Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 103-128 ; 10. Lokanupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 17

 

Page 57 of 297
PDF/HTML Page 81 of 321
single page version

nirjarānun svarūp
सव्वेसिं कम्माणं सत्तिविवाओ हवेइ अणुभाओ
तदणंतरं तु सडणं कम्माणं णिज्जरा जाण ।।१०३।।
सर्वेषां कर्मणां शक्तिविपाकः भवति अनुभागः
तदनन्तरं तु शटनं कर्मणां निर्जरां जानीहि ।।१०३।।

arthaḥsamasta je gnānāvaraṇadi āṭh karmanī shakti eṭale phaḷ devānā sāmarthyano vipāk thavouday thavo, tene anubhāg kahīe chhīe. te uday āvīne turat ja tenun kharavun-jharavun thāy tene he bhavya! tun karmanī nirjarā jāṇ!

bhāvārthaḥkarma, uday āvīne, kharī jāy tene nirjarā kahīe chhīe.

te nirjarā be prakāranī chhe, te kahe chheḥ

nirjarānā be prakār
सा पुण दुविहा णेया सकालपत्ता तवेण कयमाणा
चादुगदीणं पढमा वयजुत्ताणं हवे बिदिया ।।१०४।।
सा पुनः द्विविधा ज्ञेया स्वकालप्राप्ता तपसा क्रियमाणाः
चातुगरतिकानां प्रथमा व्रतयुक्तानां भवेत् द्वितीया ।।१०४।।

arthaḥupar kahelī nirjarā be prakāranī chhe. ek to svakāḷaprāpta ane bījī tap vaḍe thāy te. temān prathamanī svakāḷaprāpta nirjarā to chāre gatinā jīvone thāy chhe tathā bījī je tap vaḍe thāy chhe, te vratayukta jīvone thāy chhe.

bhāvārthaḥnirjarā be prakāranī chhe. temān je karma sthiti pūrī


Page 58 of 297
PDF/HTML Page 82 of 321
single page version

thatān uday pāmī ras āpī kharī jāy tene to savipākanirjarā kahīe chhīe. ā nirjarā to saghaḷā jīvone thāy chhe. tathā tap vaḍe karmo apūrṇa sthitie paṇ paripakva thaī kharī jāy tene avipākanirjarā kahīe chhīe ane te vratadhārīne thāy chhe.

have nirjarānī vr̥uddhi shāthī thāy chhe te kahe chheḥ

उवसमभावतवाणं जह जह वड्ढी हवेइ साहूणं
तहं तह णिज्जर वड्ढी विसेसदो धम्मसुक्कादो ।।१०५।।
उपशमभावतपसां यथा यथा वृद्धिः भवति साधोः
तथा तथा निर्जरावृद्धिः विशेषतः धर्मशुक्लाभ्याम् ।।१०५।।

arthaḥmunijanone jem jem upashamabhāv tathā tapanī vr̥uddhi thāy chhe tem tem nirjarānī paṇ vr̥uddhi thāy chhe. vaḷī dharmadhyān ane shukladhyānathī to visheṣh vr̥uddhi thāy chhe.

have e vr̥uddhinān sthān kahe chheḥ

मिच्छादो सद्दिट्ठी असंखगुणकम्मणिज्जरा होदि
तत्तो अणुवयधारी तत्तो य महव्वई णाणी ।।१०६।।
पढमकसायचउण्हं विजोजओ तह य खवयसीलो य
दंसणमोहतियस्स य तत्तो उवसमगचत्तरि ।।१०७।।
खवगो य खीणमोहो सजोइणाहो तहा अजोईया
एदे उवरिं उवरिं असंखगुणकम्मणिज्जरया ।।१०८।।
मिथ्यात्वतः सद्दृष्टिः असंख्यगुणकमरनिर्जरो भवति
ततः अणुव्रतधारी ततः च महाव्रती ज्ञानी ।।१०६।।
प्रथमकषायचतुर्णां वियोजकः तथा च क्षपकशीलः च
दर्शनमोहत्रिकस्य च ततः उपशमकचत्वारः ।।१०७।।

Page 59 of 297
PDF/HTML Page 83 of 321
single page version

क्षपकः च क्षीणमोहः सयोगिनाथः तथा अयोगिनः
एते उपरि उपरि असंख्यगुणकमरनिर्जरकाः ।।१०८।।

arthaḥprathamopashamasamyaktvanī utpatti vakhate traṇ karaṇavartī (adhaḥkaraṇ-apūrvakaraṇ-anivr̥uttikaraṇ e traṇ karaṇamān vartatā) vishuddhapariṇām sahit mithyādraṣhṭine je nirjarā thāy chhe, tenāthī asanyatasamyagdraṣhṭine asaṅkhyāt gaṇī nirjarā thāy chhe. tenāthī deshavratī shrāvakane asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe ane tenāthī mahāvratī munijanone asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe.

tenāthī anantānubandhīkaṣhāyanun visanyojan karavāvāḷāne eṭale tene apratyākhyānāvaraṇadirūpe pariṇamāvanārane asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe, tenāthī darshanamohano kṣhay karavāvāḷāne asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe, tenāthī upashamashreṇīvāḷā traṇ guṇasthānavartīne asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe ane tenāthī agiyāramā upashāntamoh guṇasthānavāḷāne asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe.

tenāthī kṣhapakashreṇīvāḷā traṇ guṇasthānamān asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe, tenāthī bāramā kṣhīṇamohaguṇasthānamān asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe, tenāthī sayogakevalīne asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe, tathā tenāthī ayogakevalīne asaṅkhyāt gaṇī thāy chhe. e pramāṇe upar upar asaṅkhyāt guṇākārarūp nirjarā chhe tethī tene guṇashreṇī nirjarā kahīe chhīe.

have guṇākār rahit adhikarūp nirjarā jenāthī thāy chhe te ahīn kahīe chhīeḥ

जो विसहदि दुव्वयणं साहम्मियहीलणं च उवसग्गं
जीणिऊण कसायरिउं तस्स हवे णिज्जरा विउला ।।१०९।।
यः विषहते दुर्वचनं साधर्मिकहीलनं च उपसर्गम्
जित्वा कषायरिपुं तस्य भवेत् निर्जरा विपुला ।।१०९।।

