Samaysar Kalash Tika-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Shlok: 94-111 ; Punya-Pap Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 15

 

Page 79 of 269
PDF/HTML Page 101 of 291
single page version

shuddhasvarūp ātmā (भाति) potānā shuddha svarūpe pariṇame chhe. je rīte pariṇame chhe te kahe chhe‘‘नयानां पक्षैः विना अचलं अविकल्पभावम् आक्रामन्’’ (नयानां) dravyārthik paryāyārthik evā je anek vikalpo temano (पक्षैः विना) pakṣhapāt karyā vinā, (अचलं) traṇe kāḷ ekarūp chhe evī (अविकल्पभावम्) nirvikalpa shuddha chaitanyavastu te-rūp (आक्रामम्) je rīte shuddhasvarūp chhe te rīte pariṇamato thako. bhāvārtha ām chhe kejeṭalā nay chhe teṭalā shrutagnānarūp chhe; shrutagnān parokṣha chhe, anubhav pratyakṣha chhe; tethī shrutagnān vinā je gnān chhe te pratyakṣha anubhave chhe. tethī pratyakṣhapaṇe anubhavato thako je koī shuddhasvarūp ātmā ‘‘सः विज्ञानैकरसः’’ te ja gnānapuñj vastu chhe em kahevāy chhe, ‘‘सः भगवान्’’ te ja parabrahma parameshvar em kahevāy chhe, ‘‘एषः पुण्यः’’ te ja pavitra padārtha em paṇ kahevāy chhe, ‘‘एषः पुराणः’’ te ja anādinidhan vastu em paṇ kahevāy chhe, ‘‘एषः पुमान्’’ te ja anant guṇe birājamān puruṣh em paṇ kahevāy chhe, ‘‘अयं ज्ञानं दर्शनम् अपि’’ te ja samyagdarshan samyaggnān em paṇ kahevāy chhe. ‘‘अथवा किम्’’ bahu shun kahīe? ‘‘अयम् एकः यत् किञ्चन अपि’’ (अयम् एकः) ā je chhe shuddhachaitanyavastunī prāpti (यत् किञ्चन अपि) tene je kāī kahīe te ja chhe, jevī paṇ kahevāmān āve tevī ja chhe. bhāvārtha ām chhe keshuddhachaitanyamātravastuprakāsh nirvikalpa ekarūp chhe, tenān nāmano mahimā karavāmān āve to anant nām kahīe teṭalān paṇ ghaṭe, vastu to ekarūp chhe. kevo chhe te shuddhasvarūp ātmā? ‘‘निभृतैः स्वयं आस्वाद्यमानः’’ nishchal gnānī puruṣho vaḍe pote svayam anubhavashīl chhe. 4893.

(shārdūlavikrīḍit)
दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राम्यन्निजौघाच्च्युतो
दूरादेव विवेकनिम्नगमनान्नीतो निजौघं बलात्
विज्ञानैकरसस्तदेकरसिनामात्मानमात्माहरन्
आत्मन्येव सदा गतानुगततामायात्ययं तोयवत्
।।४९-९४।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘अयं आत्मा गतानुगततां आयाति तोयवत्’’ (अयं) dravyarūp vidyamān chhe evo (आत्मा) ātmā arthāt chetanapadārtha (गतानुगतताम्) svarūpathī naṣhṭa thayo hato te, pāchho te svarūpane prāpta thayo evā bhāvane (आयाति)


Page 80 of 269
PDF/HTML Page 102 of 291
single page version

pāme chhe. draṣhṭānt(तोयवत्) pāṇīnī māphak. shun karato thako? ‘‘आत्मानम् आत्मनि सदा आहरन्’’ potāne potāmān nirantar anubhavato thako. kevo chhe ātmā? ‘‘तदेकरसिनाम् विज्ञानैकरसः’’ (तदेकरसिनाम्) anubhavarasik chhe je puruṣho temane (विज्ञानैकरसः) gnānaguṇ-āsvādarūp chhe. kevo thayo chhe? ‘‘निजौघात् च्युतः’’ (निजौघात्) jem pāṇīno shīt, svachchha, dravatva svabhāv chhe, te svabhāvathī kyārek chyut thāy chhe, potānā svabhāvane chhoḍe chhe, tem jīvadravyano svabhāv kevaḷagnān, kevaḷadarshan, atīndriy sukh ityādi anant guṇasvarūp chhe, tenāthī (च्युतः) anādi kāḷathī bhraṣhṭa thayo chhe, vibhāvarūp pariṇamyo chhe. bhraṣhṭapaṇun je rīte chhe te kahe chhe‘‘दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राम्यन्’’ (दूरं) anādi kāḷathī (भूरि) ati bahu chhe (विकल्प) karmajanit jeṭalā bhāv temanāmān ātmarūp sanskārabuddhi, teno (जाल) samūh, te ja chhe (गहने) aṭavīvan, temān (भ्राम्यन्) bhramaṇ karato thako. bhāvārtha ām chhe ke jem pāṇī potānā svādathī bhraṣhṭa thayun thakun nānā vr̥ukṣhorūpe pariṇame chhe tem jīvadravya potānā shuddhasvarūpathī bhraṣhṭa thayun thakun nānā prakāranā chaturgatiparyāyarūpe potāne āsvāde chhe. thayo to kevo thayo? ‘‘बलात् निजौघं नीतः’’ (बलात्) baḷajorīthī (निजौघं) potānī shuddhasvarūpalakṣhaṇ niṣhkarma avasthā (नीतः) te-rūp pariṇamyo chhe. āvo je kāraṇathī thayo te kahe chhe‘‘दूरात् एव’’ anant kāḷ pharatān prāpta thayo chhe evo je ‘‘विवेकनिम्नगमनात्’’ (विवेक) shuddhasvarūpano anubhav evo je (निम्नगमनात्) nīcho mārga, te kāraṇathī jīvadravyanun jevun svarūp hatun tevun pragaṭ thayun. bhāvārtha ām chhe kejevī rīte pāṇī potānā svarūpathī bhraṣhṭa thāy chhe, kāḷ nimitta pāmī pharīne jaḷarūp thāy chhe. nīchā mārgathī ḍhaḷatun thakun puñjarūp paṇ thāy chhe, tevī rīte jīvadravya anādithī svarūpathī bhraṣhṭa chhe, shuddhasvarūpalakṣhaṇ samyaktvaguṇ pragaṭ thatān mukta thāy chhe. āvo dravyano pariṇām chhe. 4994.

(anuṣhṭup)
विकल्पकः परं कर्ता विकल्पः कर्म केवलम्
न जातु कर्तृकर्मत्वं सविकल्पस्य नश्यति ।।५०-९५।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘सविकल्पस्य कर्तृकर्मत्वं जातु न नश्यति’’ (सविकल्पस्य) karmajanit chhe je ashuddha rāgādi bhāv temane potārūp jāṇe chhe evā


Page 81 of 269
PDF/HTML Page 103 of 291
single page version

mithyādraṣhṭi jīvane (कर्तृकर्मत्वं) kartāpaṇun-karmapaṇun (जातु) sarva kāḷ (न नश्यति) maṭatun nathī, kāraṇ ke ‘‘परं विकल्पकः कर्ता, केवलम् विकल्पः कर्म’’ (विकल्पकः) vibhāv- mithyātva-pariṇāme pariṇamyo chhe je jīv (परं) te ja mātra (कर्ता) je bhāvarūp pariṇame teno kartā avashya thāy chhe; (विकल्पः) mithyātva-rāgādirūp ashuddha chetanapariṇām (केवलम्) te ja mātra (क र्म) jīvanun kārya jāṇavun. bhāvārtha ām chhe koī em mānashe ke jīvadravya sadāy akartā chhe; tenun ām samādhān chhe ke jeṭalo kāḷ jīvano samyaktvaguṇ pragaṭ thato nathī teṭalo kāḷ jīv mithyādraṣhṭi chhe; mithyādraṣhṭi hoy to ashuddha pariṇāmano kartā thāy chhe, parantu jyāre samyakatvaguṇ pragaṭ thāy chhe tyāre ashuddha pariṇām maṭe chhe, tyāre ashuddha pariṇāmano kartā thato nathī. 5095.

