīv pakṣhapātathī rahit chhe. bhāvārtha ām chhe ke – ek vastunī anekarūp kalpanā karavāmān āve chhe tenun nām pakṣhapāt kahevāy chhe, tethī vastumātrano svād āvatān kalpanābuddhi sahaj ja maṭe chhe. ‘‘तस्य चित् चित् एव अस्ति’’ (तस्य) shuddha svarūpane anubhave chhe tene ‘(चित्) chaitanyavastu (चित् एव अस्ति) chetanāmātra vastu chhe’ evo pratyakṣhapaṇe svād āve chhe. 25 – 70*

(upajāti)
एकस्य मूढो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२६-७१।।

arthaḥ — jīv mūḍh (mohī) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv mūḍh (mohī) nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be

* ahīnthī have pachhīnā 26 thī 44 sudhīnā shloko 25 mā shlokanī sāthe maḷatā chhe, tethī pt.. shrī rājamallajīe te shlokono ‘‘khaṇḍānvay sahit artha’’ karyo nathī. mūḷ shloko, temano artha tathā bhāvārtha gujarātī samayasāramānthī ahīn āpavāmān āvyā chhe.

Page 70 of 269
PDF/HTML Page 92 of 291
single page version

pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe (arthāt tene chitsvarūp jīv jevo chhe tevo nirantar anubhavāy chhe). 26 – 71.

(upajāti)
एकस्य रक्तो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२७-७२।।

arthaḥ – jīv rāgī chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv rāgī nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 27 – 72.

(upajāti)
एकस्य दुष्टो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२८-७३।।

arthaḥ – jīv dveṣhī chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv dveṣhī nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 28 – 73.

(upajāti)
एकस्य कर्ता न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२९-७४।।

Page 71 of 269
PDF/HTML Page 93 of 291
single page version

arthaḥ – jīv kartā chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv kartā nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 29 – 74.

(upajāti)
एकस्य भोक्ता न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३०-७५।।

arthaḥ – jīv bhoktā chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv bhoktā nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 30 – 75.

(upajāti)
एकस्य जीवो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३१-७६।।

arthaḥ – jīv jīv chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv jīv nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 31 – 76.

(upajāti)
एकस्य सूक्ष्मो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३२-७७।।

Page 72 of 269
PDF/HTML Page 94 of 291
single page version

arthaḥ – jīv sūkṣhma chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv sūkṣhma nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattva - vedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 32 – 77.

(upajāti)
एकस्य हेतुर्न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३३-७८।।

arthaḥ — jīv hetu (kāraṇ) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv hetu (kāraṇ) nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 33 – 78.

(upajāti)
एकस्य कार्यं न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३४-७९।।

arthaḥ — jīv kārya chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv kārya nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattva - vedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 34 – 79.

(upajāti)
एकस्य भावो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।

Page 73 of 269
PDF/HTML Page 95 of 291
single page version

यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३५-८०।।

arthaḥ — jīv bhāv chhe (arthāt bhāvarūp chhe) evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv bhāv nathī (arthāt abhāvarūp chhe) evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 35 – 80.

(upajāti)
एकस्य चैको न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३६-८१।।

arthaḥ – jīv ek chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv ek nathī (-anek chhe) evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 36 – 81.

(upajāti)
एकस्य सांतो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३७-८२।।

arthaḥ – jīv sānta (-anta sahit) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv sānta nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 37 – 82.

Page 74 of 269
PDF/HTML Page 96 of 291
single page version

(upajāti)
एकस्य नित्यो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३८-८३।।

arthaḥ — jīv nitya chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv nitya nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 38 – 83.

(upajāti)
एकस्य वाच्यो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३९-८४।।

arthaḥ — jīv vāchya (arthāt vachanathī kahī shakāy evo) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv vāchya( – vachanagochar) nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 39 – 84.

(upajāti)
एकस्य नाना न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४०-८५।।

arthaḥ — jīv nānārūp chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv nānārūp nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je

Page 75 of 269
PDF/HTML Page 97 of 291
single page version

tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 40 – 85.

(upajāti)
एकस्य चेत्यो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४१-८६।।

arthaḥ — jīv chetya (chetāvāyogya) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv chetya nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 41 – 86.

