Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 28-67 ; 3. Sansaranupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 17

 

Page 17 of 297
PDF/HTML Page 41 of 321
single page version

एवं पश्यन् अपि अलु ग्रहभूतपिशाचयोगिनीजक्षम् ।
शरणं मन्यते मूढः सुगाढमिथ्यात्वभावात् ।।२७।।

arthaḥ — e pramāṇe pūrvokta prakārathī asharaṇatā pratyakṣha dekhavā chhatān paṇ mūḍh manuṣhya, tīvra mithyātvabhāvathī sūyāradi grah, bhūt, vyantar, pishāch, jogaṇī, chaṇḍikadik ane maṇibhadradik yakṣhonun sharaṇ māne chhe.

bhāvārthaḥ — ā prāṇī pratyakṣha jāṇe chhe ke maraṇathī koī paṇ rakṣhaṇ karavāvāḷun nathī chhatān e, grahadikamān sharaṇapaṇun kalpe chhe; e badhun tīvra mithyātvanā udayanun māhātmya chhe.

have, maraṇ thāy chhe te āyunā kṣhayathī ja thāy chhe em kahe chheḥ —

आउक्खएण मरणं आउं दाउं ण सक्कदे को वि ।
तम्हा देविंदो वि य मरणाउ ण रक्खदे को वि ।।२८।।
आयुःक्षयेण मरणं आयुः दातुं न शक्नोति कः अपि ।
तस्मात् देवेन्द्रः अपि च मरणात् न रक्षति कः अपि ।।२८।।

arthaḥ — āyukarmanā kṣhayathī maraṇ thāy chhe. vaḷī e āyukarma koīne koī paṇ āpavā samartha nathī, māṭe devono indra paṇ maraṇathī bachāvī shakato nathī.

bhāvārthaḥ — āyu pūrṇa thavāthī maraṇ thāy chhe ane e āyu koī paṇ koīne paṇ āpavā samartha nathī; to pachhī rakṣhaṇ karavāvāḷo koṇ chhe? te vichāro.

have e ja arthane draḍh kare chheḥ —

अप्पाणं पि चवंतं जइ सक्कदि रक्खिदुं सुरिंदो वि ।
तो किं छंडदि सग्गं सव्वुत्तमभोयसंजुत्तं ।।२९।।
आत्मानं अपि च्यवन्तं यदि शक्नोति रक्षितुं सुरेन्द्रः अपि ।
तत् किं त्यजति स्वर्गं सर्वोत्तमभोगसंयुक्तम् ।।२९।।

Page 18 of 297
PDF/HTML Page 42 of 321
single page version

arthaḥ — devono indra paṇ potāne chavato (marato) thako rākhavāne samartha hot to sarvottam bhogo sahit je svargano vās tene te shā māṭe chhoḍat?

bhāvārthaḥ — sarva bhogonun sthaḷ potānā vash chālatun hoy to tene koṇ chhoḍe?

have paramārtha (sāchun) sharaṇ darshāve chheḥ —

दंसणणाणचरित्तं सरणं सेवेह परमसद्धाए ।
अण्णं किं पि ण सरणं संसारे संसरंताणं ।।३०।।
दर्शनज्ञानचरित्रं शरणं सेवध्वं परमश्रद्धया ।
अन्यत् किं अपि न शरणं संसारे संसरताम् ।।३०।।

arthaḥ — he bhavya! tun param shraddhāpūrvak darshanagnānacharitrasvarūp (ātmānā) sharaṇane sevan kar. ā sansāramān paribhramaṇ karatā jīvone anya koī paṇ sharaṇ nathī.

bhāvārthaḥ — samyagdarshan-gnān-charitra potānun svarūp chhe ane e ja paramārtharūp (vāstavik – sāchun) sharaṇ chhe, anya sarva asharaṇ chhe. nishchay shraddhāpūrvak e ja sharaṇane pakaḍo – em ahīn upadesh chhe.

have e ja vātane draḍh kare chheḥ —

अप्पा णं पि य सरणं खमदिभावेहिं परिणदो होदि ।
तिव्वकसायविट्ठो अप्पाणं हणदि अप्पेण ।।३१।।
आत्मा ननु अपि च शरणं क्षमदिभावैः परिणतः भवति ।
तीव्रकषायविष्टः आत्मानं हिनस्ति आत्मना ।।३१।।

arthaḥ — uttam kṣhamadi svabhāve pariṇat ātmā ja kharekhar sharaṇ chhe; paṇ je tīvrakaṣhāyayukta thāy chhe te potā vaḍe potāne ja haṇe chhe.

Page 19 of 297
PDF/HTML Page 43 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — paramārthathī vichāravāmān āve to potāne pote ja rakṣhavāvāḷo chhe ane pote ja ghātavāvāḷo chhe. krodhadirūp bhāv kare chhe tyāre shuddha chaitanyano ghāt thāy chhe tathā kṣhamadirūp bhāv kare chhe tyāre potānī rakṣhā thāy chhe; ane e ja (kṣhamadi) bhāvothī, janmamaraṇ rahit thaīne, avināshī pad prāpta thāy chhe.

vastusvabhāvavichārathī, sharaṇ āpako āp;
vyavahāre pañch paramaguru, avar sakal santāp.
iti asharaṇānuprekṣhā samāpta.
v
3. sansārānuprekṣhā

ahīn pratham be gāthāo vaḍe sansāranun sāmānya svarūp kahe chheḥ —

एक्कं चयदि सरीरं अण्णं गिण्हेदि णवणवं जीवो ।
पुणु पुणु अण्णं अण्णं गिण्हदि मुंचेदि बहुवारं ।।३२।।
एवं जं संसरणं णाणादेहेसु हवदि जीवस्स ।
सो संसारो भण्णदि मिच्छकसाएहिं जुत्तस्स ।।३३।।
एकं त्यजति शरीरं अन्यत् गृह्णति नवं नवं जीवः ।
पुनः पुनः अन्यत् अन्यत् गृह्णति मुंचति बहुवारम् ।।३२।।
एवं यत् संसरणं नानादेहेषु भवति जीवस्य ।
सः संसारः भण्यते मिथ्याकषायैः युक्तस्य ।।३३।।

arthaḥ — mithyātva arthāt vastunun sarvathā ekāntarūp shraddhān karavun ane kaṣhāy eṭale krodh-mān-māyā-lobh — e sahit ā jīvane anek