Page 60 of 297
PDF/HTML Page 84 of 321
single page version

arthaḥje muni durvachan sahan kare chhe, anya sādharmī muni adi dvārā karāyelā anādarane sahan kare chhe, devadikoe karelā upasargane sahan kare chhe;e pramāṇe kaṣhāyarūp vairione jīte chhe, tene vipul arthāt ghaṇī nirjarā thāy chhe.

bhāvārthaḥkoī kuvachan kahe tenā pratye kaṣhāy na kare, potāne atichāradi doṣh lāgatān āchāyāradik kaṭhor vachan kahī prāyashchit āpenirādar kare topaṇ tene niṣhkaṣhāyapaṇe sahan kare tathā koī upasarga kare tenī sāthe paṇ kaṣhāy na kare, tene ghaṇī nirjarā thāy chhe.

रिणमोयणुव्व मण्णइ जो उवसग्गं परीसहं तिव्वं
पावफलं मे एदं मया वि जे संचिदं पुव्वं ।।११०।।
ऋणमोचनवत् मन्यते यः उपसर्गं परीषहं तीव्रम्
पापफलं मे एतत् मया अपि यत् संचितं पूर्वम् ।।११०।।

arthaḥje muni upasarga tathā tīvra parīṣhah āvatān em māne chhe ke men pūrvajanmamān pāpano sañchay karyo hato tenun ā phaḷ chhe, tene (shāntipūrvak) bhogavavun paṇ temān vyākul na thavun. jem ke koīnān karaje nāṇān līdhān hoy te jyāre pelo māge tyāre āpī devān, paṇ tethī vyākuḷatā shā māṭe karavī? e pramāṇe mānanārane ghaṇī nirjarā thāy chhe.

जो चिंतेइ सरीरं ममत्तजणयं विणस्सरं असुइं
दंसणणाणचरित्तं सुहजणयं णिम्मलं णिच्चं ।।१११।।
यः चिन्तयति शरीरं ममत्वजनकं विनश्वरं अशुचिम्
दर्शनज्ञानचरित्रं शुभजनकं निर्मलं नित्यम् ।।१११।।

arthaḥje muni, ā sharīrane mamatva-mohanun upajāvavāvāḷun, vināshī tathā apavitra māne chhe ane darshan-gnān-charitrane shubhajanak (sukh upajāvanār), nirmaḷ tathā nitya māne chhe tene ghaṇī nirjarā thāy chhe.

bhāvārthaḥsharīrane mohanā kāraṇarūp, asthir ane ashuchirūp


Page 61 of 297
PDF/HTML Page 85 of 321
single page version

māne to teno shoch na rahe. ane pote potānā svarūpamān lāge tyāre nirjarā avashya thāy.

अप्पाणं जो णिंदइ गुणवंताणं करेदि बहुमाणं
मणइंदियाण विजई स सरूवपरायणो होदि ।।११२।।
आत्मानं यः निन्दयति गुणवतां करोति बहुमानम्
मनइन्द्रियाणां विजयी स स्वरूपपरायणो भवति ।।११२।।

arthaḥje sādhu potānā svarūpamān tatpar thaī pote karelān duṣhkr̥utonī nindā kare chhe, guṇavān puruṣhono pratyakṣha ke parokṣha ghaṇo ja ādar kare chhe tathā potānān man-indriyone jīte chhevash kare chhe tene ghaṇī nirjarā thāy chhe.

bhāvārthaḥmithyātvadi doṣhono nirādar kare to te mithyātvadikarmo kyāthī ṭake! jhaḍī ja jāy.

तस्स य सहलो जम्मो तस्स वि पावस्स णिज्जरा होदि
तस्स वि पुण्णं वढ्ढदि तस्स य सोक्खं परं होदि ।।११३।।
तस्य च सफलं जन्म तस्य अपि पापस्य निर्जरा भवति
तस्य अपि पुण्यं वर्धते तस्य च सौख्यं परं भवति ।।११३।।

arthaḥje sādhu e pramāṇe pūrvokta prakāre nirjarānān kāraṇomān pravarte chhe teno ja janma saphaḷ chhe, tene ja pāpakarmonī nirjarā thāy chhe ane puṇyakarmano anubhāg vadhe chhe, vaḷī tene ja utkr̥uṣhṭa sukh prāpta thāy chhe.

bhāvārthaḥje nirjarānān kāraṇomān pravarte chhe tene pāpano nāsh thāy chhe, puṇyanī vr̥uddhi thāy chhe tathā te svagāradinān sukh bhogavī (anukrame) mokṣhane prāpta thāy chhe.

have utkr̥uṣhṭa nirjarānā svāmīnun svarūp kahīne nirjarānun kathan pūrun kare chhe


Page 62 of 297
PDF/HTML Page 86 of 321
single page version

जो समसोक्खणिलीणो वारंवारं सरेइ अप्पाणं
इंदियकसायविजई तस्स हवे णिज्जरा परमा ।।११४।।
यः समसौख्यनिलीनः वारंवारं स्मरति आत्मानम्
इन्द्रियकषायविजयी तस्य भवेत् निर्जरा परमा ।।११४।।

arthaḥje muni, vītarāgabhāvarūp sukh ke jenun nām paramacharitra chhe temān līn arthāt tanmay thāy chhe, vāramvār ātmānun smaraṇ-chintavan kare chhe tathā indriyone jītavāvāḷā chhe temane utkr̥uṣhṭa nirjarā thāy chhe.

bhāvārthaḥindriyono tem ja kaṣhāyono nigrah karī param vītarāgabhāvarūp ātmadhyānamān je līn thāy chhe tene utkr̥uṣhṭa nirjarā thāy chhe.

(doharo)
pūrve bāndhyān karma je, khare tapobal pāy;
so nirjarā kahāy hai, dhāre te shiv jāy.
iti nirjarānuprekṣhā samāpta.

