Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 129-169.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 17

 

Page 77 of 297
PDF/HTML Page 101 of 321
single page version

प्रत्येकाः अपि च द्विविधाः निगोदसहिताः तथैव रहिताः च ।
द्विविधाः भवन्ति त्रसाः अपि च द्वित्रिचतुरक्षाः तथैव पञ्चाक्षाः ।।१२८।।

arthaḥ — pratyek vanaspati paṇ be prakāranī chhe. te nigod sahit chhe tathā nigod rahit paṇ chhe. vaḷī tras paṇ be prakāranā chhe. be indriy, traṇ indriy tathā chār indriy e traṇ to vikalatray (tras) tathā e ja pramāṇe pañchendriy (tras) chhe.

bhāvārthaḥ — je vanaspatinā āshraye nigod hoy te to sādhāraṇ chhe tene sapratiṣhṭhit paṇ kahevāmān āve chhe; tathā jenā āshraye nigod nathī tene pratyek ja kahevāmān āve chhe ane ene ja apratiṣhṭhit paṇ kahevāmān āve chhe. vaḷī be indriyadikane tras kahevāmān āve chhe.❃ gommaṭasāramān kahyun chhe ke —

❃मूलग्गपोरबीजा कंदा तह खंदबीज बीजरुहा ।
सम्मुच्छिमा य भणिया पत्तेयाणंतकाया य ।।
(go. jī. gā. 185)
मूलाग्रपर्वबीजाः कन्दाः तथा स्कन्धबीजाः बीजरुहाः ।
सम्मूर्च्छनाः च भणिताः प्रत्येकाः अनन्तकायाः च ।।
arthaḥ — je vanaspati mūḷ, agra, parva, kand, skandh tathā bījathī utpanna

thāy chhe tathā je sammūrchchhan chhe te vanaspatio sapratiṣhṭhit tathā apratiṣhṭhit banne prakāranī hoy chhe.

bhāvārthaḥ — ghaṇīkharī vanaspatio mūḷathī utpanna thāy chhe; jem ke

adarak – haḷadī vagere vagere. koī vanaspati agrabhāgathī utpanna thāy chhe; jemake gulāb. koī vanaspatinī utpatti parvathī thāy chhe; jem ke ikṣhu – vent adi. koī vanaspati kandathī utpanna thāy chhe, jem ke sūraṇ vagere. koī vanaspati skandhathī utpanna thāy chhe; jem ke ḍhāk vagere. ghaṇīkharī vanaspati bījathī utpanna thāy chhe; jem ke chaṇā – ghaun vagere, koī vanaspati pr̥ithvī-jaḷ adinā sambandhathī utpanna thaī jāy chhe ane te sammūrchchhan chhe; jem ke ghās vagere. ā badhī vanaspati sapratiṣhṭhit tathā apratiṣhṭhit banne prakāranī hoy chhe.

Page 78 of 297
PDF/HTML Page 102 of 321
single page version

have pañchendriyonā bhed kahe chheḥ —

पंचक्खा वि य तिविहा जलथलआयासगमिणो तिरिया ।

पत्तेयं ते दुविहा मणेण जुत्ता अजुत्ता य ।।१२९।।

पञ्चाक्षाः अपि च त्रिविधाः जलस्थलआकाशगमिनः तिर्यञ्चः ।

प्रत्येकं ते द्विविधा मनसा युक्ताः अयुक्ताः च ।।१२९।।

arthaḥ — jaḷachar, thaḷachar ane nabhachar e pramāṇe pañchendriy-

गूढसिरसंधिपव्वं समभेगमहीरुहं च छिण्णरुहं ।
साहारणं सरीरं तव्विवरीयं च पत्तेयं ।।
(go. jī. gā. 186)
गूढशिरासन्धिपर्वं समभंगमहीरुहं च छिन्नरुहं ।
साधारणं शरीरं तद्विपरीतं च प्रत्येकम् ।।
arthaḥ — je vanaspationī shīrā, sandhī, parva pragaṭ na hoy, jeno bhaṅg

karatān samān bhaṅg thāy, jemān tantu utpanna na thayā hoy tathā jene kāpatān pāchhī vadhī jāy te sapratiṣhṭhit vanaspati chhe; tenāthī ulaṭā prakāranī hoy te badhī apratiṣhṭhit samajavī.