Page 20 of 297
PDF/HTML Page 44 of 321
single page version

dehomān je sansaraṇ arthāt bhramaṇ thāy chhe tene ‘sansār’ kahīe chhīe. te kevī rīte? e ja kahīe chhīeḥ – ek sharīrane chhoḍī anyane grahaṇ kare; vaḷī pāchho navun sharīr grahaṇ karī, pāchho tene paṇ chhoḍī, anyane grahaṇ kare; e pramāṇe ghaṇī vār ( sharīrane) grahaṇ karyā ja kare te ja sansār chhe.

bhāvārthaḥ — ek sharīrathī anya sharīranī prapti thayā kare te ja sansār chhe.

have e pramāṇe sansāramān saṅkṣhepathī chār gati chhe tathā anek prakāranān duḥkh chhe. tyān pratham ja narakagatinān duḥkhone chha gāthāo dvārā kahe chheḥ —

❈ narakagatinān duḥkho ❈
पाव-उदयेण णरए जायदि जीवो सदेहि बहुदुक्खं ।
पंचपयारं विविहं अणोवमं अण्णदुक्खेहिं ।।३४।।
पापोदयेन नरके जायते जीवः सहते बहुदुःखम् ।
पंचप्रकारं विविधं अनौपम्यं अन्यदुःखैः ।।३४।।

arthaḥ — pāpanā udayathī ā jīv narakamān utpanna thāy chhe; tyān pāñch prakāranān vividh ghaṇān duḥkh sahan kare chhe, jemane tiryañchadi anya gationān duḥkhonī upamā āpī shakātī nathī.

bhāvārthaḥ — je jīvonī hinsā kare chhe, jūṭh bole chhe, paradhan haraṇ kare chhe, paranārīne vāñchchhe chhe, ghaṇā ārambh kare chhe, parigrahamān āsakta chhe, ghaṇo krodhī, tīvra mānī, ati kapaṭī, ati kaṭhorabhāṣhī, pāpī, chugalīkhor, (ati) kr̥upaṇ, dev-shāstra-guru nindak, adham, duburaddhi, kr̥utaghnī ane ghaṇo ja shok-duḥkh karavānī ja jenī prakr̥iti chhe evo jīv marīne narakamān utpanna thāy chhe ane tyān anek prakāranān duḥkhane sahe chhe.

have upar kahelān pāñch prakāranān duḥkh kyān kyān chhe te kahe chheḥ —

Page 21 of 297
PDF/HTML Page 45 of 321
single page version

असुरोदीरियदुक्खं सारीरं माणसं तहा विविहं ।
खित्तुब्भवं च तिव्वं अण्णोण्णकयं च पंचविहं ।।३५।।
असुरोदीरितदुःख शारीरं मानसं तथा विविधम् ।
क्षेत्रोद्भवं च तीव्रं अन्योऽन्यकृतं च पंचविधम् ।।३५।।

arthaḥ — asurakumāradevothī upajāvelān duḥkh, (potānā) sharīrathī ja utpanna thayelān duḥkh, manathī ane anek prakāranān kṣhetrathī utpanna thayelān duḥkh tathā paraspar karelān duḥkh — e pramāṇe pāñch prakāranān duḥkh chhe.

bhāvārthaḥ — trījā narak sudhī to asurakumāradevo mātra kutūhalathī jāy chhe ane nārakīone joī temane paraspar laḍāve chhe – anek prakārathī duḥkhī kare chhe; vaḷī e nārakīonān sharīr ja pāpanā udayathī svayamev anek rogayukta, būrān, ghr̥uṇākārī ane duḥkhamay hoy chhe, temanān chitta ja mahākrūr ane duḥkharūp ja hoy chhe; narakanun kṣhetra mahāshīt, uṣhṇa, durgandhadi anek upadrav sahit chhe; tathā paraspar veranā sanskārathī (āpas-āpasamān) chhedan, bhedan, māraṇ, tāḍan ane kumbhīpāk vagere kare chhe; tyānā duḥkh upamārahit chhe.

have e ja duḥkhane visheṣh (bhed) kahe chheḥ —

छिज्जइ तिलतिलमित्तं भिंदिज्जइ तिलतिलंतरं सयलं ।
वज्जग्गिए कढिज्जइ णिहप्पए पूयकुंडम्हि ।।३६।।
छिद्यते तिलतिलमात्रं भिद्यते तिलतिलान्तरं सकलम् ।
वज्रग्निना क्वथ्यते निधीयते पूयकुण्डे ।।३६।।

arthaḥ — jyān sharīrane talatal pramāṇ chhedavāmān āve chhe, tenā talatal jeṭalā shakal arthāt khaṇḍane paṇ bhedavāmān āve chhe, vajragnimān pakāvavāmān āve chhe tathā parunā kuṇḍamān nākhavāmān āve chhe.