Page 63 of 297
PDF/HTML Page 87 of 321
single page version

10. lokānuprekṣhā

have lokānuprekṣhānun varṇan karīe chhīe. tyān pratham ja lokano ākāradi kahīshun. temān kanīk gaṇitane prayojanarūp jāṇīne teno saṅkṣhepamān bhāvārtha anya granthānusār ahīn lakhīe chhīe. tyān pratham to parikarmāṣhṭak chhe. temān, pahelunsaṅkalan eṭale joḍī devun tesaravāḷo karavo te; jem keāṭh ne sātano saravāḷo karatān pandar thāy. bījunvyavakalan eṭale bādabākī kāḍhavī te, jem ke āṭhamānthī traṇ ghaṭāḍatān pāñch rahe. trījun guṇākār; jem ke āṭhane sātathī guṇatān chhappan thāy. chothunbhāgākār; jem ke āṭhane beno bhāg āpatān chār thāy. pāñchamunvarga eṭale barābaranī saṅkhyānī be rāshī guṇatān jeṭalā thāy teṭalā tenā varga kahevāy; jem ke āṭhano varga chosaṭh. chhaṭhṭhunvargamūḷ eṭale jem chosaṭhanun vargamūḷ āṭh. sātamunghan eṭale traṇ rashi barābar guṇatān je thāy te; jem ke āṭhano ghan pāñchaso bār tathā āṭhamunghanamūl eṭale pāñchaso bāranun ghanamūḷ āṭh. e pramāṇe parikarmāṣhṭak jāṇavun.

vaḷī trairashik chhe, jemān ek pramāṇarashi, ek phaḷarashi tathā ek ichchhārashi; jem ke koī vastu be rūpiyānī soḷ sher āve to āṭh rūpiyānī keṭalī āve? ahīn pramāṇarashi be chhe, phaḷarashi soḷ chhe tathā ichchhārashi āṭh chhe. tyān phaḷarashine ichchhārashi sāthe guṇatān ek so aṭhṭhāvīs thāy, tene pramāṇarashinī be saṅkhyāthī bhāg āpatān chosaṭh sher āveem jāṇavun.

vaḷī kṣhetraphaḷeṭale jyān samān khaṇḍ (bhāg) karīe tene kṣhetraphaḷ kahīe chhīe; jem ke khetaramān dorī māpīe tyāre kachavānsī, visavānsī, vīghā karīe chhīe te kṣhetraphaḷ kahevāy chhe; jem keenshī hāthanī dorī hoy, tenā vīs guṇṭhā karatān chār hāthano gūṇṭho thāy. e


Page 64 of 297
PDF/HTML Page 88 of 321
single page version

pramāṇe ek dorī lāmbupahoḷun khetar hoy tenā chār chār hāthanā lāmbāpahoḷā khaṇḍ karīe to vīsane vīse guṇatān chāraso thāy, tene kachavānsī kahe chhe. tenī vīs visavānsī thaī, teno ek vīgho thayo. e pramāṇe choras, trikoṇ vā goḷ adi khetar hoy tene samān khaṇḍathī māpī kṣhetraphaḷ lāvavāmān āve chhe; e ja pramāṇe lokanā kṣhetrane yojanadinī saṅkhyā vaḍe jevun kṣhetra hoy tevā vidhānathī kṣhetraphaḷ lāvavānun vidhān gaṇitashāstrathī jāṇavun.

ahīn lokanā kṣhetramān ane dravyonī gaṇanāmān alaukik gaṇit ekavīs chhe, tathā upamāgaṇit āṭh chhe. tyān saṅkhyātanā traṇ bhed chhe jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa. asaṅkhyātanā nav bhed chhetemān jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa e traṇ prakāre parītāsaṅkhyāt; jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa e traṇ prakāre yuktāsaṅkhyāt; tathā jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa e traṇ prakāre asaṅkhyātāsaṅkhyāt. e pramāṇe asaṅkhyātanā nav bhed thayā. vaḷī anantanā paṇ nav bhed chhe. te ā pramāṇejaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa e traṇ prakārathī parītānant; jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa e traṇ prakārathī yuktānant; tathā jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa e traṇ prakārathī anantānante pramāṇe anantanā nav bhed chhe. e pramāṇe saṅkhyātanā traṇ, asaṅkhyātanā nav tathā anantanā nav maḷī alaukik gaṇitanā ekavīs bhed thayā.

tyān jaghanyaparītāsaṅkhyāt (nun māp) lāvavā māṭe jambūdvīp jevaḍā lākh-lākh yojananā vyāsavāḷā tathā hajār-hajār yojan ūṇḍā chār kuṇḍ karīe. temān ekanun nām anavasthākuṇḍ, bījānun nām shalākākuṇḍ, trījānun nām pratishalākākuṇḍ tathā chothānun nām mahāshalākākuṇḍ. temān prathamanā anavasthākuṇḍane sarasavanā dāṇāthī pūrepūro bharīe to temān chhentālīs aṅk pramāṇ sarasav samāy. tene saṅkalpamātra laīne chālīe; temānthī ek dvīpamān ane ek samudramān e pramāṇe nākhatā jaīe; tyān jyān e sarasav pūrā thāy te dvīp vā samudranā māp pramāṇe