मूले कंदे छल्ली पवाल सालदलकुसुमफलबीजे ।
समभंगे सदि णंता असमे सदि होंति पत्तेया ।।
(go. jī. gā. 187)
मूले कन्दे त्वक्प्रवाले शालादलकुसुमफलबीजे ।
समभंगे सति अनन्ताः असमे सति भवन्ति प्रत्येकाः ।।
arthaḥ — je vanaspationān mūḷ (haḷadar-ādu vagere), kand (sūraṇadi),

chhāl, navī kumpal, nas, phūl, phaḷ tathā bīj toḍatān barābar samabhaṅge tūṭī jāy te sapratiṣhṭhit pratyek chhe tathā je barābar samabhaṅge na tūṭe te apratiṣhṭhit pratyek chhe.

Page 79 of 297
PDF/HTML Page 103 of 321
single page version

tiryañchanā traṇ prakār chhe. vaḷī teomān koī man sahit sañgnī paṇ chhe tathā koī man rahit asañgnī paṇ chhe.

tenā bhed kahe chheḥ —

ते वि पुणो वि य दुविहा गब्भजजम्मा तहेव संमुच्छा ।
भोगभुवा गब्भभुवा थलयरणहगमिणो सण्णी ।।१३०।।
ते अपि पुनः अपि च द्विविधाः गर्भजजन्मानः तथैव संमूर्च्छनाः ।
भोगभुवः गर्भभुवः स्थलचरनभोगमिनः संज्ञिनः ।।१३०।।

arthaḥ — e chha prakāranā tiryañch te garbhaj paṇ chhe tathā sammūrchchhan paṇ chhe. temān je bhogabhūminā tiryañch chhe te garbhaj ja chhe tathā thalachar ane nabhachar ja chhe paṇ jaḷachar nathī; ane teo sañgnī ja chhe paṇ asañgnī nathī.

have aṭhṭhāṇun (98) jīvasamās tathā tiryañchonā pañchāshī (85) bhedo kahe chheḥ —

अट्ठ वि गब्भज दुविहा तिविहा संमुच्छिणो वि तेवीसा ।
इदि पणसीदी भेया सव्वेसिं होंति तिरियाणं ।।१३१।।
अष्टौ अपि गर्भजाः द्विविधाः त्रिविधाः सम्मूर्च्छनाः अपि त्रयोविंशतिः ।
इति पंचाशीतिः भेदाः सर्वेषां भवन्ति तिरश्चाम् ।।१३१।।
कंदस्स व मूलस्स व साखाखंधस्स वा वि बहुलतरी ।
छल्ली सा णंतजिया पत्तेयजिया तु तणुकदरी ।।
(go. jī. gā. 188)
कन्दस्य वा मूलस्य वा शाखास्कन्धस्य वा अपि बहुलतरी ।
त्वक् सा अनन्तजीवा प्रत्येकजीवा तु तनुकतरी ।।
arthaḥ — je vanaspationān kand, mūḷ pātaḷī ḍāḷī tathā skandhanī chhāl jāḍī

hoy tene sapratiṣhṭhitapratyek (anant jīvonun sthān) samajavī tathā jenī chhāl pātaḷī hoy tene apratiṣhṭhitapratyek jāṇavī.

Page 80 of 297
PDF/HTML Page 104 of 321
single page version

arthaḥsarva tiryañchonā pañchāshī (85) bhed chhe. tyān garbhajanā āṭh chhe, te paryāpta – aparyāptathī soḷ (16) bhed thayā, ane sammūrchchhananā tevīs bhed chhe te paryāpta, aparyāpta ane labdhyaparyāptathī (guṇatān) ogaṇasīter (69) bhed thayā. e pramāṇe sarva maḷī pañchāshī (85) bhed chhe.

