કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જીવદ્રવ્યને મિથ્યા ભ્રાન્તિના કારણે એમ માને છે કે એક સમયમાત્રમાં પૂર્વનો જીવ મૂળથી વિનશી જાય છે, અન્ય નવો જીવ મૂળથી ઊપજી આવે છે; આવું માનતો થકો માને છે કે ક્રિયાનો કર્તા અન્ય કોઈ જીવ છે, ભોક્તા અન્ય કોઈ જીવ છે. આવો અભિપ્રાય મિથ્યાત્વનું મૂળ છે. તેથી એવા જીવને સમજાવે છે — ‘‘अयम् चिच्चमत्कारः तस्य विमोहं अपहरति’’ (अयम् चिच्चमत्कारः) કોઈ જીવે બાલ્યાવસ્થામાં કોઈ નગર જોયું હતું, કેટલોક કાળ જતાં અને તરુણ-અવસ્થા આવતાં તે જ નગરને જુએ છે, જોતાં એવું જ્ઞાન ઊપજે છે કે તે જ આ નગર છે કે જે નગર મેં બાળકપણામાં જોયું હતું; — આવી છે જે અતીત-અનાગત- વર્તમાન શાશ્વત જ્ઞાનમાત્ર વસ્તુ તે (तस्य विमोहं अपहरति) ક્ષણિકવાદીના મિથ્યાત્વને દૂર કરે છે. ભાવાર્થ આમ છે કે — જો જીવતત્ત્વ ક્ષણવિનશ્વર હોય તો પહેલાંના જ્ઞાન સહિત જે વર્તમાન જ્ઞાન થાય છે તે કોને થાય? માટે ‘જીવદ્રવ્ય સદા શાશ્વત છે’ એવું કહેવાથી ક્ષણિકવાદી પ્રતિબુદ્ધ થાય છે. કેવી છે જીવવસ્તુ? ‘‘नित्यामृतौघैः स्वयम् अभिषिञ्चन्’’ (नित्य) સદાકાળ અવિનશ્વરપણારૂપ જે (अमृत) જીવદ્રવ્યનું જીવનમૂળ, તેના (ओघैः) સમૂહ વડે (स्वयम् अभिषिञ्चन्) પોતાની શક્તિથી પોતે પુષ્ટ થતી થકી. ‘‘एव’’ નિશ્ચયથી આમ જ જાણજો, અન્યથા નહીં. ૧૪-૨૦૬.
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ક્ષણિકવાદીને પ્રતિબોધવામાં આવે છે — ‘‘इति एकान्तः मा चकास्तु’’ (इति) એ રીતે (एकान्तः) દ્રવ્યાર્થિક-પર્યાયાર્થિકના ભેદ કર્યા વિના ‘સર્વથા આમ જ છે’ એમ કહેવું તે (मा चकास्तु) ન પ્રકાશો અર્થાત્ કોઈ પણ જીવને સ્વપ્નમાત્રમાં પણ એવું શ્રદ્ધાન ન હો. એવું કેવું? ‘‘अन्यः करोति अन्यः भुंक्ते’’ (अन्यः करोति) અન્ય પ્રથમ સમયનો ઊપજેલો કોઈ જીવ કર્મને ઉપાર્જે છે, (अन्यः भुंक्ते) અન્ય બીજા સમયનો ઊપજેલો જીવ કર્મને ભોગવે છે, — એવું એકાન્તપણું મિથ્યાત્વ છે. ભાવાર્થ આમ છે કે — જીવવસ્તુ દ્રવ્યરૂપ છે, પર્યાયરૂપ છે. તેથી દ્રવ્યરૂપે વિચારતાં જે જીવ કર્મને ઉપાર્જે છે તે જ જીવ ઉદય