કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
વસ્તુમાત્ર છે. વળી કેવું છે? ‘‘विपदाम् अपदं’’ (विपदाम्) ચતુર્ગતિસંસારસંબંધી નાના પ્રકારનાં દુઃખોના (अपदं) અભાવસ્વરૂપ છે. ભાવાર્થ આમ છે કે — આત્મા સુખસ્વરૂપ છે, સાતા-અસાતાકર્મના ઉદયના સંયોગે થાય છે જે સુખ-દુઃખ તે જીવનું સ્વરૂપ નથી, કર્મની ઉપાધિ છે. વળી કેવું છે? ‘‘यत्पुरः अन्यानि पदानि अपदानि एव भासन्ते’’ (यत्पुरः) જે શુદ્ધ સ્વરૂપનો અનુભવરૂપ આસ્વાદ આવતાં (अन्यानि पदानि) ચાર ગતિના પર્યાય, રાગ-દ્વેષ-મોહ, સુખ-દુઃખરૂપ ઇત્યાદિ જેટલા અવસ્થાભેદ છે તે (अपदानि एव भासन्ते) જીવનું સ્વરૂપ નથી, ઉપાધિરૂપ છે, વિનશ્વર છે, દુઃખરૂપ છે — એવો સ્વાદ સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષપણે આવે છે. ભાવાર્થ આમ છે — શુદ્ધ ચિદ્રૂપ ઉપાદેય, અન્ય સમસ્ત હેય. ૭ – ૧૩૯.
स्वादं द्वन्द्वमयं विधातुमसहः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन् ।
सामान्यं कलयन् किलैष सकलं ज्ञानं नयत्येकताम् ।।८-१४०।।
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘एषः आत्मा सकलं ज्ञानं एकताम् नयति’’ (एषः आत्मा) વસ્તુરૂપ વિદ્યમાન આત્મા અર્થાત્ ચેતનદ્રવ્ય, (सकलं ज्ञानं) જેટલા પર્યાયોરૂપ પરિણમ્યું છે જ્ઞાન — મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મનઃપર્યયજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન ઇત્યાદિ અનેક વિકલ્પરૂપ પરિણમ્યું છે જ્ઞાન — તેને (एकताम्) નિર્વિકલ્પરૂપ (नयति) અનુભવે છે. ભાવાર્થ આમ છે કે — જેવી રીતે ઉષ્ણતામાત્ર અગ્નિ છે, તેથી દાહ્યવસ્તુને બાળતો થકો દાહ્યના આકારે પરિણમે છે; તેથી લોકોને એવી બુદ્ધિ ઊપજે છે કે કાષ્ઠનો અગ્નિ, છાણાંનો અગ્નિ, તૃણનો અગ્નિ; પરંતુ આ સમસ્ત વિકલ્પ જૂઠા છે, અગ્નિનું સ્વરૂપ વિચારતાં ઉષ્ણતામાત્ર અગ્નિ છે, એકરૂપ છે, કાષ્ઠ, છાણાં, તૃણ અગ્નિનું સ્વરૂપ નથી; તેવી રીતે જ્ઞાન ચેતનાપ્રકાશમાત્ર છે, સમસ્ત જ્ઞેયવસ્તુને જાણવાનો સ્વભાવ છે તેથી સમસ્ત જ્ઞેયવસ્તુને જાણે છે, જાણતું થકું જ્ઞેયાકાર પરિણમે છે; તેથી જ્ઞાની જીવને એવી બુદ્ધિ ઊપજે છે કે મતિજ્ઞાન,