૧૯૦
मज्ञानमग्नमहसो बत ते वराकाः ।
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः ।।१०-२०२।।
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘बत ते वराकाः कर्म कुर्वन्ति’’ (बत) દુઃખની સાથે કહે છે કે, (ते वराकाः) એવો જે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવરાશિ તે (कर्म कुर्वन्ति) મોહ- રાગ-દ્વેષરૂપ અશુદ્ધ પરિણતિ કરે છે; — કેવો છે? ‘‘अज्ञानमग्नमहसः’’ (अज्ञान) મિથ્યાત્વરૂપ ભાવના કારણે (मग्न) આચ્છાદવામાં આવ્યો છે (महसः) શુદ્ધ ચૈતન્યપ્રકાશ જેનો, એવો છે; — ‘‘तु ये इमम् स्वभावनियमं न कलयन्ति’’ (तु) કારણ કે (ये) જે, (इमम् स्वभावनियमं) ‘જીવદ્રવ્ય જ્ઞાનાવરણાદિ પુદ્ગલપિંડનું કર્તા નથી’ એવા વસ્તુસ્વભાવને (न कलयन्ति) સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષપણે અનુભવતો નથી. ભાવાર્થ આમ છે કે — મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવરાશિ શુદ્ધ સ્વરૂપના અનુભવથી ભ્રષ્ટ છે, તેથી પર્યાયરત છે, તેથી મિથ્યાત્વ-રાગ-દ્વેષ — અશુદ્ધ પરિણામરૂપ પરિણમે છે. ‘‘ततः भावकर्मकर्ता चेतनः एव स्वयं भवति, न अन्यः’’ (ततः) તે કારણથી (भावकर्म) મિથ્યાત્વ-રાગ-દ્વેષ — અશુદ્ધ ચેતનારૂપ પરિણામનું, (कर्ता चेतनः एव स्वयं भवति) વ્યાપ્ય-વ્યાપકરૂપ પરિણમે છે એવું જીવદ્રવ્ય પોતે કર્તા થાય છે, (न अन्यः) પુદ્ગલકર્મ કર્તા થતું નથી. ભાવાર્થ આમ છે કે — જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોતો થકો જેવા અશુદ્ધ ભાવોરૂપે પરિણમે છે તેવા ભાવોનો કર્તા થાય છે — એવો સિદ્ધાન્ત છે. ૧૦-૨૦૨.
रज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषंगात्कृतिः ।
जीवस्यैव च कर्म तच्चिदनुगं ज्ञाता न यत्पुद्गलः ।।११-२०३।।