(upajāti)
एकस्य द्रश्यो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४२-८७।।

arthaḥ — jīv drashya (-dekhāvāyogya) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv drashya nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 42 – 87.

(upajāti)
एकस्य वेद्यो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४३-८८।।

Page 76 of 269
PDF/HTML Page 98 of 291
single page version

arthaḥ – jīv vedya (-vedāvāyogya, jaṇāvāyogya) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv vedya nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe. 43 – 88.

(upajāti)
एकस्य भातो न तथा परस्य
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपात-
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४४-८९।।

arthaḥ — jīv ‘bhāt’ (prakāshamān arthāt vartamān pratyakṣha) chhe evo ek nayano pakṣha chhe ane jīv ‘bhāt’ nathī evo bījā nayano pakṣha chhe; ām chitsvarūp jīv viṣhe be nayonā be pakṣhapāt chhe. je tattvavedī pakṣhapātarahit chhe tene nirantar chitsvarūp jīv chitsvarūp ja chhe (arthāt tene chitsvarūp jīv jevo chhe tevo nirantar anubhavāy chhe).

bhāvārthaḥ — baddha abaddha, mūḍh amūḍh, rāgī arāgī, dveṣhī adveṣhī, kartā akartā, bhoktā abhoktā, jīv ajīv, sūkṣhma sthūl, kāraṇ akāraṇ, kārya akārya, bhāv abhāv, ek anek, sānta ananta, nitya anitya, vāchya avāchya, nānā anānā, chetya achetya, drashya adrashya, vedya avedya, bhāt abhāt ityādi nayonā pakṣhapāt chhe. je puruṣh nayonā kathan anusār yathāyogya vivakṣhāpūrvak tattvano – vastusvarūpano nirṇay karīne nayonā pakṣhapātane chhoḍe chhe te puruṣhane chitsvarūp jīvano chitsvarūpe anubhav thāy chhe.

jīvamān anek sādhāraṇ dharmo chhe parantu chitsvabhāv teno pragaṭ anubhavagochar asādhāraṇ dharma chhe tethī tene mukhya karīne ahīn jīvane chitsvarūp kahyo chhe. 44 – 89.

(vasantatilakā)
स्वेच्छासमुच्छलदनल्पविकल्पजाला-
मेवं व्यतीत्य महतीं नयपक्षकक्षाम् ।
अन्तर्बहिः समरसैकरसस्वभावं
स्वं भावमेकमुपयात्यनुभूतिमात्रम् ।।४५-९०।।

Page 77 of 269
PDF/HTML Page 99 of 291
single page version

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एवं (सः तत्त्ववेदी) एकम् स्वं भावम् उपयाति’’ (एवं) pūrvokta prakāre (सः) samyagdraṣhṭi jīv — (तत्त्ववेदी) shuddhasvarūpano anubhavashīl — (एकम् स्वं भावम् उपयाति) ek shuddhasvarūp chidrūp ātmāne āsvāde chhe. kevo chhe ātmā? ‘‘अन्तः बहिः समरसैकरसस्वभावं’’ (अन्तः) andar ane (बहिः) bahār (समरस) tulyarūp evī (एकरस) chetanashakti te chhe (स्वभावं) sahaj rūp jenun evo chhe. shun karīne shuddhasvarūp pāme chhe? ‘‘नयपक्षकक्षाम् व्यतीत्य’’ (नय) dravyārthik paryāyārthik bhed, teno (पक्ष) aṅgīkār, teno (कक्षाम्) samūh chhe – ananta nayavikalpo chhe, temane (व्यतीत्य) dūrathī ja chhoḍīne. bhāvārtha ām chhe ke – anubhav nirvikalpa chhe, te anubhavakāḷe samasta vikalpo chhūṭī jāy chhe. (nayapakṣhakakṣhā) kevī chhe? ‘‘महतीं’’ jeṭalā bāhya-abhyantar buddhinā vikalpo teṭalā ja nayabhed, evī chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘स्वेच्छासमुच्छलदनल्पविकल्पजालाम्’’ (स्वेच्छा) vinā upajāvye ja (समुच्छलत्) ūpaje chhe evī je (अनल्प) ati ghaṇī (विकल्प) nirbhed vastumān bhedakalpanā, teno (जालाम्) samūh chhe jemān evī chhe. kevun chhe ātmasvarūp? ‘‘अनुभूतिमात्रम्’’ atīndriy sukhasvarūp chhe. 45 – 90.