इच्चेवमाइदुक्खं जं णरए सहदि एयसमयम्हि ।
तं सयलं वण्णेदुं ण सक्कदे सहसजीहो वि ।।३७।।

Page 22 of 297
PDF/HTML Page 46 of 321
single page version

इत्येवमदिदुःखं यत् नरके सहते एकसमये ।
तत्सकलं वणरयितुं न शक्नोति सहस्रजिह्वः अपि ।।३७।।

arthaḥ — e pramāṇe pūrva gāthāmān kahyān tene māṇḍīne je duḥkho te narakamān ek kāḷamān jīv sahan kare chhe tenun kathan karavāne, jene hajār jībh hoy te paṇ samartha thato nathī.

bhāvārthaḥ — ā gāthāmān narakanān duḥkhonun vachan agocharapaṇun kahyun chhe.

have narakanun kṣhetra tathā e nārakīonā pariṇām duḥkhamay ja chhe te kahe chheḥ —

सव्वं पि होदि णरये खेत्तसहावेण दुक्खदं असुहं ।
कुविदा वि सव्वकालं अण्णोण्णं होंति णेरइया ।।३८।।
सर्वं अपि भवति नरके क्षेत्रस्वभावेन दुःखदं अशुभम् ।
कुपिताः अपि सर्वकालं अन्योऽन्यं भवन्ति नैरयिकाः ।।३८।।

arthaḥ — narakamān kṣhetrasvabhāvathī ja badhuy duḥkhadāyak chhe. ashubh chhe tathā nārakījīv sadākāḷ paraspar krudhit chhe.

bhāvārthaḥ — kṣhetra to svabhāvathī duḥkharūp chhe ja, parantu nārakī (jīvo) paraspar krodhī thatā thakā ekabījāne māre chhe. e pramāṇe teo nirantar duḥkhī ja rahe chhe.

अण्णभवे जो सुयणो सो वि य णरए हणेइ अइकुविदो ।
एवं तिव्वविवागं बहुकालं विसहदे दुःक्खं ।।३९।।
अन्यभवे यः सुजनः सः अपि च नरके हन्ति अतिकुपितः ।
एवं तीव्र विपाकं बहुकालं विषहते दुःखम् ।।३९।।

arthaḥ — pūrvabhavamān je svajan – kuṭumbī hato te paṇ ā narakamān krodhī banīne ghāt kare chhe. e pramāṇe tīvra chhe vipāk jemano evān duḥkho ghaṇā kāḷ sudhī nārakījīvo sahan kare chhe.

Page 23 of 297
PDF/HTML Page 47 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — evān duḥkho sāgaropam (kāḷ) sudhī sahan kare chhe to paṇ āyuṣhya pūrṇa karyā vinā tyānthī nīkaḷavun banatun nathī.

have tiryañchagatinān duḥkhone sāḍāchār gāthāo dvārā kahe chheḥ —

❈ tiryañchagatinān duḥkho ❈
तत्तो णीसरिदूणं जायदि तिरिएसु बहुवियप्पेसु ।
तत्थ वि पावदि दुःखं गब्भे वि य छेयणादीयं ।।४०।।
ततः निःसृत्य जायते तिर्यक्षु बहुविकल्पेषु ।
तत्र अपि प्राप्नोति दुःखं गर्भे अपि च छेदनदिकम् ।।४०।।

arthaḥ — e narakamānthī nīkaḷīne anek prakāranā bhedovāḷī je tiryañchagati temān (jīv) utpanna thāy chhe; tyān paṇ garbhamān te duḥkh pāme chhe. ‘अपि’ shabdathī sammūrchhan thaī chhedanadikanān duḥkh pāme chhe.

तिरिएहिं खज्जमाणो दुट्ठमणुस्सेहिं हण्णमाणो वि ।
सव्वत्थ वि संतट्ठो भयदुक्खं विसहदे भीमं ।।४१।।
तियरग्भिः खाद्यमानः दुष्टमनुष्यैः हन्यमानः अपि ।
सर्वत्र अपि संत्रस्तः भयदुःखं विषहते भीमम् ।।४१।।

arthaḥ — e tiryañchagatimān jīv, sinh – vāgh adi vaḍe bhakṣhaṇ thato tathā duṣhṭa manuṣhya (mlechchha, pāradhī, māchhīmār adi) vaḍe māryo jato thako sarva ṭhekāṇe trāsayukta banī raudra – bhayānak duḥkhone atishay sahan kare chhe.

अण्णोण्णं खज्जंता तिरिया पावंति दारुणं दुक्खं ।
माया वि जत्थ भक्खदि अण्णो को तत्थ रक्खेदि ।।४२।।
अन्योऽन्यं खादन्तः तिर्यञ्चः प्राप्नुवन्ति दारुणं दुःखम् ।
माता अपि यत्र भक्षति अन्यः कः तत्र रक्षति ।।४२।।

arthaḥ — e tiryañchagatimān jīv paraspar bhakṣhaṇ thatā thakā utkr̥uṣhṭa

Page 24 of 297
PDF/HTML Page 48 of 321
single page version

duḥkh pāme chhe, te āne khāy ane ā tene khāy. jyān jenā garbhamān utpanna thayo chhe evī mātā paṇ putrane bhakṣhaṇ karī jāy, to pachhī anya koṇ rakṣhaṇ kare?

तिव्वतिसाए तिसिदो तिव्वविभुक्खाइ भुक्खिदो संतो ।
तिव्वं पावदि दुक्खं उयरहुयासेण डज्झंतो ।।४३।।
तीव्रतृषया तृषितः तीव्रबुभुक्षया भुक्षितः सन् ।
तीव्रं प्राप्नोति दुःखं उदरहुताशेनः दह्यमानः ।।४३।।

arthaḥ — e tiryañchagatimān jīv tīvra tarasathī tr̥uṣhātur tathā tīvra bhūkhathī kṣhudhātur thayo thako tem ja udaragnithī baḷato thako (ghaṇān) tīvra duḥkh pāme chhe.

