કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનને માન્યા વિના ‘અનેક’ જ્ઞાન એમ સધાતું નથી; તેથી જ્ઞાનને ‘એક’ માનીને ‘અનેક’ માનવું વસ્તુનું સાધક છે. — એમ કહે છેઃ ‘‘पशुः नश्यति’’ એકાન્તવાદી વસ્તુને સાધી શકતો નથી. કેવો છે? ‘‘अभितः त्रुटयन्’’ જેવું માને છે તે રીતે તે જૂઠો ઠરે છે. વળી કેવો છે? ‘‘विष्वग्विचित्रोल्लसद्ज्ञेयाकारविशीर्णशक्तिः’’ (विष्वक्) જે અનંત છે, (विचित्र) અનંત પ્રકારનો છે, (उल्लसत्) પ્રગટ વિદ્યમાન છે — એવો જે (ज्ञेय) છ દ્રવ્યોનો સમૂહ તેના (आकार) પ્રતિબિમ્બરૂપ પરિણમ્યો છે જે જ્ઞાનપર્યાય (विशीर्णशक्तिः) એટલું જ માત્ર જ્ઞાન છે એવી શ્રદ્ધા કરતાં ગળી ગયું છે વસ્તુ સાધવાનું સામર્થ્ય જેનું, એવો છે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ. એવો કેમ છે? ‘‘बाह्यार्थग्रहणस्वभावभरतः’’ (बाह्यार्थ) જેટલી જ્ઞેયવસ્તુ તેમનું (ग्रहण) જાણપણું — તેમની આકૃતિરૂપ જ્ઞાનનો પરિણામ — એવું જે છે (स्वभाव) વસ્તુનું સહજ, કે જે (भरतः) કોઈના કહેવાથી વર્જ્યું ન જાય (છૂટે નહિ) એવા તેના અમિટપણાના (-અટળપણાના) કારણથી. ભાવાર્થ આમ છે કે — જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે કે સમસ્ત જ્ઞેયને જાણતાં જ્ઞેયના આકારરૂપે પરિણમવું. કોઈ એકાન્તવાદી વસ્તુને એટલી જ માત્ર જાણતો થકો જ્ઞાનને અનેક માને છે. તેના પ્રતિ સ્યાદ્વાદી જ્ઞાનનું એકપણું સાધે છે — ‘‘अनेकान्तविद् ज्ञानम् एकं पश्यति’’ (अनेकान्तविद्) સ્યાદ્વાદી અર્થાત્ એક સત્તાને દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ માને છે એવો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ, (ज्ञानम् एकं पश्यति) જ્ઞાનવસ્તુ જોકે પર્યાયરૂપથી અનેક છે તોપણ દ્રવ્યરૂપથી એકરૂપ અનુભવે છે. કેવો છે સ્યાદ્વાદી? ‘‘भेदभ्रमं ध्वंसयन्’’ જ્ઞાન અનેક છે એવા એકાન્તપક્ષને માનતો નથી. શા કારણથી? ‘‘एकद्रव्यतया’’ જ્ઞાન એક વસ્તુ છે એવા અભિપ્રાયના કારણે. કેવો છે અભિપ્રાય? ‘‘सदा व्युदितया’’ સર્વ કાળ ઉદયમાન છે. કેવું છે જ્ઞાન? ‘‘अबाधितानुभवनं’’ અખંડિત છે અનુભવ જેમાં, એવી છે જ્ઞાનવસ્તુ. ૪-૨૫૦.
न्नेकाकारचिकीर्षया स्फु टमपि ज्ञानं पशुर्नेच्छति ।
पर्यायैस्तदनेकतां परिमृशन्पश्यत्यनेकान्तवित् ।।५-२५१।।