(rathoddhatā)
यः करोति स करोति केवलं
यस्तु वेत्ति स तु वेत्ति केवलम्
यः करोति न हि वेत्ति स क्वचित्
यस्तु वेत्ति न करोति स क्वचित्
।।५१-९६।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥā avasare, samyagdraṣhṭi jīvano ane mithyādraṣhṭi jīvano pariṇāmabhed ghaṇo chhe te kahe chhe‘‘यः करोति सः केवलं करोति’’ (यः) je koī mithyādraṣhṭi jīv (करोति) mithyātva-rāgādi pariṇāmarūp pariṇame chhe (सः केवलं करोति) te tevā ja pariṇāmano kartā thāy chhe; ‘‘तु यः वेत्ति’’ je koī samyagdraṣhṭi jīv shuddhasvarūpanā anubhavarūp pariṇame chhe ‘‘सः केवलम् वेत्ति’’ te jīv te gnānapariṇāmarūp chhe, tethī kevaḷ gnātā chhe, kartā nathī. ‘‘यः करोति सः क्वचित् न वेत्ति’’ je koī mithyādraṣhṭi jīv mithyātva-rāgādirūp pariṇame chhe te shuddhasvarūpano anubhavanashīl ek ja kāḷe to nathī hoto; ‘‘यः तु वेत्ति सः क्वचित् न करोति’’ je koī samyagdraṣhṭi jīv shuddhasvarūpane anubhave chhe te jīv mithyātva-rāgādi bhāvano pariṇamanashīl nathī hoto. bhāvārtha ām chhe ke samyaktva ane mithyātvanā pariṇām paraspar viruddha chhe. jem sūryano prakāsh hotān


Page 82 of 269
PDF/HTML Page 104 of 291
single page version

andhakār hoto nathī, andhakār hotān prakāsh hoto nathī, tem samyaktvanā pariṇām hotān mithyātvapariṇaman hotun nathī. tethī ek kāḷe ek pariṇāmarūpe jīvadravya pariṇame chhe, te pariṇāmanun te kartā hoy chhe. māṭe mithyādraṣhṭi jīv karmano kartā, samyagdraṣhṭi jīv karmano akartāevo siddhānta siddha thayo. 5196.

(indravajrā)
ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासतेऽन्तः
ज्ञप्तौ करोतिश्च न भासतेऽन्तः
ज्ञप्तिः करोतिश्च ततो विभिन्ने
ज्ञाता न कर्तेति ततः स्थितं च
।।५२-९७।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘अन्तः’’ sūkṣhma dravyasvarūp draṣhṭithī ‘‘ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासते’’ (ज्ञप्तिः) gnānaguṇ ane (करोतौ) mithyātva-rāgādirūp chīkāsh emanāmān (न हि भासते) ekatvapaṇun nathī. bhāvārtha ām chhe kesansār- avasthā(rūp) mithyādraṣhṭi jīvane gnānaguṇ paṇ chhe ane rāgādi chīkāsh paṇ chhe; karmabandh thāy chhe te rāgādi chīkāshathī thāy chhe, gnānaguṇanā pariṇamanathī thato nathī; evun vastunun svarūp chhe. tathā ‘‘ज्ञप्तौ करोतिः अन्तः न भासते’’ (ज्ञप्तौ) gnānaguṇane viṣhe (करोतिः) ashuddha rāgādi pariṇamananun (अन्तः न भासते) antaraṅgamān ekatvapaṇun nathī. ‘‘ततः ज्ञप्तिः करोतिः च विभिन्ने’’ (ततः) te kāraṇathī (ज्ञप्तिः) gnānaguṇ ane (करोतिः) ashuddhapaṇun (विभिन्ने) bhinna bhinna chhe, ekarūp to nathī. bhāvārtha ām chhe kegnānaguṇ ane ashuddhapaṇun, dekhatān to maḷelān jevān dekhāy chhe, parantu svarūpathī bhinna bhinna chhe. vivaraṇjāṇapaṇāmātra gnānaguṇ chhe, temān garbhit e ja dekhāy chhe; chīkāsh te rāgādi chhe, tethī ashuddhapaṇun kahevāy chhe. ‘‘ततः स्थितं ज्ञाता न कर्ता’’ (ततः) te kāraṇathī (स्थितं) āvo siddhānta niṣhpanna thayo(ज्ञाता) samyagdraṣhṭi puruṣh (न कर्ता) rāgādi ashuddha pariṇāmano kartā hoto nathī. bhāvārtha ām chhe kedravyanā svabhāvathī gnānaguṇ kartā nathī, ashuddhapaṇun kartā chhe; parantu samyagdraṣhṭine ashuddhapaṇun nathī, tethī samyagdraṣhṭi kartā nathī. 5297.


Page 83 of 269
PDF/HTML Page 105 of 291
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
कर्ता कर्मणि नास्ति नास्ति नियतं कर्मापि तत्कर्तरि
द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते यदि तदा का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञाता ज्ञातरि कर्म कर्मणि सदा व्यक्तेति वस्तुस्थिति-
र्नेपथ्ये बत नानटीति रभसा मोहस्तथाप्येष किम्
।।५३-९८।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘कर्ता कर्मणि नियतं नास्ति’’ (कर्ता) mithyātva- rāgādi ashuddhapariṇāmapariṇat jīv (कर्मणि) gnānāvaraṇādi pudgalapiṇḍamān (नियतं) nishchayathī (नास्ति) nathī arthāt e bannemān ekadravyapaṇun nathī; ‘‘तत् कर्म अपि कर्तरि नास्ति’’ (तत् कर्म अपि) te gnānāvaraṇādi pudgalapiṇḍ paṇ (कर्तरि) ashuddhabhāvapariṇat mithyādraṣhṭi jīvamān (नास्ति) nathī arthāt e bannemān ekadravyapaṇun nathī. ‘‘यदि द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते तदा कर्तृकर्मस्थितिः का’’ (यदि) jo (द्वन्द्वं) jīvadravya ane pudgaladravyanā ekatvapaṇāno (विप्रतिषिध्यते) niṣhedh karyo chhe (तदा) to (कर्तृकर्मस्थितिः का) ‘jīv kartā ane gnānāvaraṇādi karma’ evī vyavasthā kyāthī ghaṭe? arthāt na ghaṭe. ‘‘ज्ञाता ज्ञातरि’’ jīvadravya potānā dravya sāthe ekatvapaṇe chhe; ‘‘सदा’’ badhāy kāḷe āvun vastunun svarūp chhe; ‘‘कर्म कर्मणि’’ gnānāvaraṇādi pudgalapiṇḍ potānā pudgalapiṇḍarūp chhe;‘‘इति वस्तुस्थितिः व्यक्ता’’ (इति) ā rūpe (वस्तुस्थितिः) dravyanun svarūp (व्यक्ता) anādinidhanapaṇe pragaṭ chhe. ‘‘तथापि एषः मोहः नेपथ्ये बत कथं रभसा नानटीति’’ (तथापि) vastunun svarūp to āvun chhe, jevun kahyun tevun, topaṇ (एषः मोहः) ā chhe je jīvadravya-pudgaladravyanā ekatvarūp buddhi te (नेपथ्ये) mithyāmārgamān, (बत) ā vātano achambo chhe ke, (रभसा) nirantar (कथं नानटीति) kem pravarte chhe? ā prakāre vātano vichār kem chhe? bhāvārtha ām chhe kejīvadravya ane pudgaladravya bhinna bhinna chhe, mithyātvarūp pariṇamelo jīv ekarūp jāṇe chhe teno ghaṇo achambo chhe. 5398.