have e kathanane saṅkoche chheḥ —

एवं बहुप्पयारं दुक्खं विसहेदि तिरियजोणीसु ।
तत्तो णीसरिदूणं लद्धि-अपुण्णो णरो होदि ।।४४।।
एवं बहुप्रकारं दुःखं विषहते तिर्यग्योनिषु ।
ततः निःसृत्य लब्धि-अपूर्णः नरः भवति ।।४४।।

arthaḥ — e pramāṇe pūrvokta prakārathī tiryañchayonimān jīv anek prakārathī duḥkh pāme chhe ane tene sahe chhe. e tiryañchagatimānthī nīkaḷīne (kadachit) manuṣhya thāy to kevo thāy? labdhiaparyāpta ke jyān payārapti ja pūrī na thāy.

have manuṣhyagatinān je duḥkho chhe tene bār gāthāo dvārā kahe chhe. tyān pratham ja garbhamān ūpaje te avasthā kahe chheḥ —

❈ manuṣhyagatinān duḥkho ❈
अह गभ्भे वि य जायदि तत्थ वि णिवडीकयंगपच्चंगो ।
विसहदि तिव्वं दुक्खं णिग्गममाणो वि जोणीदो ।।४५।।

Page 25 of 297
PDF/HTML Page 49 of 321
single page version

अथ गर्भे अपि च जायते तत्र अपि निवडीकृत-अङ्गप्रत्यङ्गः ।
विषहते तीव्रं दुःखं निर्गच्छन् अपि योनितः ।।४५।।

arthaḥ — athavā garbhamān ūpaje to tyān paṇ hasta-pādadi aṅg ane āṅgaḷān adi pratyaṅg e badhā ekaṭhā saṅkuchit rahyā thakā (jīv) duḥkh sahe chhe ane tyānthī yonidvāre nīkaḷatān te tīvra duḥkhane sahan kare chhe.

vaḷī te kevo thāy, te kahe chheḥ —

बालो वि पियरचतो परउच्छिट्ठेण वड्ढदे दुहिदो ।
एवं जायणसीलो गमेदि कालं महादुक्खं ।।४६।।
बालः अपि पितृत्यक्तः परोच्छिष्टेन वर्धते दुःखितः ।
एवं याचनशीलः गमयति कालं महादुःखम् ।।४६।।

arthaḥ — garbhamānthī nīkaḷyā pachhī bāḷ avasthāmān ja māt- pitā marī jāy to duḥkhī thato thako pārakī uchchhiṣhṭa vaḍe jīvananirvāh karato tathā māgavāno ja chhe svabhāv jeno evo te, mahāduḥkhe kāḷ nirgaman kare chhe.

vaḷī kahe chhe ke e badhun pāpanun phaḷ chheḥ —

पावेण जणो एसो दुक्कम्मवसेण जायदे सव्वो ।
पुणरवि करेदि पावं ण य पुण्णं को वि अज्जेदि ।।४७।।
पापेन जनः एषः दुःकर्मवशेन जायते सर्वः ।
पुनः अपि करोति पापं न च पुण्यं कः अपि अर्जयति ।।४७।।

arthaḥ — ā lokanā badhā manuṣhyo pāpanā udayathī ashātāvedanīy, nīchagotra ane ashubhanām – āyu adi duṣhkarmanā vashe evān duḥkho sahan kare chhe topaṇ pāchhā pāp ja kare chhe, paṇ pūjā, dān, vrat, tap ane dhyānadi chhe lakṣhaṇ jenun evān puṇyane upajāvatā nathī e moṭun agnān chhe.

Page 26 of 297
PDF/HTML Page 50 of 321
single page version

विरलो अज्जदि पुण्णं सम्मदिट्ठी वएहिं संजुत्तो ।
उवसमभावे सहिदो णिंदणगरहहिं संजुत्तो ।।४८।।
विरलः अर्जयति पुण्यं सम्यग्दृष्टिः व्रतैः संयुक्तः ।
उपशमभावेन सहितः निन्दनगर्हाभ्यां संयुक्तः ।।४८।।

arthaḥ — samyagdraṣhṭi arthāt yathārtha shraddhāvān, muni-shrāvakanān vrato sahit, upashamabhāv arthāt mandakaṣhāy pariṇāmī, nindan arthāt potānā doṣhone pote yād karī pashchātāp karanār, ane garhaṇ arthāt potānā doṣhane gurujan pāse vinayathī kahenār; e pramāṇe nindā-garhāsanyukta jīv puṇyaprakr̥itioene upajāve chhe. paṇ evā viralā ja hoy chhe.

have kahe chhe ke puṇyayuktane paṇ iṣhṭa-viyogadi jovāmān āve chhe.

पुण्णजुदस्स वि दीसदि इट्ठविओयं अणिट्ठसंजोयं ।
भरहो वि सहिमाणो परिज्जओ लहुयभाएण ।।४९।।
पुण्ययुतस्य अपि दृश्यते इष्टवियोगः अनिष्टसंयोगः ।
भरतः अपि सभिमानः परजितः लघुकभ्रात्रा ।।४९।।

arthaḥ — puṇyodayayukta puruṣhane paṇ iṣhṭaviyog ane aniṣhṭa sanyog thato jovāmān āve chhe. juo, abhimānayukta bharat chakravartī paṇ potānā nānā bhāī bāhubalīthī hār pāmyā.

bhāvārthaḥ — koī jāṇe ke ‘jene mahān puṇyano uday chhe tene to sukh chhe’, paṇ sansāramān to sukh koīne paṇ hotun nathī. bharat chakravartī jevā paṇ apamānadikathī duḥkhī thayā to bījāonī vāt ja shī kahevī?

have e ja arthane draḍh kare chheḥ —

सयलट्ठविसयजोओ बहुपुण्णस्स वि ण सव्वहा होदि ।
तं पुण्णं पि ण कस्स वि सव्वं जेणिच्छिदं लहदि ।।५०।।

Page 27 of 297
PDF/HTML Page 51 of 321
single page version

सकलाथरविषययोगः बहुपुण्यस्य अपि न सर्वथा भवति ।
तत् पुण्यं अपि न कस्य अपि सर्वं येन इरप्सितं लभते ।।५०।।

arthaḥ — ā sansāramān samasta padārthono, je viṣhay arthāt bhogya vastu chhe te sarvano, yog moṭā puṇyavānane paṇ sarvāṅgapaṇe maḷato nathī. koīne evun puṇya ja nathī ke je vaḍe badhāy manovāñchchhit (padārtho) maḷe.

bhāvārthaḥ — moṭā puṇyavānane paṇ vāñchchhit vastumān kāī ne kāī ochhap rahe chhe, sarva manorath to koīnā paṇ pūrṇa thatā nathī; to pachhī (koī jīv) sansāramān sarvāṅg sukhī kevī rīte thāy?

