કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જીવદ્રવ્ય, તેમને (कर्तृता) ‘જીવદ્રવ્ય પુદ્ગલકર્મનું કર્તા, પુદ્ગલદ્રવ્ય જીવભાવનું કર્તા’ એવો સંબંધ (कुतः) કેમ હોય? અર્થાત્ કાંઈ પણ નથી હોતો. શા કારણથી? ‘‘कर्तृकर्मसम्बन्धाभावे’’ (कर्तृ) જીવ કર્તા, (कर्म) જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ — એવો છે જે (सम्बन्ध) બે દ્રવ્યનો એકસંબંધ, એવો (अभावे) દ્રવ્યનો સ્વભાવ નથી તે કારણથી. તે પણ શા કારણથી? ‘‘सर्वः अपि सम्बन्धः नास्ति’’ (सर्वः) જે કોઈ વસ્તુ છે તે (अपि) જોકે એકક્ષેત્રાવગાહરૂપ છે તોપણ (सम्बन्धः नास्ति) પોતપોતાના સ્વરૂપે છે, કોઈ દ્રવ્ય કોઈ દ્રવ્ય સાથે તન્મયરૂપ મળતું નથી, એવું વસ્તુનું સ્વરૂપ છે. તેથી જીવ પુદ્ગલકર્મનો કર્તા નથી. ૮-૨૦૦.
सम्बन्ध एव सकलोऽपि यतो निषिद्धः ।
पश्यन्त्वकर्तृ मुनयश्च जनाश्च तत्त्वम् ।।९-२०१।।
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘तत् वस्तुभेदे कर्तृकर्मघटना न अस्ति’’ (तत्) તે કારણથી (वस्तुभेदे) ‘જીવદ્રવ્ય ચેતનસ્વરૂપ, પુદ્ગલદ્રવ્ય અચેતનસ્વરૂપ’ એવો ભેદ અનુભવતાં, (कर्तृकर्मघटना) ‘જીવદ્રવ્ય કર્તા, પુદ્ગલપિંડ કર્મ, એવો વ્યવહાર (न अस्ति) સર્વથા નથી. તો કેવો છે? ‘‘मुनयः जनाः तत्त्वम् अकर्तृ पश्यन्तु’’ (मुनयः जनाः) સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે જે જીવો તે (तत्त्वम्) જીવસ્વરૂપને (अकर्तृ पश्यन्तु) ‘કર્તા નથી’ એવું અનુભવો – આસ્વાદો. શા કારણથી? ‘‘यतः एकस्य वस्तुनः अन्यतरेण सार्धं सकलोऽपि सम्बन्धः निषिद्धः एव’’ (यतः) કારણ કે (एकस्य वस्तुनः) શુદ્ધ જીવદ્રવ્યનું (अन्यतरेण सार्धं) પુદ્ગલદ્રવ્ય સાથે (सकलः अपि) દ્રવ્યરૂપ, ગુણરૂપ અથવા પર્યાયરૂપ (सम्बन्धः) એકત્વપણું (निषिद्धः एव) અતીત-અનાગત-વર્તમાન કાળમાં વર્જ્યું છે. ભાવાર્થ આમ છે કે અનાદિનિધન જે દ્રવ્ય જેવું છે તે તેવું જ છે, અન્ય દ્રવ્ય સાથે મળતું નથી; તેથી જીવદ્રવ્ય પુદ્ગલકર્મનું અકર્તા છે. ૯-૨૦૧.