have mithyādraṣhṭi ekarūp jāṇo topaṇ jīv-pudgal bhinna bhinna chhe em kahe chheḥ


Page 84 of 269
PDF/HTML Page 106 of 291
single page version

(mandākrāntā)
कर्ता कर्ता भवति न यथा कर्म कर्मापि नैव
ज्ञानं ज्ञानं भवति च यथा पुद्गलः पुद्गलोऽपि
ज्ञानज्योतिर्ज्वलितमचलं व्यक्तमन्तस्तथोच्चै-
श्चिच्छक्तीनां निकरभरतोऽत्यन्तगम्भीरमेतत्
।।५४-९९।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘एतत् ज्ञानज्योतिः तथा ज्वलितम्’’ (एतत् ज्ञानज्योतिः) vidyamān shuddhachaitanyaprakāsh (तथा ज्वलितम्) jevo hato tevo pragaṭ thayo. kevo chhe? ‘‘अचलं’’ svarūpathī chalāyamān thato nathī. vaḷī kevo chhe? ‘‘अन्तः व्यक्तम्’’ asaṅkhyāt pradeshomān pragaṭ chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘उच्चैः अत्यन्तगम्भीरम्’’ atyanta atyanta gambhīr chhe arthāt anantathī ananta shaktie birājamān chhe. shāthī gambhīr chhe? ‘‘चिच्छक्तीनां निकरभरतः’’ (चित्-शक्तीनां) gnānaguṇanā jeṭalā niransh bhed-bhāg temanā (निकरभरतः) anantānanta samūh hoy chhe, temanāthī atyanta gambhīr chhe. have gnānaguṇano prakāsh thatān je kāī phaḷasiddhi chhe te kahe chhe‘‘यथा कर्ता कर्ता न भवति’’ (यथा) gnānaguṇ evī rīte pragaṭ thayo ke, (कर्ता) agnānapaṇā sahit jīv mithyātvapariṇāmano kartā thato hato te to (कर्ता न भवति) gnānaprakāsh thatān agnānabhāvano kartā thato nathī, ‘‘कर्म अपि कर्म एव न’’ (कर्म अपि) mithyātva-rāgādivibhāv karma paṇ (कर्म एव न भवति) rāgādirūp thatun nathī; ‘‘यथा च’’ ane vaḷī ‘‘ज्ञानं ज्ञानं भवति’’ je shakti vibhāvapariṇamanarūp pariṇamī hatī te ja pāchhī potānā svabhāvarūp thaī, ‘‘यथा पुद्गलः अपि पुद्गलः’’ (यथा पुद्गलः अपि) ane gnānāvaraṇādi karmarūp pariṇamyun hatun je pudgaladravya te ja (पुद्गलः) karmaparyāy chhoḍīne pudgaladravya thayun. 5499.


Page 85 of 269
PDF/HTML Page 107 of 291
single page version

4
puṇya-pāp adhikār
(drutavilambit)
तदथ कर्म शुभाशुभभेदतो
द्वितयतां गतमैक्यमुपानयन्
ग्लपितनिर्भरमोहरजा अयं
स्वयमुदेत्यवबोधसुधाप्लवः
।।१-१००।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘अयं अवबोधसुधाप्लवः स्वयम् उदेति’’ (अयं) vidyamān (अवबोध) shuddhagnānaprakāsh, te ja chhe (सुधाप्लवः) chandramā, te (स्वयम् उदेति) jevo chhe tevo potānā tejaḥpuñj vaḍe pragaṭ thāy chhe. kevo chhe? ‘‘ग्लपितनिर्भरमोहरजा’’ (ग्लपित) dūr karyo chhe (निर्भर) atishay gāḍh (मोहरजा) mithyātva-andhakār jeṇe evo chhe. bhāvārtha ām chhe kechandramāno uday thatān andhakār maṭe chhe, shuddhagnānaprakāsh thatān mithyātvapariṇaman maṭe chhe. shun karato thako gnānachandramā uday pāme chhe? ‘‘अथ तत कर्म ऐक्यं उपानयन्’’ (अथ) ahīnthī sharū karīne (तत् कर्म) rāgādi ashuddha- chetanāpariṇāmarūp athavā gnānāvaraṇādi pudgalapiṇḍarūp karma, temanun (ऐक्यम् उपानयन्) ekatvapaṇun sādhato thako. kevun chhe karma? ‘‘द्वितयतां गतम्’’ be-paṇun kare chhe. kevun be- paṇun? ‘‘शुभाशुभभेदतः’’ (शुभ) bhalun (अशुभ) būrun evo (भेदतः) bhed kare chhe. bhāvārtha ām chhe kekoī mithyādraṣhṭi jīvano abhiprāy evo chhe ke dayā, vrat, tap, shīl, sanyam ādithī māṇḍīne jeṭalī chhe shubh kriyā ane shubh kriyāne anusār chhe te-rūp je shubhopayogapariṇām tathā te pariṇāmonā nimittathī bandhāy chhe je shātākarma- ādithī māṇḍīne puṇyarūp pudgalapiṇḍ, te bhalān chhe, jīvane sukhakārī chhe; hinsā- viṣhay-kaṣhāyarūp jeṭalī chhe kriyā, te kriyāne anusār ashubhopayogarūp


Page 86 of 269
PDF/HTML Page 108 of 291
single page version

saṅkaleshapariṇām, te pariṇāmonā nimittathī thāy chhe je ashātākarma-ādithī māṇḍīne pāpabandharūp pudgalapiṇḍ, te būrān chhe, jīvane duḥkhakartā chhe. āvun koī jīv māne chhe tenā prati samādhān ām chhe kejem ashubhakarma jīvane duḥkh kare chhe tem shubhakarma paṇ jīvane duḥkh kare chhe. karmamān to bhalun koī nathī, potānā mohane laīne mithyādraṣhṭi jīv karmane bhalun karīne māne chhe. āvī bhedapratīti shuddhasvarūpano anubhav thayo tyārathī hoy chhe. 1100.

em je kahyun ke karma ekarūp chhe, tenā prati draṣhṭānta kahe chhe

(mandākrāntā)
एको दूरात्त्यजति मदिरां ब्राह्मणत्वाभिमाना-
दन्यः शूद्रः स्वयमहमिति स्नाति नित्यं तयैव
द्वावप्येतौ युगपदुदरान्निर्गतौ शूद्रिकायाः
शूद्रौ साक्षादपि च चरतो जातिभेदभ्रमेण
।।२-१०१।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘द्वौ अपि एतौ साक्षात् शूद्रौ’’ (द्वौ अपि) vidyamān banne (एतौ) evā chhe(साक्षात्) niḥsandehapaṇe (शूद्रौ) banne chaṇḍāḷ chhe. shāthī? ‘‘शूद्रिकायाः उदरात् युगपत् निर्गतौ’’ kāraṇ ke (शूद्रिकायाः उदरात्) chaṇḍālaṇīnā peṭathī (युगपत् निर्गतौ) ekīsāthe janmyā chhe. bhāvārtha ām chhe kekoī chaṇḍālaṇīe yugal be putra ekīsāthe jaṇyā; karmonā yogathī ek putra brāhmaṇano pratipālit thayo, te to brāhmaṇanī kriyā karavā lāgyo; bījo putra chaṇḍālaṇīno pratipālit thayo, te to chaṇḍāḷanī kriyā karavā lāgyo. have jo bannenā vanshanī utpatti vichārīe to banne chaṇḍāḷ chhe. tevī rīte koī jīvo dayā, vrat, shīl, sanyamamān magna chhe, temane shubhakarma bandh paṇ thāy chhe; koī jīvo hinsā-viṣhay-kaṣhāyamān magna chhe, temane pāpabandh paṇ thāy chhe. te banne potapotānī kriyāmān magna chhe, mithyā draṣhṭithī em māne chhe ke shubhakarma bhalun, ashubhakarma būrun; tethī āvā banne jīvo mithyādraṣhṭi chhe, banne jīvo karmabandhakaraṇashīl chhe. kevā chhe teo? ‘‘अथ च जातिभेदभ्रमेण चरतः’’ (अथ च) banne chaṇḍāḷ chhe topaṇ (जातिभेद)