Page 65 of 297
PDF/HTML Page 89 of 321
single page version

anavasthākuṇḍ karī temān sarasav bharīe ane shalākākuṇḍamān ek sarasav bījo lāvīne nākhīe, have e bījā anavasthākuṇḍamānthī ek sarasav ek dvīpamān ane ek samudramān e pramāṇe nākhatā jaīe. e pramāṇe karatān karatān te anavasthākuṇḍanā sarasav jyān pūrā thāy tyān te dvīp vā samudranā māp pramāṇe trījo anavasthākuṇḍ karī tene paṇ evī ja rīte sarasavathī bharīe, ane ek sarasav shalākākuṇḍamān bījo lāvīne nāṅkhīe. e pramāṇe karatān karatān chhentālīs aṅkapramāṇ anavasthākuṇḍ pūrā thāy tyāre ek shalākākuṇḍ bharāy ane te veḷā ek sarasav pratishalākākuṇḍamān nākhavo, e ja pramāṇe anavasthākuṇḍ thato jāy tathā shalākākuṇḍ paṇ thato jāy; e pramāṇe karatān karatān chhentālīs aṅkapramāṇ shalākākuṇḍ bharāī jāy tyāre ek pratishalākākuṇḍ bharāy. e pramāṇe anavasthākuṇḍ thato jāy, shalākākuṇḍ bharāto jāy tathā pratishalākākuṇḍ paṇ bharāto jāy. jyāre chhentālīs aṅkapramāṇ pratishalākākuṇḍ bharāī jāy tyāre ek mahāshalākākuṇḍ bharāy. e pramāṇe karatān chhentālīs aṅkonā ghanapramāṇ anavasthākuṇḍ thayā. temān chhello anavasthākuṇḍ je dvīp vā samudranā māp pramāṇe banyo temān jeṭalā sarasav samāy teṭalun jaghanya parītāsaṅkhyātanun pramāṇ chhe.

temānthī ek sarasav ghaṭāḍatān te utkr̥uṣhṭa saṅkhyāt kahevāy, tathā be sarasav pramāṇ jaghanya saṅkhyāt kahevāy, tathā vachchenā badhāy madhyam saṅkhyātanā bhed jāṇavā.

vaḷī te jaghanya parītāsaṅkhyātanā sarasavanī rashine ek ek vikherī ek ek upar te ja rashine sthapi paraspar guṇatān antamān je rashi āve tene jaghanya yuktāsaṅkhyāt kahīe chhīe, temānthī ek rūp ghaṭāḍatān utkr̥uṣhṭa parītāsaṅkhyāt kahevāy ane madhyanā nānā (anek) bhed jāṇavā.

vaḷī jaghanya yuktāsaṅkhyātane jaghanya yuktāsaṅkhyāt vaḍe ek vār paraspar guṇatān je pramāṇ āve te jaghanya asaṅkhyātāsaṅkhyāt kahevāy


Page 66 of 297
PDF/HTML Page 90 of 321
single page version

chhe. temānthī ek ghaṭāḍatān utkr̥uṣhṭa yuktāsaṅkhyāt thāy chhe. vachchenā nānā bhed madhyam yuktāsaṅkhyātanā jāṇavā.

have e jaghanya asaṅkhyātāsaṅkhyātapramāṇ traṇ rashi karavī. ek shalākārashi, ek viralanarashi, ek deyarashi. tyān viralanarashine vikherī ek ek judā judā karavā, ek ekanā upar ek ek deyarashi mukavī. tene paraspar guṇatān jyāre sarva guṇākār thaī rahe tyāre ek rūp shalākārashimānthī ghaṭāḍavun. vaḷī tyān je rashi thaī te pramāṇe viralan deyarashi karavī. tyān e viralanane vikherī ek ekane judā karī ek ekanā upar deyarashi mūkavī ane teno paraspar guṇākār karatān je rashi ūpaje tyāre ek shalākārashimānthī pāchho ghaṭāḍavo. vaḷī je rashi upajī tenā pramāṇamān viralan deyarashi karavī. pachhī viralanane vikherī deyane ek ekanā upar sthāpī paraspar guṇākār karavo ane ek rūp shalākāmānthī ghaṭāḍavun. e pramāṇe viralanarashi dey vaḍe guṇākār karatā javun tathā shalākāmānthī ghaṭāḍatā javun, em karatān karatān jyāre shalākārashi pūrepūrī niḥsheṣh thaī jāy tyāre je kāī pramāṇ āve te madhyam asaṅkhyātāsaṅkhyātano bhed chhe. vaḷī teṭalā teṭalā pramāṇ shalākā, viralan, dey

e traṇ rashi pharī karavī. tene paṇ upar

pramāṇe karatān jyāre shalākārashi niḥsheṣh thaī jāy tyāre je mahārashi pramāṇ āve te paṇ madhyam asaṅkhyātāsaṅkhyātano bhed chhe. vaḷī te rashi pramāṇ pharīthī shalākā, viralan, deyarashi karī tene pūrvokta vidhānathī guṇatān je mahārashi thaī te paṇ madhyam asaṅkhyātāsaṅkhyātano bhed chhe. tyān shalākātrayaniṣhṭhāpan ek vār thayun.

vaḷī te rashimān asaṅkhyātāsaṅkhyāt pramāṇ chha rashi bījī meḷavavī. te chha rashi ā pramāṇe(1) lokapramāṇ dharmadravyanā pradesh, (2) adharmadravyanā pradesh, (3) ek jīvanā pradesh, (4) lokākāshanā pradesh, (5) te lokathī asaṅkhyāt gaṇā apratiṣhṭhit pratyek vanaspati jīvonun pramāṇ, tathā (6) tenāthī asaṅkhyāt gaṇā sapratiṣhṭhit pratyek


Page 67 of 297
PDF/HTML Page 91 of 321
single page version

vanaspati jīvonun pramāṇ. e chha rashi meḷavī pūrvokta prakārathī shalākā, viralan, deyarashinā vidhānathī shalākātray niṣhṭhāpan karavun. tyān je mahārashi āve te paṇ madhyam asaṅkhyātāsaṅkhyātano bhed chhe. temān chār rashi bījī meḷavavī. te ā pramāṇe(1) vīs koḍākoḍī sāgarapramāṇ kalpakāḷanā samay, (2) sthitibandhanā kāraṇarūp kaṣhāyonān sthān, (3) anubhāgabandhanā kāraṇarūp kaṣhāyonān sthān tathā (4) yoganā avibhāgapratichchhed. e pramāṇe chār rashi meḷavī pūrvokta vidhānathī shalākātray niṣhṭhāpan karavun. e pramāṇe karatān je pramāṇ thayun te jaghanya paritānantarashi thaī. temānthī ek rūp ghaṭāḍatān utkr̥uṣhṭa asaṅkhyātāsaṅkhyāt thāy chhe. ane vachchenā judājudā bhed madhyamanā jāṇavā.