(rathoddhatā)
इन्द्रजालमिदमेवमुच्छलत्
पुष्क लोच्चलविकल्पवीचिभिः ।
यस्य विस्फु रणमेव तत्क्षणं
कृत्स्नमस्यति तदस्मि चिन्महः ।।४६-९१।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् चिन्महः अस्मि’’ hun evā gnānapuñjarūp chhun ke ‘‘यस्य विस्फु रणम्’’ jeno prakāshamātra thatān ‘‘इदम् कृत्स्नम् इन्द्रजालम् तत्क्षणं एव अस्यति’’ (इदम्) vidyamān anek nayavikalpa (कृत्स्नम्) ke je ati ghaṇā chhe, (इन्द्रजालम्) indrajāḷ chhe arthāt jūṭhā chhe, parantu vidyamān chhe te (तत्क्षणं) je kāḷe shuddha chidrūp anubhav thāy chhe te ja kāḷe (एव) nishchayathī (अस्यति) vinaṣhṭa thaī jāy chhe. bhāvārtha ām chhe – jem sūryano prakāsh thatān andhakār phāṭī jāy chhe tem shuddha chaitanyamātrano anubhav thatān jeṭalā vikalpo te badhāy maṭe chhe — evī shuddha chaitanyavastu chhe te māro svabhāv; anya samasta karmanī upādhi chhe. kevī chhe indrajāḷ? ‘‘पुष्कलोच्चल-

Page 78 of 269
PDF/HTML Page 100 of 291
single page version

विकल्पवीचिभिः उच्छलत्’’ (पुष्कल) ati ghaṇī, (उच्चल) ati sthūl evī je (विकल्प) bhedakalpanā, evī je (वीचिभिः) taraṅgāvalī tenā vaḍe (उच्छलत्) ākulatārūp chhe; tethī hey chhe, upādey nathī. 46 – 91.

(svāgatā)
चित्स्वभावभरभावितभावा-
भावभावपरमार्थतयैकम् ।
बन्धपद्धतिमपास्य समस्तां
चेतये समयसारमपारम् ।।४७-९२।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘समयसारम् चेतये’’ samayasārano arthāt shuddha chaitanyano anubhav karavo kāryasiddhi chhe. kevo chhe? ‘‘अपारम्’’ anādi-ananta chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘एकम्’’ shuddhasvarūp chhe. shā vaḍe shuddhasvarūp chhe? ‘‘चित्स्वभावभरभावितभावा- भावभावपरमार्थतया एकम्’’ (चित्स्वभाव) gnānaguṇ teno (भर) arthagrahaṇavyāpār tenā vaḍe (भावित) thāy chhe (भाव) utpād (अभाव) vināsh (भाव) dhrauvya evā traṇ bhed, temanā vaḍe (परमार्थतया एकम्) sādhyun chhe ek astitva jenun. shun karīne? ‘‘समस्तां बन्धपद्धतिम् अपास्य’’ (समस्तां) jeṭalī asaṅkhyāt lokamātra bhedarūp chhe (बन्धपद्धतिम्) gnānāvaraṇādi karmabandharachanā tenun (अपास्य) mamatva chhoḍīne. bhāvārtha ām chhe ke – shuddhasvarūpano anubhav thatān jem nayavikalpo maṭe chhe tem samasta karmanā udaye jeṭalā bhāv chhe te paṇ avashya maṭe chhe evo svabhāv chhe. 47 – 92.

(shārdūlavikrīḍit)

आक्रामन्नविकल्पभावमचलं पक्षैर्नयानां विना सारो यः समयस्य भाति निभृतैरास्वाद्यमानः स्वयम् ।

विज्ञानैकरसः स एष भगवान्पुण्यः पुराणः पुमान् ज्ञानं दर्शनमप्ययं किमथवा यत्किञ्चनैकोऽप्ययम् ।।४८-९३।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘यः समयस्य सारः भाति’’ (यः) je (समयस्य सारः)