jātibhed arthāt brāhmaṇ-shūdra evā varṇabhed te-rūp chhe


Page 87 of 269
PDF/HTML Page 109 of 291
single page version

(भ्रमेण) bhram arthāt paramārthashūnya abhimānamātra, te-rūpe (चरतः) pravarte chhe. kevo chhe jātibhedabhram? ‘‘एकः मदिरां दूरात् त्यजति’’ (एकः) chaṇḍālaṇīnā peṭe ūpajyo chhe parantu pratipālit brāhmaṇanā ghare thayo chhe evo je chhe te (मदिरां) surāpānano (दूरात त्यजति) atyant tyāg kare chhe, aḍato paṇ nathī, nām paṇ leto nathī,evo virakta chhe. shā kāraṇathī? ‘‘ब्राह्मणत्वाभिमानात्’’ (ब्राह्मणत्व) ‘hun brāhmaṇ’ evo sanskār, tenā (अभिमानात्) pakṣhapātathī. bhāvārtha ām chhe keshūdrāṇīnā peṭe ūpajyo chhun evā marmane jāṇato nathī, ‘hun brāhmaṇ, mārā kuḷamān madirā niṣhiddha chhe’ em jāṇīne madirā chhoḍī chhe te paṇ vichāratān chaṇḍāḷ chhe; tevī rīte koī jīv shubhopayogī thato thakoyatikriyāmān magna thato thakoshuddhopayogane jāṇato nathī, kevaḷ yatikriyāmātra magna chhe, te jīv evun māne chhe ke ‘hun to munīshvar, amane viṣhayakaṣhāyasāmagrī niṣhiddha chhe’ em jāṇīne viṣhayakaṣhāyasāmagrīne chhoḍe chhe, potāne dhanyapaṇun māne chhe, mokṣhamārga māne chhe, parantu vichār karatān evo jīv mithyādraṣhṭi chhe, karmabandhane kare chhe, kāī bhalāpaṇun to nathī. ‘‘अन्यः तया एव नित्यं स्नाति’’ (अन्यः) shūdrāṇīnā peṭe ūpajyo chhe, shūdrano pratipālit thayo chhe, evo jīv (तया) madirāthī (एव) avashyamev (नित्यं स्नाति) nitya snān kare chhe arthāt tene ati magnapaṇe pīe chhe. shun jāṇīne pīe chhe? ‘‘स्वयं शूद्रः इति’’ ‘hun shūdra, amārā kuḷamān madirā yogya chhe’ evun jāṇīne. āvo jīv, vichār karatān, chaṇḍāḷ chhe. bhāvārtha ām chhe ke koī mithyādraṣhṭi jīv ashubhopayogī chhe, gr̥uhasthakriyāmān rat chhe‘ame gr̥uhastha, mane viṣhay-kaṣhāy kriyā yogya chhe’ evun jāṇīne viṣhay-kaṣhāy seve chhe te jīv paṇ mithyādraṣhṭi chhe, karmabandh kare chhe, kem ke karmajanit paryāyamātrane potārūp jāṇe chhe, jīvanā shuddha svarūpano anubhav nathī. 2101.

(upajāti)
हेतुस्वभावानुभवाश्रयाणां
सदाप्यभेदान्न हि कर्मभेदः
तद्बन्धमार्गाश्रितमेकमिष्टं
स्वयं समस्तं खलु बन्धहेतुः
।।३-१०२।।


Page 88 of 269
PDF/HTML Page 110 of 291
single page version

khaṇḍānvay sahit arthaḥahīn koī matāntararūp thaīne āshaṅkā kare chheem kahe chhe ke karmabhed chheḥ koī karma shubh chhe, koī karma ashubh chhe. shā kāraṇathī? hetubhed chhe, svabhāvabhed chhe, anubhavabhed chhe, āshray bhinna chhe; chār bhedonā kāraṇe karmabhed chhe. tyān hetuno arthāt kāraṇano bhed chhe. vivaraṇ saṅkaleshapariṇāmathī ashubhakarma bandhāy chhe, vishuddhapariṇāmathī shubhabandh thāy chhe. svabhāvabhed arthāt prakr̥itibhed chhe. vivaraṇashubhakarmasambandhī prakr̥iti bhinna chhe pudgalakarmavargaṇā bhinna chhe; shubhakarmasambandhī prakr̥iti bhinna chhepudgalakarmavargaṇā paṇ bhinna chhe. anubhav arthāt karmano ras, teno paṇ bhed chhe. vivaraṇ ashubhakarmanā udaye jīv nārakī thāy chhe athavā tiryañch thāy chhe athavā hīn manuṣhya thāy chhe, tyān aniṣhṭa viṣhayasanyogarūp duḥkhane pāme chhe; ashubh karmano svād evo chhe. shubh karmanā udaye jīv dev thāy chhe athavā uttam manuṣhya thāy chhe, tyān iṣhṭa viṣhayasanyogarūp sukhane pāme chhe; shubhakarmano svād evo chhe. tethī svādabhed paṇ chhe. āshray arthāt phaḷanī niṣhpatti evo paṇ bhed chhe. vivaraṇ ashubhakarmanā udaye hīṇo paryāy thāy chhe, tyān adhik saṅkalesh thāy chhe, tenāthī sansāranī paripāṭī thāy chhe; shubhakarmanā udaye uttam paryāy thāy chhe, tyān dharmanī sāmagrī maḷe chhe, te dharmanī sāmagrīthī jīv mokṣha jāy chhe, tethī mokṣhanī paripāṭī shubhakarma chhe.āvun koī mithyāvādī māne chhe. tenā prati uttar ām chhe ke ‘‘कर्मभेदः न हि’’ koī karma shubharūp, koī karma ashubharūpevo bhed to nathī. shā kāraṇathī? ‘‘हेतुस्वभावानुभवाश्रयाणां सदा अपि अभेदात्’’ (हेतु) karmabandhanān kāraṇ vishuddhapariṇām-saṅkaleshapariṇām evā banne pariṇām ashuddharūp chhe, agnānarūp chhe; tethī kāraṇabhed paṇ nathī, kāraṇ ek ja chhe. (स्वभाव) shubhakarma-ashubhakarma evān banne karma pudgalapiṇḍarūp chhe, tethī ek ja svabhāv chhe, svabhāvabhed to nathī. (अनुभव) ras te paṇ ek ja chhe, rasabhed to nathī. vivaraṇshubhakarmanā udaye jīv bandhāyo chhe, sukhī chhe; ashubhakarmanā udaye jīv bandhāyo chhe, duḥkhī chhe; visheṣh to kāī nathī. (आश्रय) phaḷanī niṣhpatti, te paṇ ek ja chhe, visheṣh to kāī nathī. vivaraṇshubhakarmanā udaye sansār, tevī ja rīte ashubhakarmanā udaye sansār; visheṣh to kāī nathī. āthī evo artha nishchit thayo ke koī karma bhalun,


Page 89 of 269
PDF/HTML Page 111 of 291
single page version

koī karma būrun em to nathī, badhuy karma duḥkharūp chhe. ‘‘तत् एकम् बन्धमार्गाश्रितम् इष्टं’’ (तत्) karma (एकम्) niḥsandehapaṇe (बन्धमार्गाश्रितम्) bandhane kare chhe, (इष्टं) gaṇadharadeve evun mānyun chhe. shā kāraṇathī? kāraṇ ke ‘‘खलु समस्तं स्वयं बन्धहेतुः’’ (खलु) nishchayathī (समस्तं) sarva karmajāti (स्वयं बन्धहेतुः) pote paṇ bandharūp chhe. bhāvārtha ām chhe kepote muktasvarūp hoy to kadāchit muktine kare; karmajāti pote svayam bandhaparyāyarūp pudgalapiṇḍapaṇe bandhāyelī chhe, te mukti kaī rīte karashe? tethī karma sarvathā bandhamārga chhe. 3102.