vaḷī jaghanya parītānant rashinun viralan karī ek ek upar ek ek jaghanya parītānanta sthāpan karī paraspar guṇatān je pramāṇ thāy te jaghanya yuktānant jāṇavun. temānthī ek ghaṭāḍatān utkr̥uṣhṭa parītānant thāy chhe. vachchenā judā judā bhed madhyam parītānantanā chhe. vaḷī jaghanya yuktānantane jaghanya yuktānant vaḍe ek vār paraspar guṇatān jaghanya anantānant thāy chhe. temānthī ek ghaṭāḍatān utkr̥uṣhṭa yuktānant thāy chhe, tathā vachchenā judā judā bhed madhyam yuktānantanā jāṇavā.

have utkr̥uṣhṭa anantānantane lāvavāno upāy kahe chheḥ

jaghanya anantānant pramāṇ shalākā, viralan, deye traṇ rashi vaḍe anukrame pratham kahyā pramāṇe shalākātray niṣhṭhāpan karatān madhyam anantānantanā bhedarūp rashi āve chhe. temān siddharashi, nigodarashi, pratyek vanaspati sahit nigodarashi, pudgalarashi, kāḷanā samay tathā ākāshanā pradeshe chha rashi madhyam anantānantanā bhedarūpe meḷavīne shalākātray niṣhṭhāpan pūrvavat vidhānathī karatān madhyam anantānantanā bhedarūp rashi āve chhe. temān pharī dharmadravya-adharmadravyanā agurulaghu guṇanā avibhāgapratichchhed meḷavatān je mahārashipramāṇ rashi thaī tene pharī pūrvokta vidhānathī shalākātray niṣhṭhāpan karatān je koī madhyam


Page 68 of 297
PDF/HTML Page 92 of 321
single page version

anantānantanā bhedarūp rashi thāy tene kevaḷagnānanā avibhāgapratichchhedano samūh pramāṇamān ghaṭāvī pharī meḷavavī, tyāre kevaḷagnānanā avibhāgapratichchhedarūp utkr̥uṣhṭa anantānantapramāṇ rashi thāy chhe.

upamāpramāṇ āṭh prakārathī kahyun chheḥpalya, sāgar, sūchyaṅgul, pratarāṅgul, ghanāṅgul, jagatshreṇī, jagatpratar ane jagatghan. temān palyanā traṇ prakār chhevyavahārapalya, uddhārapalya tathā addhāpalya. tyān vyavahārapalya to romonī saṅkhyā pramāṇ ja chhe. uddhārapalya vaḍe dvīp- samudronī saṅkhyā gaṇavāmān āve chhe tathā addhāpalya vaḍe karmonī sthiti tathā devadikanī āyusthiti gaṇavāmān āve chhe.

have temanun parimāṇ jāṇavā māṭe paribhāṣhā kahe chheḥ

anant pudgalanā paramāṇuonā skandhane ek avasannāsanna kahe chhe, tenāthī āṭh āṭh guṇā kramathī bār sthānak jāṇavān. sannāsanna, tr̥uṭareṇu, trasareṇu, rathareṇu uttam bhogabhūminā vāḷano agrabhāg, madhyam bhogabhūminā vāḷano agrabhāg, jaghanyabhogabhūminā vāḷano agrabhāg, karmabhūminā vāḷano agrabhāg, līkh, sarasav, jav ane āṅgaḷe bār sthānak chhe. ā āṅgaḷ chhe te utsedhaāṅgaḷ chhe, e vaḍe nārakī, dev, tiryañch ane manuṣhyonā sharīranun pramāṇ varṇan karavāmān āve chhe tathā devonān nagar-mandiradinun varṇan karavāmān āve chhe. vaḷī utsedhaāṅgaḷathī pāñchaso gaṇā pramāṇāṅgul chhe. e vaḍe dvīp, samudra ane parvatadinā parimāṇanun varṇan karavāmān āve chhe. tathā ātmāṅgul, jyān jevā manuṣhyo hoy tyān te pramāṇe jāṇavo. chha āṅgaḷano pād thāy chhe, be pādano ek vilasta (vent) thāy chhe, be vilastano ek hāth thāy chhe. be hāthano ek bhīṣh (vār) thāy chhe, be bhīṣhano ek dhanuṣh thāy chhe, be hajār dhanuṣhano ek koṣh thāy chhe, chār koṣhano ek yojan thāy chhe.

ahīn pramāṇāṅgul vaḍe ūpajyo evo, ek yojan pramāṇ ūṇḍo ane pahoḷo ek khāḍo karavo ane tene uttam bhogabhūmimān ūpajelā,


Page 69 of 297
PDF/HTML Page 93 of 321
single page version

janmathī māṇḍīne sāt divas sudhīnā, meṇḍhānā vāḷanā agrabhāg vaḍe, bhūmi samān atyant dābīne bharavo; e pramāṇe bharatān te khāḍāmān pistāḷīs aṅko pramāṇ rom samāy chhe. temānthī dar so so varṣha vītye ek ek rom kāḍhavo; e pramāṇ karatān e khāḍo taddan khālī thatān jeṭalān varṣha thāy teṭalān varṣhane ek vyavahārapalya kahe chhe. e varṣhonā asaṅkhyāt samay thāy chhe.

vaḷī ek ek romanā, asaṅkhyāt karoḍ varṣhanā jeṭalā samay thāy, teṭalā teṭalā khaṇḍ karavāmān āve te uddhārapalyanā romakhaṇḍ chhe ane teṭalā samay uddhārapalyanā chhe.

e uddhārapalyanā asaṅkhyāt varṣhanā jeṭalā samay thāy teṭalā, ek ek romanā khaṇḍ karatān ek addhāpalyanā romakhaṇḍ thāy chhe, tenā samay paṇ teṭalā ja chhe. dash koḍākoḍī palyano ek sāgar thāy chhe.