कस्स वि णत्थि कलत्तं अहव कलत्तं पुत्तसंपत्ती ।
अह तेसिं संपत्ती तह वि सरोओ हवे देहो ।।५१।।
कस्य अपि नस्ति कलत्रं अथवा कलत्रं न पुत्रसम्प्रप्तिः ।
अथ तेषां सम्प्रप्तिः तथपि सरोगः भवेत् देहः ।।५१।।

arthaḥ — koī manuṣhyane to strī nathī, koīne jo strī hoy to putranī prapti nathī tathā koīne putranī prapti chhe to sharīr rogayukta chhe.

अह णीरोओ देहो तो धणधण्णाण णेय संपत्ति ।
अह धणधण्णं होदि हु तो मरणं झत्ति ढुक्केदि ।।५२।।
अथ नीरोगः देहः तत् धनधान्यानां नैव सम्प्रप्तिः ।
अथ धनधान्यं भवति खलु तत् मरणं झगिति ढौकते ।।५२।।

arthaḥ — jo koī nīrog deh hoy to dhan-dhānyanī prapti hotī nathī ane jo dhan-dhānyanī prapti thaī jāy chhe to (kadachit) maraṇ paṇ thaī jāy chhe.

कस्स वि दुठ्ठकलत्तं कस्स वि दुव्वसणवसणिओ पुत्तो ।
कस्स वि अरिसमबंधू कस्स वि दुहिदा दु दुच्चरिया ।।५३।।

Page 28 of 297
PDF/HTML Page 52 of 321
single page version

कस्य अपि दुष्टकलत्रं कस्य अपि दुर्व्यसनव्यसनिकः पुत्रः ।
कस्य अपि अरिसमबन्धुः कस्य अपि दुहिता अपि दुश्चरिता ।।५३।।

arthaḥ — ā manuṣhyabhavamān koīne strī durācharaṇī chhe, koīne putra jugār adi durvyasanomān lavalīn chhe, koīne shatru samān kalahakārī bhāī chhe to koīne putrī durācharaṇī chhe.

कस्स वि मरदि सुपुत्तो कस्स वि महिला विणस्सदे इट्ठा ।
कस्स वि अग्गिपलित्तं गिहं कुडंबं च डज्झेइ ।।५४।।
कस्य अपि म्रियते सुपुत्रः कस्य अपि महिला विनश्यति इष्टा ।
कस्य अपि अग्निप्रलिप्तं गृहं कुटुंबं च दह्यते ।।५४।।

arthaḥ — koīne to sāro putra hoy te marī jāy chhe, koīne iṣhṭa strī hoy te marī jāy chhe to koīne ghar-kuṭumb saghaḷun agni vaḍe baḷī jāy chhe.

एवं मणुयगदीए णाणादुक्खाइं विसहमाणो वि ।
ण वि धम्मे कुणदि मइं आरंभं णेय परिचयइ ।।५५।।
एवं मनुजगत्यां नानादुःखनि विषहमाणः अपि ।
न अपि धर्मे करोति मतिं आरम्भं नैव परित्यजति ।।५५।।

arthaḥ — upar pramāṇe manuṣhyagatimān nānā prakāranān duḥkhone sahavā chhatān paṇ ā jīv saddharmamān buddhi karato nathī ane pāpārambhane chhoḍato nathī.

सधणो वि होदि णिधणो धणहीणो तह य ईसरो होदि ।
राया वि होदि भिच्चो भिच्चो वि य होदि णरणाहो ।।५६।।
सधनः अपि भवति निर्धनः धनहीनः तथा च ईश्वरः भवति ।
राजा अपि भवति भृत्यः भृत्यः अपि च भवति नरनाथः ।।५६।।

arthaḥ — dhanavān hoy te nirdhan thaī jāy chhe, e ja pramāṇe nirdhan hoy te ishvar thaī jāy chhe. vaḷī rājā hoy te kiṅkar thaī

Page 29 of 297
PDF/HTML Page 53 of 321
single page version

jāy chhe. ane kiṅkar hoy te rājā thaī jāy chhe.

सत्तू वि होदि मित्तो मित्तो वि य जायदे तहा सत्तू ।
कम्मविवागवसादो एसो संसारसब्भावो ।।५७।।
शत्रुः अपि भवति मित्रं मित्रं अपि च जायते तथा शत्रुः ।
कमरविपाकवशात् एषः संसारस्वभावः ।।५७।।

arthaḥ — karmodayavashe vairī hoy te to mitra thaī jāy chhe tathā mitra hoy te vairī thaī jāy chhe. evo ja sansārano svabhāv chhe.

bhāvārthaḥ — puṇyakarmanā udayathī vairī paṇ mitra thaī jāy chhe tathā pāpakarmanā udayathī mitra paṇ shatru thaī jāy chhe.

have chār gāthāmān devagatinān duḥkhonun svarūp kahe chheḥ —

❈ devagatinān duḥkho ❈
अह कह वि हवदि देवो तस्स वि जाएदि माणसं दुक्खं ।
दट्ठूण महड्ढीणं देवाणं रिद्धिसम्पत्ती ।।५८।।
अथ कथमपि भवति देवः तस्य अपि जायते मानसं दुःखम् ।
दृष्टवा महर्द्धीनां देवानां ऋद्धिसम्प्रप्तिम् ।।५८।।

arthaḥ — athavā (kadachit) mahān kaṣhṭathī devaparyāy paṇ pāme tyān tene paṇ mahān r̥̄iddhidhārak devonī r̥̄iddhisampadā joīne mānasik duḥkh utpanna thāy chhe.

