૨૩૨

જ્યારે ઘટ નહોતો ત્યારે ઘટજ્ઞાન નહોતું, જ્યારે ઘટ હશે નહિ ત્યારે ઘટજ્ઞાન હશે નહિ; આથી એવી પ્રતીતિ ઊપજે છે કે જ્ઞાનના સર્વસ્વનું કર્તા જ્ઞેય છે. કોઈ અજ્ઞાની એકાન્તવાદી આવું માને છે, તેથી એવા અજ્ઞાનીના મતમાં ‘જ્ઞાન વસ્તુ’ એવું પ્રાપ્ત થતું નથી. સ્યાદ્વાદીના મતમાં ‘જ્ઞાન વસ્તુ’ એવું પ્રાપ્ત થાય છે. ‘‘

स्याद्वादिनः तत् पूर्णं समुन्मज्जति’’ (पुनः) એકાન્તવાદી કહે છે એ રીતે નથી, સ્યાદ્વાદી કહે છે એ રીતે છે; (स्याद्वादिनः) એક સત્તાને દ્રવ્યરૂપ તથા પર્યાયરૂપ માને છે એવા જે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવો તેમના મતમાં (तत्) જ્ઞાનવસ્તુ (पूर्णं) જેવી જ્ઞેયથી થતી કહી, વિનશતી કહી તેવી નથી, જેવી છે તેવી જ છે, જ્ઞેયથી ભિન્ન સ્વયંસિદ્ધ પોતાથી છે; (समुन्मज्जति) એકાન્તવાદીના મતમાં મૂળથી લોપ થઈ ગયું હતું તે જ જ્ઞાન સ્યાદ્વાદીના મતમાં જ્ઞાનવસ્તુરૂપે પ્રગટ થયું. ક્યા કારણથી પ્રગટ થયું? ‘‘दूरोन्मग्नघनस्वभावभरतः’’ (दूर) અનાદિથી (उन्मग्न) સ્વયંસિદ્ધ વસ્તુરૂપ પ્રગટ છે એવું (घन) અમિટ ( – અટળ) (स्वभाव) જ્ઞાનવસ્તુનું સહજ તેના (भरतः) — ન્યાય કરતાં, અનુભવ કરતાં ‘આમ જ છે’ એવા — સત્ત્વપણાના કારણથી. કેવો ન્યાય, કેવો અનુભવ, – એ બંને જે પ્રકારે હોય છે તે કહે છે — ‘‘यत् तत् स्वरूपतः तत् इति’’ (यत्) જે વસ્તુ (तत्) તે વસ્તુ (स्वरूपतः तत्) પોતાના સ્વભાવથી વસ્તુ છે (इति) એમ અનુભવતાં અનુભવ પણ ઉત્પન્ન થાય છે, યુક્તિ પણ પ્રગટ થાય છે. અનુભવ નિર્વિકલ્પ છે. યુક્તિ એવી કે જ્ઞાનવસ્તુ દ્રવ્યરૂપે વિચારતાં પોતાના સ્વરૂપે છે, પર્યાયરૂપે વિચારતાં જ્ઞેયથી છે. જેમ કે — જ્ઞાનવસ્તુ દ્રવ્યરૂપે જ્ઞાનમાત્ર છે, પર્યાયરૂપે ઘટજ્ઞાનમાત્ર છે, તેથી પર્યાયરૂપે જોતાં ઘટજ્ઞાન જે પ્રકારે કહ્યું છે કે ‘ઘટના સદ્ભાવમાં છે, ઘટ નહિ હોતાં નથી’ એમ જ છે. દ્રવ્યરૂપે અનુભવતાં ‘ઘટજ્ઞાન’ એમ ન જોવામાં આવે, ‘જ્ઞાન’ એમ જોવામાં આવે તો ઘટથી ભિન્ન પોતાના સ્વરૂપમાત્ર સ્વયંસિદ્ધ વસ્તુ છે. આ પ્રકારે અનેકાન્તને સાધતાં વસ્તુસ્વરૂપ સધાય છે. એકાન્તથી જો ઘટ ઘટજ્ઞાનનો કર્તા છે, જ્ઞાન ‘વસ્તુ’ નથી, તો એમ હોવું જોઈએ કે જે રીતે ઘટની પાસે બેઠેલા પુરુષને ઘટજ્ઞાન થાય છે તેવી જ રીતે જે કોઈ વસ્તુ ઘટની પાસે રાખવામાં આવે તેને ઘટજ્ઞાન થવું જોઈએ; એમ થતાં થાંભલાની પાસે ઘટ હોતાં થાંભલાને ઘટજ્ઞાન થવું જોઈએ; પરંતુ એવું તો જોવામાં આવતું નથી. તે કારણે એવો ભાવ પ્રતીતિમાં આવે છે કે જેમાં જ્ઞાનશક્તિ વિદ્યમાન છે તેને, ઘટની પાસે બેસીને ઘટને જોતાં, વિચારતાં,