(svāgatā)
कर्म सर्वमपि सर्वविदो यद्
बन्धसाधनमुशन्त्यविशेषात
तेन सर्वमपि तत्प्रतिषिद्धं
ज्ञानमेव विहितं शिवहेतुः
।।४-१०३।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘यत् सर्वविदः सर्वम् अपि कर्म अविशेषात बन्धसाधनम् उशन्ति’’ (यत्) je kāraṇathī (सर्वविदः) sarvagna vītarāg, (सर्वम् अपि कर्म) jeṭalī shubharūp vrat-sanyam-tap-shīl-upavās ityādi kriyā athavā viṣhay-kaṣhāy- asanyam ityādi kriyā tene (अविशेषात्) ekasarakhī draṣhṭithī (बन्धसाधनम् उशन्ति) bandhanun kāraṇ kahe chhe, [bhāvārtha ām chhe kejevī rīte jīvane ashubh kriyā karatān bandh thāy chhe tevī ja rīte shubh kriyā karatān jīvane bandh thāy chhe, bandhanamān to visheṣh kāī nathī;] ‘‘तेन तत् सर्वम् अपि प्रतिषिद्धं’’ (तेन) te kāraṇathī (तत्) karma (सर्वम् अपि) shubharūp athavā ashubharūp (प्रतिषिद्धं) niṣhiddha karyun arthāt koī mithyādraṣhṭi jīv shubh kriyāne mokṣhamārga jāṇīne pakṣha kare chhe teno niṣhedh karyo; evo bhāv sthāpit karyo ke mokṣhamārga koī karma nathī. ‘‘एव ज्ञानम् शिवहेतुः विहितं’’ (एव) nishchayathī (ज्ञानम्) shuddhasvarūp-anubhav (शिवहेतुः) mokṣhamārga chhe, (विहितं) anādi paramparārūp evo upadesh. 4103.


Page 90 of 269
PDF/HTML Page 112 of 291
single page version

(shikhariṇī)
निषिद्धे सर्वस्मिन् सुकृतदुरिते कर्मणि किल
प्रवृत्ते नैष्कर्म्ये न खलु मुनयः सन्त्यशरणाः
तदा ज्ञाने ज्ञानं प्रतिचरितमेषां हि शरणं
स्वयं विन्दन्त्येते परमममृतं तत्र निरताः
।।५-१०४।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥahīn koī prashna kare chhe ke shubh kriyā tathā ashubh kriyā sarva niṣhiddha karī, to munīshvar kone avalambe chhe? tenun ām samādhān karavāmān āve chhe‘‘सर्वस्मिन् सुकृतदुरिते कर्मणि निषिद्धे’’ (सर्वस्मिन्) āmūlāgra arthāt samagra (सुकृत) vrat-sanyam-taparūp kriyā athavā shubhopayogarūp pariṇām, (दुरिते) viṣhay-kaṣhāyarūp kriyā athavā ashubhopayogarūp saṅklesh pariṇāmevān (कर्मणि) kāryarūp (निषिद्धे) mokṣhamārga nathī evun mānatā thakā, ‘‘किल नैष्कर्म्ये प्रवृत्ते’’ (किल) nishchayathī (नैष्कर्म्ये) sūkṣhma-sthūlarūp antarjalpa-bahirjalparūp samasta vikalpothī rahit nirvikalpa shuddha chaitanyamātraprakāsharūp vastu mokṣhamārga chhe evun(प्रवृत्ते) ekarūp evo ja chhe evunnishchayathī ṭharāvatā thakā, ‘‘खलु मुनयः अशरणाः न सन्ति’’ (खलु) kharekhar, (मुनयः) sansār-sharīr-bhogathī virakta thaī dhāraṇ karyun chhe yatipaṇun jemaṇe teo (अशरणाः न सन्ति) ālamban vinā shūnyaman evā to nathī. to kevā chhe? ‘‘तदा हि एषां ज्ञानं स्वयं शरणं’’ (तदा) je kāḷe evī pratīti āve chhe ke ashubh kriyā mokṣhamārga nathī, shubh kriyā paṇ mokṣhamārga nathī, te kāḷe (हि) nishchayathī (एषां) munīshvarone (ज्ञानं स्वयं शरणं) gnān arthāt shuddhasvarūpano anubhav sahaj ja ālamban chhe. kevun chhe gnān? ‘‘ज्ञाने प्रतिचरितम्’’ je brāhyarūp pariṇamyun hatun te ja potānā shuddhasvarūpe pariṇamyun chhe. shuddhasvarūpano anubhav thatān kāī visheṣh paṇ chhe. te kahe chhe‘‘एते तत्र निरताः परमम् अमृतं विन्दन्ति’’ (एते) vidyamān je samyagdraṣhṭi munīshvar (तत्र) shuddhasvarūpanā anubhavamān (निरताः) magna chhe te (परमम् अमृतं) sarvotkr̥uṣhṭa atīndriy sukhane (विन्दन्ति) āsvāde chhe. bhāvārtha ām chhe ke shubh-ashubh kriyāmān magna thatān jīv vikalpī


Page 91 of 269
PDF/HTML Page 113 of 291
single page version

chhe, tethī duḥkhī chhe; kriyāsanskār chhūṭīne shuddhasvarūpano anubhav thatān jīv nirvikalpa chhe, tethī sukhī chhe. 5104.

(shikhariṇī)
यदेतद् ज्ञानात्मा ध्रुवमचलमाभाति भवनं
शिवस्यायं हेतुः स्वयमपि यतस्तच्छिव इति
अतोऽन्यद्बन्धस्य स्वयमपि यतो बन्ध इति तत
ततो ज्ञानात्मत्वं भवनमनुभूतिर्हि विहितम् ।।६-१०५।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘यत् एतत् ज्ञानात्मा भवनम् ध्रुवम् अचलम् आभाति अयं शिवस्य हेतुः’’ (यत् एतत्) je koī (ज्ञानात्मा) chetanālakṣhaṇ evī (भवनम्) sattvasvarūp vastu (ध्रुवम् अचलम्) nishchayathī sthir thaīne (आभाति) pratyakṣhapaṇe svarūpanī āsvādak kahī chhe (अयं) e ja (शिवस्य हेतुः) mokṣhano mārga chhe. shā kāraṇathī? ‘‘यतः स्वयम् अपि तत् शिवः इति’’ (यतः) kāraṇ ke (स्वयम् अपि) pote paṇ (तत शिवः इति) mokṣharūp chhe. bhāvārtha ām chhejīvanun svarūp sadā karmathī mukta chhe; tene anubhavatān mokṣha thāy chhe em ghaṭe chhe, viruddha to nathī. ‘‘अतः अन्यत बन्धस्य हेतुः’’ (अतः) shuddhasvarūpano anubhav mokṣhamārga chhe, e vinā (अन्यत्) je kāī chhe shubh kriyārūp, ashubh kriyārūp anek prakār (बन्धस्य हेतुः) te badho bandhano mārga chhe; ‘‘यतः स्वयम् अपि बन्धः इति’’ (यतः) kāraṇ ke (स्वयम् अपि) pote paṇ (बन्धः इति) badhoy bandharūp chhe. ‘‘ततः तत् ज्ञानात्मा स्वं भवनम् विहितं हि अनुभूतिः’’ (ततः) te kāraṇathī (तत्) pūrvokta (ज्ञानात्मा) chetanālakṣhaṇ evun chhe (स्वं भवनम्) potānā jīvanun sattva te (विहितम्) mokṣhamārga chhe, (हि) nishchayathī (अनुभूतिः) pratyakṣhapaṇe āsvād karavāmān āvatun thakun. 6105.