vaḷī ek pramāṇāṅgulapramāṇ lāmbā ane ek pradeshapramāṇ pahoḷā ūñchā kṣhetrane ek sūchyaṅgul kahīe chhīe. tenā pradesh addhāpalyanā ardhachhedonun viralan karī ek ek addhāpalya te upar sthāpī paraspar guṇatān je pramāṇ āve teṭalā tenā pradesh chhe. tenā vargane ek pratarāṅgul kahīe chhīe. sūchyaṅgulanā ghanane ek ghanāṅgul kahīe chhīe. ek aṅgul lāmbā, pahoḷā ane ūñchā bhāgane ghanāṅgul kahīe chhīe. sāt rāju lāmbā ane ek pradeshapramāṇ pahoḷā ūñchā kṣhetrane ek jagatshreṇī kahīe chhīe. tenī utpatti ā pramāṇe chheḥ

addhāpalyanā ardhachhedonā asaṅkhyātamā bhāganā pramāṇanun viralan karī ek ek upar ghanāṅgul āpī paraspar guṇatān je rashi āve te jagatshreṇi chhe. jagatshreṇino varga chhe te jagatpratar chhe ane jagatshreṇinun ghan chhe te jagatghan chhe. te jagatghan sāt rāju lāmbo, pahoḷo, uñcho chhe. e pramāṇe lokanā pradeshonun pramāṇ chhe ane te paṇ madhyam asaṅkhyātano bhed chhe. e pramāṇe ahīn saṅkṣhepamān gaṇit kahyun; visheṣhatāpūrvak to tenun kathan gommaṭasār ne trilokasāramānthī jāṇavun.


Page 70 of 297
PDF/HTML Page 94 of 321
single page version

dravyamān sūkṣhma to pudgalaparamāṇu, kṣhetramān ākāshano pradesh, kāḷamān samay tathā bhāvamān avibhāgapratichchhed. e chārene paraspar pramāṇ sañgnā chhe. alpamān alpa to ā pramāṇe chhe tathā vadhāremān vadhāre dravyamān to mahāskandh, kṣhetramān ākāsh, kāḷamān traṇe kāḷ tathā bhāvamān kevaḷagnān jāṇavun. kāḷamān ek āvalīnā jaghanyayuktāsaṅkhyāt samay chhe, asaṅkhyāt āvalīnun ek muhūrta chhe, trīs muhūrtano ek ratridivas chhe, trīs ratridivasano ek mās chhe ane bār māsanun ek varṣha chhe. ityadi jāṇavun.

have pratham ja lokākāshanun svarūp kahe chheḥ

सव्वायासमणंतं तस्स य बहुमज्झसंट्ठिओ लोओ
सो केण वि णेव कओ ण य धरिओ हरिहरादीहिं ।।११५।।
सर्वाकाशमनन्तं तस्य च बहुमध्यसंस्थितः लोकः
सः केन अपि नैव कृतः न च धृतः हरिहरदिभिः ।।११५।।

arthaḥākāshadravyano kṣhetra-pradesh anant chhe. tenā ati madhyadeshamān arthāt vachchovachchanā kṣhetramān rahe chhe te lok chhe. te (lok) koīe karyo nathī tathā koī hariharadie dhārelo vā rākhelo nathī.

bhāvārthaḥanyamatamān ghaṇā kahe chhe ke‘‘lokanī rachanā brahmā kare chhe, nārāyaṇ rakṣhā kare chhe, shiv sanhār kare chhe; kāchabāe vā sheṣhanāge tene dhāraṇ karyo chhe, pralay thāy chhe tyāre sarva shūnya thaī jāy chhe ane brahmanī sattā mātra rahī jāy chhe tathā e brahmanī sattāmānthī (pharīthī) sr̥uṣhṭinī rachanā thāy chhe.’’ityadi anek kalpit vāto kahe chhe. te sarvano niṣhedh ā sūtrathī jāṇavo. ā lok koīe karelo nathī, koīe (potānā upar) dhāraṇ karelo nathī tathā koīthī nāsh pāmato nathī, jevo chhe tevo ja shrī sarvagne dīṭho chhe ane te ja vastusvarūp chhe.

have ā lokamān shun chhe? te kahe chheḥ


Page 71 of 297
PDF/HTML Page 95 of 321
single page version

अण्णोण्णपदेसेण य दव्वाणं अच्छणं भवे लोओ
दव्वाण णिवत्तो लोयस्य वि मुणह णिच्चत्तं ।।११६।।
अन्योन्यप्रदेशेन च द्रव्याणां आसनं भवेत् लोकः
द्रव्याणां नित्यत्वात् लोकस्य अपि जानीहि नित्यत्वम् ।।११६।।

arthaḥjīvadi dravyonā paraspar ekakṣhetrāvagāharūp pravesh arthāt meḷāparūp avasthān chhe te lok chhe. je dravyo chhe te nitya chhe tethī lok paṇ nitya chhe em jāṇo.

bhāvārthaḥchha dravyono samudāy chhe te lok chhe, te (chhae) dravyo nitya chhe tethī lok paṇ nitya ja chhe.

have koī tarka kare kejo te nitya chhe to ā ūpaje-viṇase chhe te koṇ chhe? tenā samādhānarūp sūtra kahe chheḥ

परिणामसहादादो पडिसमयं परिणमंति दव्वणि
तेसिं परिणामादो लोयस्स वि मुणह परिणामं ।।११७
परिणामस्वभावात् प्रतिसमयं परिणमन्ति द्रव्यणि
तेषां परिणामात् लोकस्य अपि जानीहि परिणामम् ।।११७।।

arthaḥā lokamān chhae dravyo chhe te pariṇāmasvabhāvī chhe tethī teo samaye samaye pariṇame chhe; temanā pariṇamavāthī lokanā paṇ pariṇām jāṇo.

bhāvārthaḥdravyo chhe te pariṇāmī chhe ane dravyono samudāy chhe te lok chhe; tethī dravyonā pariṇām chhe te ja lokanā paṇ pariṇām thayā. ahīn koī pūchhe kepariṇām eṭale shun? teno uttaraḥpariṇām nām paryāyanun chhe; je dravya ek avasthārūp hatun te palaṭāī anya avasthārūp thayun ( te ja pariṇām vā paryāy chhe). jem māṭī piṇḍ-avasthārūp hatī, te ja palaṭāīne ghaṭ banyo. e pramāṇe pariṇāmanun svarūp jāṇavun. ahīn lokano ākār to nitya chhe tathā dravyonī paryāy palaṭāy chhe; e apekṣhāe pariṇām kahīe chhīe.


