kahAnajainashAstramALA ]
dravyano kartA anya dravya upachAramAtrathI paN nathI, kAraN ke ek sattva nathI, bhinna sattva chhe. ‘‘व्याप्यव्यापकभावसम्भवम् ऋते कर्तृकर्मस्थितिः का’’ (व्याप्यव्यापकभाव) pariNAm-pariNAmImAtra bhedanI (सम्भवं) utpatti (ऋते) vinA (कर्तृकर्मस्थितिः का) ‘gnAnAvaraNAdi pudgalakarmano kartA jIvadravya’ evo anubhav ghaTato nathI, kAraN ke jIvadravya pudgaladravya ek sattA nathI, bhinna sattA chhe. AvA gnAnasUrya vaDe mithyAtvarUp andhakAr maTe chhe ane jIv samyagdraShTi thAy chhe. 4 – 49.
व्याप्तृव्याप्यत्वमन्तः कलयितुमसहौ नित्यमत्यन्तभेदात् ।
विज्ञानार्चिश्चकास्ति क्रकचवददयं भेदमुत्पाद्य सद्यः ।।५-५०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यावत् विज्ञानार्चिः न चकास्ति तावत् अनयोः कर्तृकर्मभ्रममतिः अज्ञानात् भाति’’ (यावत्) jeTalo kAL (विज्ञानार्चिः) bhedagnAnarUp anubhav (न चकास्ति) pragaT thato nathI (तावत्) teTalo kAL (अनयोः) jIv-pudgal viShe (कर्तृ-कर्म-भ्रममतिः) ‘gnAnAvaraNAdino kartA jIvadravya’ evI chhe je mithyA pratIti te (अज्ञानात् भाति) agnAnapaNAthI chhe; vastunun svarUp evun to nathI. koI prashna kare chhe ke ‘gnAnAvaraNAdikarmano kartA jIv’ te agnAnapaNun chhe, te kaI rIte chhe? ‘‘ज्ञानी पुद्गलः च व्याप्तृव्याप्यत्वम् अन्तः कलयितुम् असहौ’’ (ज्ञानी) gnAnI arthAt jIvavastu (च) ane (पुद्गलः) gnAnAvaraNAdi karmapinD (व्याप्तृ-व्याप्यत्वम्) pariNAmI-pariNAmabhAve (अन्तः कलयितुम्) ek sankramaNarUp thavAne (असहौ) asamartha chhe, kem ke ‘‘नित्यम् अत्यन्तभेदात्’’ (नित्यम्) dravyasvabhAvathI (अत्यन्तभेदात्) atyanta bhed chhe. vivaraN – jIvadravyanA bhinna pradesh chaitanyasvabhAv, pudgal-dravyanA bhinna pradesh achetanasvabhAv, — e rIte bhed ghaNo chhe. kevo chhe gnAnI? ‘‘इमां स्वपरपरिणतिं जानन् अपि’’ (इमां) prasiddha chhe evAn (स्व) potAnAn ane (पर) samasta gneyavastuonAn (परिणतिं) dravya-guN-paryAyano athavA utpAd-vyay-dhrauvyano (जानन्) gnAtA chhe. (अपि)