इट्ठविओगे दुक्खं होदि महड्ढीण विसयतण्हादो ।
विसयवसादो सुक्खं जेसिं तेसिं कुदो तित्ती ।।५९।।
इष्टवियोगे दुःख भवति महर्द्धीनां विषयतृष्णातः ।
विषयवशात् सुखं येषां तेषां कुतः तृप्तिः ।।५९।।

arthaḥ — maharddhikadevone paṇ iṣhṭa r̥̄iddhi ane devāṅganadino viyog thatān duḥkh thāy chhe. jemane viṣhayādhīn sukh chhe temane tr̥upti kyāthī thāy? tr̥uṣhṇā vadhatī ja rahe chhe.

Page 30 of 297
PDF/HTML Page 54 of 321
single page version

have shārīrik duḥkhathī mānasik duḥkh moṭun chhe — em kahe chheḥ —

सारीरियदुक्खादो माणसदुक्खं हवेइ अइपउरं ।
माणसदुक्खजुदस्स हि विसया वि दुहावहा हुंति ।।६०।।
शारीरिकदुःखतः मानसदुःखं भवति अतिप्रचुरम् ।
मानसदुःखयुतस्य हि विषयाः अपि दुःखावहाः भवन्ति ।।६०।।

arthaḥ — koī samaje ke sharīrasambandhī duḥkh moṭun chhe ane mānasik duḥkh alpa chhe. tene ahīn kahe chhe ke shārīrik duḥkhathī mānasik duḥkh ghaṇun tīvra chhe – moṭun chhe; juo, mānasik duḥkh sahit puruṣhane anya ghaṇā viṣhayo hoy topaṇ teo duḥkhadāyak bhāse chhe.

bhāvārthaḥ — manamān chintā thāy tyāre sarva sāmagrī duḥkharūp ja bhāse chhe.

देवाणं पि य सुक्खं मणहरविसएहिं कीरदे जदि ही ।
विसयवसं जं सुक्खं दुक्खस्स वि कारणं तं पि ।।६१।।
देवानां अपि च सुखं मनोहरविषयैः क्रियते यदि हि ।
विषयवशं यत्सुखं दुखस्य अपि कारणं तत् अपि ।।६१।।

arthaḥ — devone manohar viṣhayothī jo sukh chhe em vichāravāmān āve to te pragaṭapaṇe sukh nathī. je viṣhayone ādhīn sukh chhe te duḥkhanun ja kāraṇ chhe (duḥkh ja chhe).

bhāvārthaḥ — anya nimittathī sukh mānavāmān āve te bhram chhe, kāraṇ ke je vastu sukhanā kāraṇarūp mānavāmān āve chhe te ja vastu kāḷāntaramān duḥkhanā ja kāraṇarūp thāy chhe.

e pramāṇe vichār karatān sansāramān koī ṭhekāṇe paṇ sukh nathī em kahe chheḥ —

एवं सुट्ठु असारे संसारे दुक्खसायरे घोरे ।
किं कत्थ वि अत्थि सुहं वियारमाणं सुणिच्छयदो ।।६२।।

Page 31 of 297
PDF/HTML Page 55 of 321
single page version

एवं सुष्ठु असारे संसारे दुःखसागरे घोरे ।
किं कुत्र अपि अस्ति सुखं विचार्यमाणं सुनिश्चयतः ।।६२।।

arthaḥ — e pramāṇe sarva prakāre asār evā ā duḥkhasāgararūp bhayānak sansāramān nishchayathī vichār karavāmān āve to shun koī ṭhekāṇe kiñchit paṇ sukh chhe? apitu nathī ja.

bhāvārthaḥ — chāragatirūp sansār chhe. ane chāre gatio duḥkharūp ja chhe, to temān sukh kyān samajavun?

have kahe chhe ke ā jīv paryāyabuddhivāḷo chhe. tethī te je yonimān ūpaje chhe tyān ja sukh mānī le chheḥ —

दुक्कियकम्मवसादो राया वि य असुइकीड़ओ होदि ।
तत्थेव य कुणइ रइं पेक्खह मोहस्स माहप्पं ।।६३।।
दुष्कृतकर्मवशात् राजा अपि च अशुचिकीटकः भवति ।
तत्र एव च करोति रतिं प्रेक्षध्वं मोहस्य माहात्म्यम् ।।६३।।

arthaḥ — he prāṇī! tame juo to kharā ā mohanun māhātmya! ke pāpavash moṭo rājā paṇ marīne viṣhṭānā kīḍāmān jaī utpanna thāy chhe ane tyān ja te rati māne chhe – krīḍā kare chhe.

have kahe chhe ke — ā prāṇīno ek ja bhavamān anek sambandh thāy chhe.