(anuṣhṭup)
वृत्तं ज्ञानस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं सदा
एकद्रव्यस्वभावत्वान्मोक्षहेतुस्तदेव तत।।७-१०६।।


Page 92 of 269
PDF/HTML Page 114 of 291
single page version

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘ज्ञानस्वभावेन वृत्तं तत् तत् मोक्षहेतुः एव’’ (ज्ञान) shuddha vastumātra, tenī (स्वभावेन) svarūpaniṣhpatti, tenāthī je (वृत्तं) svarūpācharaṇachāritra (तत् तत् मोक्षहेतुः) te ja, te ja mokṣhamārga chhe; (एव) ā vātamān sandeh nathī. bhāvārtha ām chhekoī jāṇashe ke svarūpācharaṇachāritra evun kahevāy chhe ke ātmānā shuddha svarūpane vichāre athavā chintave athavā ekāgrapaṇe magna thaīne anubhave. paṇ evun to nathī, em karatān bandh thāy chhe, kem ke evun to svarūpācharaṇachāritra nathī. to svarūpācharaṇachāritra kevun chhe? jem pānun (suvarṇapatra) tapāvavāthī suvarṇamānnī kālimā jāy chhe, suvarṇa shuddha thāy chhe, tem jīvadravyane anādithī ashuddhachetanārūp rāgādi pariṇaman hatun te jāy chhe, shuddhasvarūp mātra shuddhachetanārūpe jīvadravya pariṇame chhe, tenun nām svarūpācharaṇachāritra kahevāy chhe; āvo mokṣhamārga chhe. kāīk visheṣhte shuddha pariṇaman jyān sudhīmān sarvotkr̥uṣhṭa thāy chhe tyān sudhīnā shuddhapaṇānā anant bhed chhe. te bhedo jātibhedanī apekṣhāe to nathī; ghaṇī shuddhatā, tenāthī ghaṇī, tenāthī ghaṇīevā thoḍāpaṇā-ghaṇāpaṇārūp bhed chhe. bhāvārtha ām chhe ke jeṭalī shuddhatā hoy chhe teṭalī ja mokṣhanun kāraṇ chhe. jyāre sarvathā shuddhatā thāy chhe tyāre sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣhapadanī prāpti thāy chhe. shā kāraṇathī? ‘‘सदा ज्ञानस्य भवनं एकद्रव्यस्वभावत्वात्’’ (सदा) traṇe kāḷe (ज्ञानस्य भवनं) āvun chhe je shuddhachetanāpariṇamanarūp svarūpācharaṇachāritra te ātmadravyanun nij svarūp chhe, shubhāshubh kriyānī māphak upādhirūp nathī, tethī (एकद्रव्यस्वभावत्वात्) ek jīvadravyasvarūp chhe. bhāvārtha ām chhe kejo guṇ-guṇīrūp bhed karīe to āvo bhed thāy chhe ke jīvano shuddhapaṇun guṇ; jo vastumātra anubhav karīe to āvo bhed paṇ maṭe chhe, kem ke shuddhapaṇun tathā jīvadravya vastue to ek sattā chhe. āvun shuddhapaṇun mokṣhakāraṇ chhe, enā vinā je kāī kriyārūp chhe te badhun bandhanun kāraṇ chhe. 7106.

(anuṣhṭup)
वृत्तं कर्मस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं न हि
द्रव्यान्तरस्वभावत्वान्मोक्षहेतुर्न कर्म तत।।८-१०७।।


Page 93 of 269
PDF/HTML Page 115 of 291
single page version

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘कर्मस्वभावेन वृत्तं ज्ञानस्य भवनं न हि’’ (कर्मस्वभावेन) jeṭalun shubh kriyārūp athavā ashubh kriyārūp ācharaṇalakṣhaṇ chāritra, tenā svabhāve arthāt te-rūp je (वृत्तं) chāritra te (ज्ञानस्य) shuddha chaitanyavastunun (भवनं) shuddhasvarūpapariṇaman (न हि) hotun nathī evo nishchay chhe. bhāvārtha ām chhe ke jeṭalun shubh-ashubh kriyārūp ācharaṇ athavā bāhyarūp vaktavya athavā sūkṣhma antaraṅgarūp chintavan, abhilāṣh, smaraṇ ityādi chhe te samasta ashuddhatvarūp pariṇaman chhe, shuddha pariṇaman nathī; tethī bandhanun kāraṇ chhe, mokṣhanun kāraṇ nathī. tethī jem kāmaḷāno sinh ‘kahevāno sinh’ chhe tem ācharaṇarūp (kriyārūp) chāritra ‘kahevānun chāritra’ chhe, parantu chāritra nathī, niḥsandehapaṇe em jāṇo.

‘‘तत् कर्म

मोक्षहेतुः न’’ (तत्) te kāraṇathī (कर्म) bāhya-abhyantararūp sūkṣhmasthūlarūp jeṭalun ācharaṇ (chāritra) chhe te (मोक्षहेतुः न) karmakṣhapaṇanun kāraṇ nathī, bandhanun kāraṇ chhe. shā kāraṇathī? ‘‘द्रव्यान्तरस्वभावत्वात्’’ (द्रव्यान्तर) ātmadravyathī bhinna pudgaladravya tenā (स्वभावत्वात्) svabhāvarūp hovāthī arthāt ā badhun pudgaladravyanā udayanun kārya chhe, jīvanun svarūp nathī, tethī. bhāvārtha ām chhe keshubh-ashubh kriyā, sūkṣhma- sthūl antarjalpa-bahirjalparūp jeṭalun vikalparūp ācharaṇ chhe te badhun karmanā udayarūp pariṇaman chhe, jīvanun shuddha pariṇaman nathī; tethī badhuy ācharaṇ mokṣhanun kāraṇ nathī, bandhanun kāraṇ chhe. 8107.

(anuṣhṭup)
मोक्षहेतुतिरोधानाद्बन्धत्वात्स्वयमेव च
मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वात्तन्निषिध्यते ।।९-१०८।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥahīn koī jāṇashe ke shubh-ashubh kriyārūp je ācharaṇarūp chāritra chhe te karavāyogya nathī tem varjavāyogya paṇ nathī. uttar ām chhe kevarjavāyogya chhe, kāraṇ ke vyavahārachāritra hotun thakun duṣhṭa chhe, aniṣhṭa chhe, ghātak chhe; tethī viṣhay-kaṣhāyanī māphak kriyārūp chāritra niṣhiddha chhe em kahe chhe‘‘तत् निषिध्यते’’ (तत्) shubh-ashubharūp karatūt (kr̥utya) (निषिध्यते) niṣhedhya arthāt tyajanīy chhe. kevun hovāthī niṣhiddha chhe? ‘‘मोक्षहेतुतिरोधानात्’’ (मोक्ष)


Page 94 of 269
PDF/HTML Page 116 of 291
single page version

niṣhkarma-avasthā, tenun (हेतु) kāraṇ chhe jīvanun shuddharūp pariṇaman, tenun (तिरोधानात्) ghātak chhe, tethī karatūt niṣhiddha chhe. vaḷī kevun hovāthī? ‘‘स्वयम् एव बन्धत्वात्’’ pote paṇ bandharūp chhe. bhāvārtha ām chhe kejeṭalun shubh-ashubh ācharaṇ chhe te badhun karmanā udayathī ashuddharūp chhe, tethī tyājya chhe, upādey nathī. vaḷī kevun hovāthī? ‘‘मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वात्’’ (मोक्ष) sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ paramātmapad, teno (हेतु) hetu arthāt jīvano guṇ je shuddhachetanārūp pariṇaman, tenun (तिरोधायि) ghātanashīl chhe (भावत्वात्) sahaj lakṣhaṇ jenunevun chhe, tethī karma niṣhiddha chhe. bhāvārtha ām chhe ke jem pāṇī svarūpathī nirmaḷ chhe, kādavanā sanyogathī melun thāy chhepāṇīnā shuddhapaṇāno ghāt thāy chhe, tem jīvadravya svabhāvathī svachchharūp chhe kevaḷagnān-darshan-sukh-vīryarūp chhe, te svachchhapaṇun vibhāvarūp ashuddhachetanālakṣhaṇ mithyātva-viṣhay-kaṣhāyarūp pariṇāmathī maṭyun chhe; ashuddha pariṇāmano evo ja svabhāv chhe ke shuddhapaṇāne maṭāḍe; tethī samasta karma niṣhiddha chhe. bhāvārtha ām chhe kekoī jīv kriyārūp yatipaṇun pāme chhe, te yatipaṇāmān magna thāy chhe ke ‘ame mokṣhamārga pāmyā, je kāī karavānun hatun te karyun;’ tethī te jīvone samajāve chhe ke yatipaṇāno bharoso chhoḍīne shuddha chaitanyasvarūpane anubhavo. 9108.

