કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ઘટજ્ઞાનરૂપ આ જ્ઞાનનો પર્યાય પરિણમે છે. તેથી સ્યાદ્વાદ વસ્તુનો સાધક છે, એકાન્તપણું વસ્તુનું નાશકર્તા છે. ૨-૨૪૮.
र्विश्वाद्भिन्नमविश्वविश्वघटितं तस्य स्वतत्त्वं स्पृशेत् ।।३-२४९।।
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ભાવાર્થ આમ છે કે કોઈ મિથ્યાદ્રષ્ટિ એવો છે કે જ્ઞાનને દ્રવ્યરૂપ માને છે, પર્યાયરૂપ માનતો નથી; તેથી જેમ જીવદ્રવ્યને જ્ઞાનવસ્તુરૂપે માને છે તેમ જ્ઞેય જે પુદ્ગલ-ધર્મ-અધર્મ-આકાશ-કાળદ્રવ્ય તેમને પણ જ્ઞેયવસ્તુ માનતો નથી, જ્ઞાનવસ્તુ માને છે. તેના પ્રતિ સમાધાન આમ છે કે જ્ઞાન જ્ઞેયને જાણે છે એવો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે તોપણ જ્ઞેયવસ્તુ જ્ઞેયરૂપ છે, જ્ઞાનરૂપ નથી.
‘‘पशुः स्वच्छन्दम् आचेष्टते’’ (पशुः) એકાન્તવાદી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ, (स्वच्छन्दम्) સ્વેચ્છાચારપણે ‘કાંઈક હેયરૂપ, કાંઈક ઉપાદેયરૂપ’ એવો ભેદ નહિ કરતો થકો, ‘સમસ્ત ત્રૈલોક્ય ઉપાદેય’ એવી બુદ્ધિ કરતો થકો (आचेष्टते) — એવી પ્રતીતિ કરતો થકો — નિઃશંકપણે પ્રવર્તે છે. કોની માફક? ‘‘पशुः इव’’ તિર્યંચની માફક. કેવો થઈને પ્રવર્તે છે? ‘‘विश्वमयः भूत्वा’’ ‘अहं विश्वम् અર્થાત્ હું વિશ્વ’ એમ જાણી પોતે વિશ્વરૂપ થઈને પ્રવર્તે છે. એવો કેમ છે? કારણ કે ‘‘सक लं स्वतत्त्वाशया द्रष्टवा’’ (सक लं) સમસ્ત જ્ઞેયવસ્તુને (स्वतत्त्वाशया) જ્ઞાનવસ્તુની બુદ્ધિએ (द्रष्टवा) પ્રગાઢ પ્રતીત કરીને. એવી પ્રગાઢ પ્રતીતિ કેમ થાય છે? કારણ કે ‘‘विश्वं ज्ञानम् इति प्रतर्क्य’’ ‘ત્રૈલોક્યરૂપ જે કાંઈ છે તે જ્ઞાનવસ્તુરૂપ છે’ એમ જાણીને. ભાવાર્થ આમ છે કે જ્ઞાનવસ્તુ પર્યાયરૂપે જ્ઞેયાકાર થાય છે; ત્યાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ પર્યાયરૂપ ભેદ માનતો નથી, સમસ્ત જ્ઞેયને જ્ઞાનવસ્તુરૂપ માને છે. તેના પ્રતિ ઉત્તર આમ છે કે જ્ઞેયવસ્તુ જ્ઞેયરૂપ છે, જ્ઞાનરૂપ નથી. એ જ કહે છે — ‘‘पुनः स्याद्वाददर्शी स्वतत्त्वं स्पृशेत्’’ (पुनः) એકાન્તવાદી જે રીતે કહે છે તે રીતે જ્ઞાનને વસ્તુપણું સિદ્ધ થતું નથી, સ્યાદ્વાદી જે રીતે કહે છે તે રીતે