Page 72 of 297
PDF/HTML Page 96 of 321
single page version

have lokano ākār to nitya chheem dhārīne tenā vyāsadi (māp) kahe chheḥ

सत्तेक्क-पंच-इक्का मूले मज्झे तहेव बंभंते
लोयंते रज्जूओ पुव्वावरदो य वित्थारो ।।११८।।
सप्त-एकः-पंच-एकाः मूले मध्ये तथैव ब्रह्मान्ते
लोकान्ते रज्जवः पूर्वापरतः च विस्तारः ।।११८।।

arthaḥlokano nīche mūḷamān pūrva-pashchim to sāt rāju vistār chhe, madhyamān ek rāju vistār chhe. upar brahmasvarganā antamān pāñch rāju vistār chhe tathā lokanā antamān ek rājuno vistār chhe.

bhāvārthaḥā lokanā nīchalā bhāgamān pūrva-pashchimadishāmān sāt rāju pahoḷo chhe, tyānthī anukrame ghaṭato ghaṭato madhyalokamān ek rāju rahe chhe, pachhī upar anukrame vadhato vadhato brahmasvarganā antamān pāñch rāju pahoḷo thāy chhe, pachhī ghaṭato ghaṭato antamān ek rāju rahe chhe, e pramāṇe thatān doḍh mr̥udaṅg ūbhān mūkīe tevā ākār thāy chhe.

have dakṣhiṇ-uttar vistār vā uñchāī kahe chheḥ

दक्खिण-उत्तरदो पुण सत्त वि रज्जू हवंति सव्वत्थ
उड्ढो चउदश रज्जू सत्त वि रज्जू घणो लोओ ।।११९।।
दक्षिणोत्तरतः पुनः सप्त अपि रज्जवः भवन्ति सर्वत्र
ऊर्ध्वः चतुर्दश रज्जवः सप्त अपि रज्जवः घनः लोकः ।।११९।।

arthadakṣhiṇ-uttar dishāmān sarvatra ā lokano vistār sāt rāju chhe, uñchāī chaud rāju chhe tathā sāt rājunun ghanapramāṇ chhe.

bhāvārthaḥdakṣhiṇ-uttar sarvatra sāt rāju pahoḷo ane chaud rāju ūñchāīmān chhe evā lokanun ghanaphaḷ karavāmān āve tyāre te 343 ghanarāju thāy chhe. ek rāju pahoḷāī, ek rāju lambāī tathā ek rājunī ūñchāīvāḷā samān kṣhetrakhaṇḍane ghanaphaḷ kahevāmān āve chhe.


Page 73 of 297
PDF/HTML Page 97 of 321
single page version

have traṇ lokanī ūñchāīnā vibhāg kahe chheḥ

मेरुस्स हिट्ठभाए सत्त वि रज्जू हवेइ अहलोओ
उड्ढम्हि उड्ढलोओ मेरुसमो मज्झिमो लोओ ।।१२०।।
मेरोः अधोभागे सप्त अपि रज्जवः भवति अधोलोकः
ऊर्ध्वे ऊ र्ध्वलोकः मेरुसमः मध्यमः लोकः ।।१२०।।

arthaḥmerunā nīchenā bhāgamān sāt rāju adholok chhe, upar sāt rāju ūrdhvalok chhe ane vachche meru samān lākh yojanano madhyalok chhe. e pramāṇe traṇ lokano vibhāg jāṇavo.

have ‘lok’ shabdano artha kahe chheḥ

दीसंति जत्थ अत्था जीवादीया स भण्णदे लोओ
तस्स सिहरम्मि सिद्धा अंतविहीणा विरायंते ।।१२१।।
दृश्यन्ते यत्र अर्थाः जीवदिकाः स भण्यते लोकः
तस्य शिखरे सिद्धाः अन्तविहीनाः विराजन्ते ।।१२१।।

arthaḥjyān jīvadik padārtha jovāmān āve chhe tene lok kahe chhe; tenā shikhar upar anant siddho birāje chhe.

bhāvārthaḥvyākaraṇamān darshananā arthamān ‘लुक्’ nāmano dhātu chhe; tenā āshrayārthamān akār pratyayathī ‘lok’ shabda nīpaje chhe. tethī jemān jīvadik dravyo jovāmān āve tene ‘lok’ kahevāmān āve chhe. tenā upar ant(bhāg)mān karmarahit ane anant guṇasahit avināshī anant shuddha jīv birāje chhe.

have, ā lokamān jīvadik chha dravya chhe tenun varṇan kare chhe. tyān pratham ja jīvadravya viṣhe kahe chheḥ

एइंदिएहिं भरिदो पंचपयारेहिं सव्वदो लोओ
तसणाडीए वि तसा ण बहिरा होंति सव्वत्थ ।।१२२।।

1‘वायरा’ evo paṇ pāṭh chhe. teno evo artha chhe ke sarva lokamān pr̥ithvīkāyadik

sthūl tathā tras nathī.