(shārdūlavikrīḍit)
संन्यस्तव्यमिदं समस्तमपि तत्कर्मैव मोक्षार्थिना
संन्यस्ते सति तत्र का किल कथा पुण्यस्य पापस्य वा
सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनान्मोक्षस्य हेतुर्भवन्-
नैष्कर्म्यप्रतिबद्धमुद्धतरसं ज्ञानं स्वयं धावति
।।१०-१०९।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘मोक्षार्थिना तत् इदं समस्तम् अपि कर्म संन्यस्तव्यम्’’ (मोक्षार्थिना) sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣhaatīndriy pad, temān je anant sukh tene upādey anubhave chhe evo chhe je koī jīv teṇe (तत् इदं) te ja karma je pahelān ja kahyun hatun, (समस्तम् अपि) jeṭalunshubhakriyārūp-ashubhakriyārūp, antarjalparūp- bahirjalparūp ityādi karatūtarūp (कर्म) kriyā athavā gnānāvaraṇādi pudgalano piṇḍ,


Page 95 of 269
PDF/HTML Page 117 of 291
single page version

ashuddha rāgādirūp jīvanā pariṇāmevun karma te (संन्यस्तव्यम्) jīvasvarūpanun ghātak chhe em jāṇīne āmūlāgra (samagra) tyājya chhe. ‘‘तत्र संन्यस्ते सति’’ te saghaḷāy karmano tyāg thatān ‘‘पुण्यस्य वा पापस्य वा का कथा’’ puṇyano ke pāpano sho bhed rahyo? bhāvārtha ām chhe kesamasta karmajāti hey chhe, puṇya-pāpanā vivaraṇanī shī vāt rahī? ‘‘किल’’ ā vāt nishchayathī jāṇo, puṇyakarma bhalun evī bhrānti na karo. ‘‘ज्ञानं मोक्षस्य हेतुः भवन् स्वयं धावति’’ (ज्ञानं) gnān arthāt ātmānun shuddhachetanārūp pariṇaman (मोक्षस्य) mokṣhanun arthāt sakaḷ-karmakṣhayalakṣhaṇ evī avasthānun (हेतुः भवन्) kāraṇ thatun thakun (स्वयं धावति) svayam doḍe chhe evun sahaj chhe. bhāvārtha ām chhe ke jem sūryano prakāsh thatān sahaj ja andhakār maṭe chhe, tem jīv shuddhachetanārūp pariṇamatān sahaj ja samasta vikalpo maṭe chhe, gnānāvaraṇādi karma akarmarūp pariṇame chhe, rāgādi ashuddha pariṇām maṭe chhe. kevun chhe gnān? ‘‘नैष्कर्म्यप्रतिबद्धम्’’ nirvikalpasvarūp chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘उद्धतरसं’’ pragaṭapaṇe chaitanyasvarūp chhe. shāthī mokṣhanun kāraṇ thāy chhe? ‘‘सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनात्’’ (सम्यक्त्व) jīvanā guṇ samyagdarshan, (आदि) samyaggnān, samyakchāritra evā chhe je (निजस्वभाव) jīvanā kṣhāyik guṇ temanā (भवनात्) pragaṭapaṇāne līdhe. bhāvārtha ām chhekoī āshaṅkā karashe ke mokṣhamārga samyagdarshan-gnān-chāritra e traṇe maḷīne chhe, ahīn gnānamātra mokṣhamārga kahyo te kaī rīte kahyo? tenun samādhān ām chhe ke shuddhasvarūp gnānamān samyagdarshan, samyakchāritra sahaj ja garbhit chhe, tethī doṣh to kāī nathī, guṇ chhe. 10109.

(shārdūlavikrīḍit)
यावत्पाकमुपैति कर्मविरतिर्ज्ञानस्य सम्यङ् न सा
कर्मज्ञानसमुच्चयोऽपि विहितस्तावन्न काचित्क्षतिः
किंत्वत्रापि समुल्लसत्यवशतो यत्कर्म बन्धाय तन्
मोक्षाय स्थितमेकमेव परमं ज्ञानं विमुक्तं स्वतः
।।११-११०।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥahīn koī bhrānti karashe ke mithyādraṣhṭinun yatipaṇun kriyārūp chhe, te bandhanun kāraṇ chhe, samyagdraṣhṭinun chhe je yatipaṇun shubh


Page 96 of 269
PDF/HTML Page 118 of 291
single page version

kriyārūp, te mokṣhanun kāraṇ chhe; kāraṇ ke anubhavgnān tathā dayā-vrat-tap- sanyamarūp kriyā banne maḷīne gnānāvaraṇādi karmano kṣhay kare chhe. āvī pratīti keṭalāk agnānī jīvo kare chhe. tyān samādhān ām chhe kejeṭalī shubh-ashubh kriyā, bahirjalparūp vikalpa athavā antarjalparūp athavā dravyonā vichārarūp athavā shuddhasvarūpano vichār ityādi samasta, karmabandhanun kāraṇ chhe. āvī kriyāno āvo ja svabhāv chhe, samyagdraṣhṭi-mithyādraṣhṭino evo bhed to kāī nathī; evā karatūtathī (kr̥utyathī) evo bandh chhe, shuddhasvarūp pariṇamanamātrathī mokṣha chhe. joke ek ja kāḷamān samyagdraṣhṭi jīvane shuddha gnān paṇ chhe, kriyārūp pariṇām paṇ chhe, topaṇ kriyārūp chhe je pariṇām tenāthī ekalo bandh thāy chhe, karmano kṣhay ek anshamātra paṇ thato nathī. āvun vastunun svarūp chhe, sahāro kono? te ja kāḷe shuddhasvarūp-anubhavgnān paṇ chhe, te ja kāḷe gnānathī karmakṣhay thāy chhe, ek anshamātra paṇ bandh thato nathī. vastunun evun ja svarūp chhe. āvun jem chhe tem kahe chhe‘‘तावत्कर्मज्ञानसमुच्चयः अपि विहितः’’ (तावत्) tyān sudhī (कर्म) kriyārūp pariṇām ane (ज्ञान) ātmadravyanun shuddhatvarūp pariṇaman, temanun (समुच्चयः) ek jīvamān ek ja kāḷe astitvapaṇun chhe, (अपि विहितः) evun paṇ chhe; parantu ek visheṣh‘‘काचित् क्षतिः न’’ (काचित्) koī paṇ (क्षतिः) hāni (न) nathī. bhāvārtha ām chhe keek jīvamān ek ja kāḷe gnān-kriyā banne kaī rīte hoy chhe? samādhān ām chhe keviruddha to kāī nathī. keṭalāk kāḷ sudhī banne hoy chhe, evo ja vastuno pariṇām chhe; parantu virodhī jevān lāge chhe, chhatān paṇ potapotānā svarūpe chhe, virodh to karatān nathī. eṭalā kāḷ sudhī jem chhe tem kahe chhe‘‘यावत् ज्ञानस्य सा कर्मविरतिः सम्यक् पाकं न उपैति’’ (यावत्) jeṭalo kāḷ (ज्ञानस्य) ātmānā mithyātvarūp vibhāvapariṇām maṭyā chhe, ātmadravya shuddha thayun chhe, tene (सा) pūrvokta (कर्म) kriyāno (विरतिः) tyāg (सम्यक् पाकं न उपैति) barābar paripakvatāne pāmato nathī arthāt kriyāno mūḷathī vināsh thayo nathī. bhāvārtha ām chhe kejyān sudhī ashuddha pariṇaman chhe tyān sudhī jīvanun vibhāvapariṇaman chhe. te vibhāvapariṇamananun antaraṅg nimitta chhe, bahiraṅg nimitta chhe. vivaraṇ antaraṅg nimitta jīvanī vibhāvarūp pariṇamanashakti, bahiraṅg nimitta chhe mohanīyakarmarūp pariṇamelo pudgalapiṇḍano uday. te mohanīyakarma be prakāranun