पुत्तो वि भाउ जाओ सो वि य भाओ वि देवरो होदि ।
माया होदि सवत्ती जणणो वि य होदि भत्तारो ।।६४।।
एयम्मि भवे एदे संबंधा होंति एय-जीवस्स ।
अण्णभवे किं भण्णइ जीवाणं धम्मरहिदाणं ।।६५।। युगलम् ।
पुत्रः अपि भ्राता जातः सः अपि च भ्राता अपि देवरः भवति ।
माता भवति सपत्नी जनकः अपि च भवति भर्ता ।।६४।।

Page 32 of 297
PDF/HTML Page 56 of 321
single page version

एकस्मिन् भवे एते सम्बन्धाः भवन्ति एकजीवस्य ।
अन्यभवे किं भण्यते जीवानां धर्मरहितानाम् ।।६५।।

arthaḥ — ek jīvane ek bhavamān āṭalā sambandh thāy chhe to pachhī dharmarahit jīvone anya bhavonā sambandhamān to shun kahevun? te sambandh kyā kyā chhe? te kahīe chhīeḥ — putra to bhāī thayo ane bhāī hato te diyar thayo, mātā hatī te shok thaī ane pitā hato te bharathār thayo. eṭalā sambandh vasantatilakā veshyā, dhanadev, kamaḷā ane varuṇane (paraspar) thayā. temanī kathā anya granthothī ahīn lakhīe chhīeḥ —

❈ ek bhavamān aḍhār nātānī kathā ❈

mālavadeshanī ujjayanī nagarīmān rājā vishvasen hato. tyān sudatta nāmano sheṭh raheto hato. te soḷ karoḍ dravyano svāmī hato. te sheṭh ek vasantatilakā nāmanī veshyāmān āsakta thayo ane tene potānā gharamān rākhī. te garbhavatī thaī tyāre rog sahit deh thavāthī tene potānā gharamānthī kāḍhī mūkī. te vasantatilakāe potānā gharamān ja putra-putrīnā joḍakāne janma āpyo. te veshyā khedakhinna thaīne e banne bāḷakone judā judā ratnakāmbaḷamān lapeṭī putrīne to dakṣhiṇ daravāje nākhī āvī

— tyān prayāganivāsī vaṇajārāe tene upāḍī potānī

strīne sompī. tenun (putrīnun) nām kamaḷā rākhyun — tathā putrane uttaradishānā daravāje nākhyo. tyānthī sāketapuranā ek subhadra nāmanā vaṇajārāe tene (putrane) upāḍī potānī strī suvratāne sompyo ane tenun dhanadev nām rākhyun. have pūrvoparjit karmavash te dhanadevano pelī kamaḷānī sāthe vivāh thayo ane e banne (bhāī-bahen) pati-patnī thayān. pachhī ā dhanadev vyāpār arthe ujjayinī nagarīmān gayo. tyān te pelī vasantatilakā veshyāmān lubdha thayo ane tenā sanyogathī vasantatilakāne ek putra janmyo. tenun nām varuṇ rākhyun. have ek divas kamaḷāe koī munine potāno sambandh pūchhyo ane munie tenun sarva vr̥utānt kahyun, te nīche pramāṇe chheḥ

—

Page 33 of 297
PDF/HTML Page 57 of 321
single page version

ā ujjayinī nagarīmān ek somasharmā nāmano brāhmaṇ hato. tene kāshyapī nāmanī strī hatī. temane agnibhūt ane somabhūt nāmanā be putra thayā. e banne kyāṅkathī bhaṇīne āvatā hatā. tyān mārgamān koī jinadatta munine temanī mātā, je jinamatī āryā hatī te, kṣhemakushaḷ pūchhatī dekhī tathā tyān bījā koī jinabhadramuni hatā temane subhadrā nāmanī āryā, ke je temanā putranī vahu hatī te, kṣhemakushaḷ pūchhatī dekhī, e drashya ā banne bhāīoe dīṭhun ane tyān hāsya karyun ke

– ‘juo to kharā! taruṇane to vr̥uddha strī ane vr̥uddhane

taruṇ strī, aho vidhātāe kharī viparītatā rachī chhe!’ uparjit karma anusār somasharmā to marīne vasantatilakā veshyā thayo tathā e hāsyanā pāpathī agnibhūt ane somabhūt banne bhāī marīne ā vasantatilakāne putra-putrīrūp joḍakān thayān ane temanun kamaḷā ane dhanadev nām rākhyun. vaḷī pelī kāshyapī brāhmaṇī hatī te (marīne) vasantatilakā ane dhanadevanā sanyogathī varuṇ nāmano putra thaī. e pramāṇe ā sarva sambandh sāmbhaḷīne kamaḷāne jatismaraṇagnān thayun, tyāre te ujjayinī nagarīmān vasantatilakāne ghare gaī. tyān pelo vasantatilakāno putra varuṇ pāraṇāmān jhūlato hato. tene te kahevā lāgī ke he bāḷak! tārī sāthe mārā chha prakāranā sambandh chhe, te tun sāmbhaḷ.

1. māro bharathār je dhanadev tenā sanyogathī tun janmyo māṭe māro paṇ tun (shok) putra chhe.

2. dhanadev māro sago bhāī chhe teno tun putra chhe, māṭe tun māro bhatrījo paṇ chhe.

3. tārī mātā vasantatilakā chhe te ja mārī paṇ mātā chhe, māṭe tun māro bhāī paṇ chhe.

4. tun mārā bharathār dhanadevano nāno bhāī chhe, tethī tun māro diyar paṇ chhe.

Page 34 of 297
PDF/HTML Page 58 of 321
single page version

5. māro bharathār dhanadev chhe te mārī mātā vasantatilakāno paṇ bharathār chhe, tethī dhanadev māro pitā paṇ thayo ane teno tun nāno bhāī chhe, māṭe tun māro kāko paṇ chhe.

6. hun vasantatilakānī shokya thaī, tethī dhanadev māro shokaputra thayo ane teno tun putra chhe māṭe tun pautra paṇ chhe.

e pramāṇe varuṇane te chha prakāranā sambandh kahetī hatī. tyān pelī vasantatilakā āvī ane ā kamaḷāne kahevā lāgī ke tun koṇ chhe? ke mārā putrane ā pramāṇe chha prakārathī tāro sambandh sambhaḷāve chhe? tyāre kamaḷā bolī ke tārī sāthe māre paṇ chha prakārathī sambandh chhe. te tun paṇ sāmbhaḷ!