bhāvārthaḥ — pūrve kahelā karmabhūminā garbhajonā jalachar, thalachar ane nabhachar (jīvo) chhe; tenā sañgnī, asañgnī bhedathī chha bhed thayā. vaḷī bhogabhūminā thalacharasañgnī tathā nabhacharasañgnī āṭhe bhed paryāpta ane aparyāpta bhedathī soḷ bhed thayā; sammūrchchhananā pr̥ithvī, ap, tej, vāyu, nityanigod, itaranigod ane darekanā sūkṣhma temaj bādar maḷī bār (12) bhed tathā vanaspatinā sapratiṣhṭhit ane apratiṣhṭhit e banne maḷī 14 chaud to ekendriyanā bhed thayā, vikalatrayanā traṇ ane karmabhūminā pañchendriyonā sañgnijalachar, asañgnijalachar, sañgnithalachar, asañgnithalachar, sañgninabhachar tathā asañgninabhachar e chha bhed, e pramāṇe badhā maḷī tevīs bhed thayā. te badhā paryāpta, aparyāpta ane labdhyaparyāpta bhed karī gaṇatān (69) ogaṇasīter bhed thayā. e pramāṇe prathamanā soḷ ane ā ogaṇasīter maḷī pañchāshī (85)

– bhed thayā.

have manuṣhyanā bhed kahe chheḥ —

अज्जवमिलेच्छखंडे भोगमहीसु वि कुभोगभूमीसु ।
मणुया हवंति दुविहा णिव्वित्तिअपुण्णगा पुण्णा ।।१३२।।
आर्यम्लेच्छखण्डेषु भोगमहीषु अपि कुभोगभूमिषु ।
मनुजाः भवन्ति द्विविधाः निर्वृत्त्यपर्याप्ताः पूर्णपर्याप्ताश्च ।।१३२।।

arthaḥ — āryakhaṇḍamān, mlechchhakhaṇḍamān, bhogabhūmimān tathā kubhogabhūmimān manuṣhya chhe. te chāre (prakāranā) manuṣhyonā paryāpta tathā nivr̥uratti-aparyāptathī āṭh prakār thayā.

Page 81 of 297
PDF/HTML Page 105 of 321
single page version

संमुच्छिणा मणुस्सा अज्जवखंडेसु होंति णियमेण ।
ते पुण लद्धिअपुण्णा णारयदेवा वि ते दुविहा ।।१३३।।
सम्मूर्च्छनाः मनुष्याः आर्यखण्डेषु भवन्ति नियमेन ।
ते पुनः लब्धिअपूर्णाः नारकदेवाः अपि ते द्विविधाः ।।१३३।।

arthaḥ — sammūrchchhan manuṣhya niyamathī āryakhaṇḍamān ja hoy ane te labdhyaparyāptak ja hoy chhe. vaḷī nārakī tathā devanā, paryāpta ane nirvr̥uttyaparyāptanā bhedathī, chār prakār chhe. e pramāṇe tiryañchanā pañchāshī bhed, manuṣhyanā nav bhed, nārakī tathā devanā chār bhed em badhāy maḷī aṭhṭhāṇun bhed thayā. ghaṇāne samānatāthī bhegā karī — saṅkṣhepatāthī saṅgrah karī — kahevāmān āve tene samās kahe chhe. ahīn ghaṇā jīvono saṅkṣhep karīne kahevun tene jīvasamās jāṇavo. e pramāṇe jīvasamās kahyā.

have payāraptinun varṇan kare chheḥ —

आहारसरीरिंदियणिस्सासुस्सासभासमणसाणं ।
परिणइवावारेसु य जाओ छ च्चेव सत्तीओ ।।१३४।।
आहारशरीरेन्द्रियनिःश्वासोच्छ्वासभाषामनसाम् ।
परिणतिव्यापारेषु च याः षडेव शक्तयः ।।१३४।।

arthaḥ — āhār, sharīr, indriy, shvāsochchhvās, bhāṣhā ane mananā pariṇamananī pravr̥uttimān je sāmarthya chhe tenā chha prakār chhe.

bhāvārthaḥ — ātmāne yathāyogya karmano uday thatān āhāradi grahaṇanī shakti hovī tene shaktirūp payārapti kahīe chhīe. tenā chha prakār chhe.

have shaktinun kārya kahe chheḥ —

तस्सेव कारणाणं पुग्गलखंधाण जा हु णिप्पत्ति ।
सा पज्जत्ती भण्णदि छब्भेया जिणवरिंदेहिं ।।१३५।।