Page 97 of 269
PDF/HTML Page 119 of 291
single page version

chheḥ ek mithyātvarūp chhe, bījun chāritramoharūp chhe. jīvano vibhāvapariṇām paṇ be prakārano chheḥ jīvano ek samyakatvaguṇ chhe te ja vibhāvarūp thaīne mithyātvarūp pariṇame chhe, tenā prati bahiraṅg nimitta chhe mithyātvarūp pariṇamelo pudgalapiṇḍano uday; jīvano ek chāritraguṇ chhe te ja vibhāvarūp pariṇamato thako viṣhayakaṣhāyalakṣhaṇ chāritramoharūp pariṇame chhe, tenā prati bahiraṅg nimitta chhe chāritramoharūp pariṇamelo pudgalapiṇḍano uday. visheṣh ām chhe keupashamano, kṣhapaṇano kram āvo chheḥ pahelān mithyātvakarmano upasham thāy chhe athavā kṣhapaṇ thāy chhe; tenā pachhī chāritramohakarmano upasham thāy chhe athavā kṣhapaṇ thāy chhe. tethī samādhān ām chhekoī āsannabhavya jīvane kāḷalabdhi prāpta thavāthī mithyātvarūp pudgalapiṇḍ-karma upashame chhe athavā kṣhapaṇ thāy chhe. ām thatān jīv samyaktvaguṇarūp pariṇame chhe, te pariṇaman shuddhatārūp chhe. te ja jīv jyān sudhīmān kṣhapakashreṇī par chaḍashe tyān sudhī chāritramohakarmano uday chhe, te uday hotān jīv paṇ viṣhayakaṣhāyarūp pariṇame chhe, te pariṇaman rāgarūp chhe, ashuddharūp chhe. tethī koī kāḷamān jīvane shuddhapaṇun-ashuddhapaṇun ek ja samaye ghaṭe chhe, viruddha nathī.

‘‘किन्तु’’ koī visheṣh chhe, te visheṣh jem chhe tem kahe chhe‘‘अत्र अपि’’

ek ja jīvane ek ja kāḷe shuddhapaṇun-ashuddhapaṇun joke hoy chhe topaṇ potapotānun kārya kare chhe. ‘‘यत् कर्म अवशतः बन्धाय समुल्लसति’’ (यत्) jeṭalī (कर्म) dravyarūp- bhāvarūpantarjalpa-bahirjalpasūkṣhma-sthūḷarūp kriyā, (अवशतः) samyagdraṣhṭi puruṣh sarvathā kriyāthī virakta hovā chhatān chāritramohanā udaye balātkāre thāy chhe te (बन्धाय समुल्लसति)jeṭalī kriyā chhe teṭalīgnānāvaraṇādi karmabandh kare chhe, samvar- nirjarā anshamātra paṇ karatī nathī. ‘‘तत् एकम् ज्ञानं मोक्षाय स्थितम्’’ (तत्) pūrvokta (एकम् ज्ञानं) ek gnān arthāt ek shuddha chaitanyaprakāsh (मोक्षाय स्थितम्) gnānāvaraṇādi karmakṣhayanun nimitta chhe. bhāvārtha ām chhe keek jīvamān shuddhapaṇun- ashuddhapaṇun ek ja kāḷe hoy chhe, parantu jeṭalā anshe shuddhapaṇun chhe teṭalā anshe karma-kṣhapaṇ chhe, jeṭalā anshe ashuddhapaṇun chhe teṭalā anshe karmabandh thāy chhe. ek ja kāḷe banne kārya thāy chhe. ‘‘एव’’ ām ja chhe, sandeh karavo nahi. kevun chhe shuddha gnān? ‘‘परमं’’ sarvotkr̥uṣhṭa chhepūjya chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘स्वतः विमुक्तं’’ traṇe kāḷ samasta paradravyothī bhinna chhe. 11110.


Page 98 of 269
PDF/HTML Page 120 of 291
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
मग्नाः कर्मनयावलम्बनपरा ज्ञानं न जानन्ति यन्
मग्ना ज्ञाननयैषिणोऽपि यदतिस्वच्छन्दमन्दोद्यमाः
विश्वस्योपरि ते तरन्ति सततं ज्ञानं भवन्तः स्वयं
ये कुर्वन्ति न कर्म जातु न वशं यान्ति प्रमादस्य च
।।१२-१११।।

khaṇḍānvay sahit arthaḥ‘‘कर्मनयावलम्बनपराः मग्नाः’’ (कर्म) anek prakāranī kriyā, evo chhe (नय) pakṣhapāt, tenun (अवलम्बन)kriyā mokṣhamārga chhe em jāṇīne kriyānunpratipālan, temān (पराः) tatpar chhe je koī agnānī jīvo te paṇ (मग्नाः) pāṇīnā pūramān ḍūbelā chhe. bhāvārtha ām chhe ke sansāramān bhaṭakashe, mokṣhanā adhikārī nathī. shā kāraṇathī ḍūbelā chhe? ‘‘यत् ज्ञानं न जानन्ति’’ (यत्) kāraṇ ke (ज्ञानं) shuddha chaitanyavastuno (न जानन्ति) pratyakṣhapaṇe āsvād karavāne samartha nathī, kriyāmātra mokṣhamārga em jāṇīne kriyā karavāne tatpar chhe. ‘‘ज्ञाननयैषिणः अपि मग्नाः’’ (ज्ञान) shuddha chaitanyaprakāsh, teno (नय) pakṣhapāt, tenā (एषिणः) abhilāṣhī chhe, [bhāvārtha ām chhe keshuddha svarūpano anubhav to nathī, parantu pakṣhamātra bole chhe;] (अपि) evā jīvo paṇ (मग्नाः) sansāramān ḍūbelā ja chhe. shā kāraṇathī ḍūbelā ja chhe? ‘‘यत् अतिस्वच्छन्दमन्दोद्यमाः’’ (यत्) kāraṇ ke (अतिस्वच्छन्द) ghaṇun ja svechchhā-chārapaṇun chhe evā chhe, (मन्दोद्यमाः) shuddha chaitanyasvarūpano vichāramātra paṇ karatā nathī. evā chhe je koī temane mithyādraṣhṭi jāṇavā. ahīn koī āshaṅkā kare chhe ke shuddha svarūpano anubhav mokṣhamārga evī pratīti karatān mithyādraṣhṭipaṇun kem hoy chhe? samādhān ām chhevastunun svarūp evun chhe ke je kāḷe shuddha svarūpano anubhav thāy chhe te kāḷe ashuddhatārūp chhe jeṭalī bhāv-dravyarūp kriyā teṭalī sahaj ja maṭe chhe. mithyādraṣhṭi jīv evun māne chhe ke jeṭalī kriyā chhe te jevī chhe tevī ja rahe chhe, shuddhasvarūp-anubhav mokṣhamārga chhe; parantu vastunun svarūp evun to nathī. tethī je evun māne chhe te jīv mithyādraṣhṭi chhe, vachanamātrathī kahe chhe ke shuddhasvarūp-anubhav mokṣhamārga chhe; evun kahevāthī kāryasiddhi to kāī nathī.