1. pratham to tun mārī mātā chhe, kāraṇ ke hun dhanadevanī sāthe tārā ja udarathī yugalarūpe ūpajī chhun.

2. dhanadev māro bhāī chhe, tenī tun strī chhe, māṭe tun mārī bhojāī (bhābhī) paṇ chhe.

3. māro bharathār dhanadev chhe, tenī tun paṇ strī chhe, māṭe tun mārī shok paṇ chhe.

4. tun mārī mātā chhe ane tāro bharathār dhanadev paṇ thayo eṭale dhanadev māro pitā thayo, tenī tun mātā chhe, māṭe tun mārī dādī paṇ chhe.

5. dhanadev tāro putra chhe ane te māro paṇ shokaputra chhe, tenī tun strī thaī, māṭe tun mārī putravadhū paṇ chhe.

6. hun dhanadevanī strī chhun ane tun dhanadevanī mātā chhe, māṭe tun mārī sāsu paṇ chhe

ā pramāṇe vasantatilakā veshyā potānā chha prakāranā sambandh sāmbhaḷīne chintāmān vichāragrasta hatī tyān ja pelo dhanadev āvyo. tene

Page 35 of 297
PDF/HTML Page 59 of 321
single page version

joīne kamaḷā bolī ke tārī sāthe paṇ mārā chha prakāranā sambandh chhe. te sāmbhaḷaḥ —

1. pratham to tun ane hun banne ā ja veshyānā udaramānthī joḍakārūpe sāthe janmyān chhīe, māṭe tun māro bhāī chhe.

2. pachhī tāro ane māro vivāh thayo, tethī tun māro pati paṇ chhe.

3. vasantatilakā mārī mātā chhe ane teno tun bharathār chhe. māṭe tun māro pitā paṇ chhe.

4. varuṇ tāro nāno bhāī chhe ane te māro kāko thayo, teno tun pitā chhe, eṭale kākāno pitā hovāthī tun māro dādo paṇ thayo.

5. hun vasantatilakānī shok chhun ane tun mārī shokano putra chhe, tethī tun māro putra paṇ chhe.

6. tun māro bharathār chhe ane tārī mātā vasantatilakā mārī sāsu thaī, e sāsuno tun bharathār thayo, eṭale tun māro sasaro paṇ thayo.

e pramāṇe ek ja bhavamān ek ja jīvane aḍhār sambandh thayā.❃ tenun ahīn udāharaṇ kahyun. em ā sansāranī vichitra viṭambaṇā chhe, temān kāī āshcharya nathī. ❃. e aḍhār nātānī kathā anya grantho uparathī ahīn lakhī chhe. te gāthāoḥ

बालय हि सुणि सुवयणं तुज्झ सरिस्सा हि अट्टदह णत्ता ।
पुत्तु भत्तीज्जउ भायउ देवरु पत्तिय हु पौत्तज्जा ।।१।।
तुहु पियरो महु पियरो पियामहो तह य हवइ भत्तारो ।
भायउ तहा वि पुत्तो ससुरो हवइ बालयो मज्झ ।।२।।
तुहु जणणी हुई भज्जा पियामही तह य मायरी सवई ।
हवइ वहू तह सासू ए कहिया अट्टदह णत्ता ।।३।।

Page 36 of 297
PDF/HTML Page 60 of 321
single page version

❈ pañch prakārarūp sansāranun svarūp ❈

have pāñch prakāranā sansāranān nām kahe chheḥ —

संसारो पंचविहो दव्वे खेत्ते तहेव काले य ।
भवभमणो य चउत्थो पंचमओ भावसंसारो ।।६६।।
संसारः पञ्चविधः द्रव्ये क्षेत्रे तथैव काले च ।
भवभ्रमणः च चतुर्थः पञ्चमकः भावसंसारः ।।६६।।

arthaḥ — sansār arthāt paribhramaṇ chhe te pāñch prakāranun chhe. (1) dravya arthāt pudgaladravyamān grahaṇ-tyāgarūp paribhramaṇ, (2) kṣhetra arthāt ākāshapradeshomān sparshavārūp paribhramaṇ, (3) kāḷ arthāt kāḷanā samayomān ūpajavā-vinashavārūp paribhramaṇ, (4) bhav arthāt narakadi bhavonā grahaṇ-tyāgarūp paribhramaṇ ane (5) bhāv arthāt potāne kaṣhāy-yogasthānarūp bhedonā palaṭavārūp paribhramaṇ; – e pramāṇe pāñch prakārarūp sansār jāṇavo.

have tenun svarūp kahe chhe. tyān pratham dravyaparāvartan kahe chheḥ —

बंधदि मुंचदि जीवो पडिसमयं कम्मपुग्गला विविहा ।
णोकम्मपुग्गला वि य मिच्छत्तकसायसंजुत्तो ।।६७।।
बध्नति मुञ्चति जीवः प्रतिसमयं कर्मपुद्गलान् विविधान् ।
नोकर्मपुद्गलान अपि च मिथ्यात्वकषायसंयुक्तः ।।६७।।

arthaḥ — ā jīv, ā lokamān rahelān je anek prakāranān gnānāvaraṇadi karmapudgalo tathā audarikadi sharīrarūp nokarma-pudgalone mithyātva-kaṣhāyo vaḍe sanyukta thato thako samaye samaye bāndhe chhe ane chhoḍe chhe.

bhāvārthaḥ — mithyātva-kaṣhāyavash gnānāvaraṇadi karmonā samay- prabaddhane abhavyarashithī anant guṇā tathā siddharashithī anantamā bhāge pudgalaparamāṇuonā skandharūp kārmaṇ vargaṇāone (ā sansārī jīv) samaye samaye grahaṇ kare chhe tathā pūrve je grahaṇ karī hatī ke je sattāmān