Page 74 of 297
PDF/HTML Page 98 of 321
single page version

एकेन्द्रियैः भृतः पंचप्रकारैः सर्वतः लोकः
त्रसनाडयां अपि त्रसा न बाह्याः भवन्ति सर्वत्र ।।१२२।।

arthaḥā lok pr̥ithvī, ap, tej, vāyu ane vanaspati e pāñch prakāranī kāyānā dhārak evā je ekendriy jīvo tenāthī sarvatra bharelo chhe; vaḷī tras jīvo trasanāḍīmān ja chhebahār nathī.

bhāvārthaḥsamān pariṇāmanī apekṣhāe upayog lakṣhaṇavān jīvadravya sāmānyapaṇe ek chhe topaṇ vastu (jīvo) bhinnapradeshapaṇāthī potapotānā svarūp sahit judī judī anant chhe. temān je ekendriy chhe te to sarvalokamān chhe tathā be indriy, traṇ indriy, chār indriy ane pañchendriy tras jīvo chhe te trasanāḍīmān ja chhe.

have bādar-sūkṣhmadi bhed kahe chheḥ

पुण्णा वि अपुण्णा वि य थूला जीवा हवंति साहारा
छविहसुहुमा जीवा लोयायासे वि सव्वत्थ ।।१२३।।
पूर्णाः अपि अपूर्णाः अपि च स्थूलाः जीवाः भवन्ति साधाराः
षडविधसूक्ष्माः जीवाः लोकाकाशे अपि सर्वत्र ।।१२३।।

arthaḥje jīv ādhār sahit chhe te to sthūḷ eṭale bādar chhe, ane te paryāpta chhe tathā aparyāpta paṇ chhe; tathā je lokākāshamān sarvatra anya ādhār rahit chhe te jīv sūkṣhma chhe. tenā chha prakār chhe.

have bādar tathā sūkṣhma koṇ koṇ chhe te kahe chheḥ

पुढवीजलग्गिवाऊ चत्तरि वि होंति बायरा सुहुमा
साहारणपत्तेया वणप्फ दी पंचमा दुविहा ।।१२४।।
पृथ्वीजलग्निवायवः चत्वारः अपि भवन्ति बादराः सूक्ष्माः
साधारणप्रत्येकाः वनस्पतयः पंचमाः द्विविधाः ।।१२४।।

Page 75 of 297
PDF/HTML Page 99 of 321
single page version

arthaḥpr̥ithvī, jaḷ, agni ane vāyu e chār to bādar paṇ chhe tathā sūkṣhma paṇ chhe, tathā pāñchamī vanaspati chhe te pratyek ane sādhāraṇevā bhedathī be prakāranī chhe.

have sādhāraṇ ane pratyekanā sūkṣhmapaṇāne kahe chheḥ

साहारणा वि दुविहा अणाइकाला य साइकाला य
ते वि य बादरसुहुमा सेसा पुण बायरा सव्वे ।।१२५।।
साधारणाः अपि द्विविधाः अनदिकालाः च सदिकालाः च
ते अपि च बादरसूक्ष्माः शेषाः पुनः बादराः सर्वे ।।१२५।।

arthaḥsādhāraṇ jīvo be prakāranā chheḥ anadikālīn eṭale nityanigod tathā sadikālīn eṭale itaranigod. e banne bādar paṇ chhe tathā sūkṣhma paṇ chheḥ bākīnā pratyek vanaspatinā ane trasanā e badhā bādar ja chhe.

bhāvārthaḥpūrve kahelā je chha prakāranā sūkṣhma jīvo chhe te pr̥ithvī, jaḷ, tej ane vāyu to pahelī gāthāmān kahyā, tathā nityanigod ane itaranigod e bannee pramāṇe chha prakāranā to sūkṣhma jāṇavā. vaḷī chha prakār e kahyā, (te sivāy) bākīnā rahyā te sarva bādar jāṇavā.

have sādhāraṇanun svarūp kahe chheḥ

साहारणणि जेसिं आहारुस्सासकायआऊणि
ते साहारणजीवा णताणंतप्पमाणाणं ।।१२६।।
साधारणनि येषां आहारोच्छ्वासकायआयूंषि
ते साधारणजीवाः अनन्तानन्तप्रमाणानाम् ।।१२६।।

arthaḥje anantānant pramāṇ jīvone āhār, uchchhvās, kāy ane āyu sādhāraṇ eṭale samān chhe te badhā sādhāraṇ jīv chhe.

vaḷī gommaṭasāramān kahyun chhe ke


Page 76 of 297
PDF/HTML Page 100 of 321
single page version

‘जत्थेक्कु मरदि जीवो तत्थ दु मरणं हवे अणंताणं
चंकमइ जत्थ एक्को चंकमणं तत्थ णंताणं ।।
(gommaṭa0 jīva0 gā0 193)
यत्र एकः म्रियते जीवः तत्र तु मरणं भवेत् अनन्तानाम्
चंक्रमति यत्र एकः चंक्रमणं तत्र अनन्तानाम् ।।

arthaḥjyān ek sādhāraṇ nigod jīv ūpaje tyān tenī sāthe ja anantānant ūpaje tathā ek nigod jīv mare tyān tenī sāthe ja anantānant samānaāyuvāḷā mare chhe.

bhāvārthaḥek jīv je āhār kare te ja anantānant jīvono āhār, ek jīv shvāsochchhvās le te ja anantānant jīvono shvāsochchhshvās, ek jīvanun sharīr te ja anantānant jīvonun sharīr tathā ek jīvanun āyuṣh te ja anantānant jīvonun āyuṣh. e pramāṇe sarva samān chhe tethī temanun sādhāraṇ nām jāṇavun.

have sūkṣhma ane bādaranun svarūp kahe chheḥ

ण य जेसिं पडिखलणं पुढवीतोएहिं अग्गिवाएहिं
ते जाण सुहुमकाया इयरा पुण थूलकाया य ।।१२७।।
न च येषां प्रतिस्खलनं पृथ्वीतोयाभ्याम् अग्निवाताभ्याम्
ते जानीहि सूक्ष्मकायाः इतरे पुनः स्थूलकायाः च ।।१२७।।

arthaḥje jīvo pr̥ithvī, jaḷ, agni ane pavanathī rokātā nathī te jīvone sūkṣhma jāṇavā tathā je temanāthī rokāy chhe teone bādar jāṇavā.

have, pratyekanun ne trasanun svarūp kahe chheḥ

पचेया वि य दुविहा णिगोदसहिदा तहेव रहिया य
दुविहा होंति तसा वि य वितिचउरक्खा तहेव पंचक्खा ।।१२८।।