52
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान् ।।४-४९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तदा स एष पुमान् कर्तृत्वशून्यः लसितः’’ (तदा) te kALe (स एष पुमान्) je jIv anAdi kALathI mithyAtvarUp pariNamyo hato te ja jIv (कर्तृत्वशून्यः लसितः) karma karavAthI rahit thayo. kevo chhe jIv? ‘‘ज्ञानीभूय तमः भिन्दन्’’ (ज्ञानीभूय) anAdithI mithyAtvarUp pariNamatAn jIv-karmanA ekaparyAyasvarUp pariNamato hato te chhUTyun, shuddhachetan-anubhav thayo, em thatAn (तमः) mithyAtvarUp andhakAr (भिन्दन्) chhedato thako. konA vaDe mithyAtva-andhakAr chhUTyo? ‘‘इति उद्दामविवेकघस्मरमहोभारेण’’ (इति) je kahyo chhe, (उद्दाम) baLavAn chhe evA (विवेक) bhedagnAnarUpI (घस्मरमहःभारेण) sUryanA tejanA samUh vaDe. have je vichAratAn bhedagnAn thAy chhe te ja kahe chhe — ‘‘व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत्’’ (व्याप्य) samasta guNarUp ane paryAyarUp bhed-vikalpo tathA (व्यापकता) ek dravyarUp vastu (तदात्मनि) ek sattvarUp vastumAn (भवेत्) hoy chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem suvarNa pILun, bhAre, chIkaNun em kahevA mATe chhe, parantu ek sattva chhe tem jIvadravya gnAtA, draShTA em kahevA mATe chhe, parantu ek sattva chhe. e pramANe ek sattvamAn vyApya-vyApakatA hoy chhe arthAt bhedabuddhi karavAmAn Ave to vyApya- vyApakatA hoy chhe. vivaraNa — vyApak arthAt dravya-pariNAmI potAnA pariNAmano kartA hoy chhe; vyApya arthAt te pariNAm dravye karyA. jemAn (ek sattvamAn) Avo bhed karavAmAn Ave to thAy chhe, na karavAmAn Ave to nathI thato. ‘‘अतदात्मनि अपि न एव’’ (अतदात्मनि) jIvasattvathI pudgaladravyanun sattva bhinna chhe, (अपि) nishchayathI (न एव) vyApya-vyApakatA nathI. bhAvArtha Am chhe ke jem upachAramAtrathI dravya potAnA pariNAmano kartA chhe, te ja pariNAm dravyathI karAyelo chhe tem anya