Page 82 of 297
PDF/HTML Page 106 of 321
single page version

तस्याः एव कारणानां पुद्गलस्कन्धानां या स्फु टं निष्पत्तिः ।
सा पयारप्तिः भण्यते षड्भेदाः जिनवरेन्द्रैः ।।१३५।।

arthaḥ — e shaktinī pravr̥uttinī pūrṇatānā kāraṇarūp je pudgalaskandh chhe tenī pragaṭapaṇe niṣhpatti arthāt pūrṇatā hovī tene payārapti kahe chhe em jinendradeve kahyun chhe.

have paryāpta ane nirvr̥uttyaparyāptano kāḷ kahe chheḥ —

१पज्जत्तिं गिह्णंतो मणुपज्जत्तिं ण जाव समणोदि ।
ता णिव्वत्तिअपुण्णो मणुपुण्णो भण्णदे पुण्णो ।।१३६।।
पयारप्तिं गृह्णन् मनःपय्यारप्तिं न यावत् समाप्नोति ।
तावत् निर्वृत्त्यपर्याप्तकः मनःपूर्णः भण्यते पूर्णः ।।१३६।।

arthaḥ — ā jīv, payāraptine grahaṇ karato thako jyān sudhī manapayāraptine pūrṇa na kare tyān sudhī tene nirvr̥uttyaparyāpta kahe chhe, ane jyāre manapayārapti pūrṇa thāy chhe tyāre tene paryāpta kahe chhe.

bhāvārthaḥ — ahīn sañgnīpañchendriy jīvanī apekṣhā lakṣhamān laī ā pramāṇe kathan karyun chhe; parantu anya granthomān jyān sudhī sharīrapayārapti pūrṇa na thāy tyān sudhī te nirvr̥uttyaparyāpta chhe. e pramāṇe sarvajīv-ashrit kathan chhe.

१त्तज्जपस्स य उदये णियणियपज्जत्तिणिट्ठिदो होदि ।
जाव सरीरमपुण्णं णिव्वत्ति-अपुण्णगो ताव ।।
(go. jī. gā. 120)
पर्याप्तस्य च उदये निजनिजपयारप्तिनिष्ठितो भवति ।
यावत् शरीरं अपूर्णं निर्वृत्त्यपूर्णकः तावत् ।।
artha — payārapti nāmanā nāmakarmanā udayathī jīv potapotānī payārapti

banāve chhe. jyān sudhī sharīrapayārapti pūrṇa thatī nathī tyān sudhī tene nirvr̥uttyaparyāptak kahe chhe.

Page 83 of 297
PDF/HTML Page 107 of 321
single page version

have labdhyaparyāptanun svarūp kahe chheḥ —

उस्सासट्ठारसमे भागे जो मरदि ण य समाणेदि ।
एका वि य पज्जत्ती लद्धिअपुण्णो हवे सो दु१ ।।१३७।।
उच्छ्वासाष्टदशमे भागे यः भ्रियते न च समाप्नोति ।
एकां अपि च पयारप्तिं लब्ध्पर्याप्तकः भवेत् स तु ।।१३७।।

arthaḥ — je jīv shvāsanā aḍhāramā bhāgamān maraṇ pāme, ek paṇ payārapti pūrṇa na kare te jīvane labdhyaparyāptak kahe chhe.

bhāvārthaḥ — payāraptikarmano uday hovāthī shaktinī apekṣhāe to

paryāpta chhe. parantu nivr̥uratti (sharīrapayārapti banavī)nī apekṣhāe pūrṇa nathī tethī te nirvr̥uttyaparyāpta kahevāy chhe.

१ तिण्णसया छत्तीया छावट्ठिसहस्सगणि मरणणि ।
अंतोमुहुत्तकाले तावदिया चेव खुद्दभवा ।।
(go. jī. gā. 122)
षटत्रिंशत्रिशतधिकषट्षष्ठिसहस्रकणि मरणनि ।
अन्तर्मुहूर्त्तकाले तावन्तः च एव क्षुद्रभवाः ।।
arthaḥ — labdhyaparyāptak jīvane ek antarmūhūrtamān 66336 kṣhudrajanma thāy

