૨૧૪
પ્રત્યક્ષપણે કરવું. આવા વિકલ્પોને પરસ્પર ફેલાવતાં ઓગણપચાસ ભેદ થાય છે, તે સમસ્ત જીવનું સ્વરૂપ નથી, પુદ્ગલકર્મના ઉદયથી થાય છે. ૩૩-૨૨૫.
ભૂતકાળનો વિચાર આ પ્રમાણે કરે છે —
यदहमकार्षं यदचीकरं यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च वाचा च कायेन च तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ।“
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘तत् दुष्कृतं मे मिथ्या भवतु’’ (तत् दुष्कृतम्) રાગ-દ્વેષ-મોહરૂપ અશુદ્ધ પરિણતિ અથવા જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મપિંડ, (मे मिथ्या भवतु) સ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ હોવાથી મેં પોતારૂપ અનુભવ્યાં તે અજ્ઞાનપણું થયું; સાંપ્રત (હવે) એવું અજ્ઞાનપણું જાઓ, ‘હું શુદ્ધસ્વરૂપ’ એવો અનુભવ હો. પાપના ઘણા ભેદ છે. તે કહે છે — ‘‘यत् अहम् अकार्षं’’ (यत्) જે પાપ (अहम् अकार्षं) મેં પોતે કર્યું હોય, ‘‘यत् अहम् अचीकरं’’ જે પાપ અન્યને ઉપદેશ દઈને કરાવ્યું હોય, તથા ‘‘यत् अन्यं कुर्वन्तम् अपि समन्वज्ञासिषं’’ જે સહજ જ કર્યું છે અન્ય કોઈએ તેમાં મેં સુખ માન્યું હોય, ‘‘मनसा’’ મનથી, ‘‘वाचा’’ વચનથી, ‘‘कायेन’’ શરીરથી. આ બધું જીવનું સ્વરૂપ નથી, તેથી હું તો સ્વામી નથી; એનો સ્વામી તો પુદ્ગલકર્મ છે. — આવું સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ અનુભવે છે.
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘अहम् आत्मना आत्मनि वर्ते’’ (अहम्) ચેતનામાત્ર સ્વરૂપ છું જે ‘હું’ વસ્તુ, તે હું (आत्मना) પોતાથી (आत्मनि वर्ते) રાગાદિ અશુદ્ધ પરિણતિ ત્યાગીને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં અનુભવરૂપ પ્રવર્તું છું. કેવો છે આત્મા અર્થાત્ પોતે? ‘‘नित्यम् चैतन्यात्मनि’’ (नित्यम्) સર્વ કાળ (चैतन्यात्मनि) જ્ઞાનમાત્રસ્વરૂપ છે. વળી કેવો છે? ‘‘निष्कर्मणि’’ સમસ્ત કર્મની ઉપાધિથી રહિત
* શ્રી સમયસારની આત્મખ્યાતિ-ટીકાનો આ ભાગ ગદ્યરૂપ છે, પદ્યરૂપ અર્થાત્ કળશરૂપ નથી, તેથી તેને પદ્યાંક આપવામાં આવ્યો નથી.