chhe ane teṭalān ja kṣhudramaraṇ thāy chhe. te kevī rīte te kahe chheḥ —

सीदी सट्ठी तालं वियले चउवीस होंति पंचक्खे ।
छावट्ठिं च सहस्सा सयं च बत्तीसमेयक्खे ।।
(go. jī. gā. 123)
अशीतिः षष्ठिः चत्वरिंशत् विकले चतुर्विंशतिः भवन्ति पंचाक्षे ।
षट्षष्ठिः च सहस्रणि शतं च द्वत्रिंशत् एकाक्षे ।।
arthaḥ — ek antarmuhūrtakāḷamān be indriyalabdhyaparyāptanā 80, traṇ

indriyalabdhyaparyāptakanā 60, chār indriyalabdhyaparyāptanā 40 tathā

Page 84 of 297
PDF/HTML Page 108 of 321
single page version

have ekendriyadi jīvonī payāraptinī saṅkhyā kahe chheḥ —

लब्धिअपुण्णे पुण्णं पज्जत्ती एयक्खवियलसण्णीणं ।
चदु-पण-छक्कं कमसो पज्जत्तीए वियाणेह ।।१३८।।
लब्ध्पर्याप्तके पूर्णं पयारप्तिः एकाक्षविकलसंज्ञिनाम् ।
चतस्रः पञ्च षट् क्रमशः पर्याप्तयः विजानीहि ।।१३८।।

arthaḥ — ekendriyanī chār, vikalatrayanī pāñch ane sañgnīpañchendriyanī chha e pramāṇe kramathī payārapti hoy chhe, vaḷī labdhyaparyāptak chhe te aparyāptak chhe, teone payārapti nathī.

bhāvārthaḥ — ekendriyadikanī upar pramāṇe kramathī payārapti kahī. ahīn asañgnīnun nām paṇ līdhun nathī. tyān sañgnīne chha tathā asañgnīne pāñch payārapti jāṇavī. vaḷī nirvr̥uttyaparyāpta grahaṇ karatānnī sāthe ja pūrṇa thashe tethī (temanī) je saṅkhyā kahī chhe te ja chhe ane labdhyaparyāpta joke pañchendriyalabdhyaparyāptakanā 24 janma-maraṇ thāy chhe ane ekendriyalabdhyaparyāptak jīv eṭalā ja samayamān 66132 janma-maraṇ kare chhe. e pramāṇe ekendriy, vikalendriy tathā pañchendriyanā samasta bhavono saravāḷo karatān 66336 kṣhudrabhav thāy chhe.

पुढविदगागणिमारुदसाहारणथूलसुहुमपत्तेया ।
एदेसु अपुण्णेसु य एक्केक्के बार खं छक्कं ।।
(go. jī. gā. 124)
पृथ्वीदकग्निमारुतसाधारणस्थूलसूक्ष्मप्रत्येकाः ।
एतेषु अपूर्णेषु च एकैकस्मिन् द्वादश खं षट्कम् ।।
arthaḥ — pr̥ithvī, jaḷ, agni, vāyu e chāranā bādar ane sūkṣhma bhede

gaṇatān āṭh bhed thayā tathā vanaspatinā bādarasādhāraṇ, sūkṣhmasādhāraṇ ane pratyek em traṇ bhed chhe. em e agiyār prakāranā ekendriyajīvomān darek jīvane ek antarmuhūrtamān 6012 janma-maraṇ thāy chhe. tene 11 guṇatān badhā ekendriy jīvonā 66132 bhav thāy chhe.

Page 85 of 297
PDF/HTML Page 109 of 321
single page version

grahaṇ karī chhe to paṇ pūrṇa thaī shakī nahi tethī tene apūrṇa kahyā em sūchave chhe. e pramāṇe payāraptinun varṇan karyun.

have prāṇonun varṇan kare chhe. tyān prāṇonun svarūp ane saṅkhyā kahe chheḥ —

मणवयणकायइंदियणिस्सासुस्सासआउ-उदयाणं ।
जेसिं जोए जम्मदि मरदि विओगम्मि ते वि दह पाणा ।।१३९।।
मनोवचनकायेन्द्रियनिःश्वासोच्छ्वासायुरुदयानाम् ।
येषां योगे जायते म्रियते वियोगे ते अपि दश प्राणाः ।।१३९।।

arthaḥ — man, vachan, kāy, indriy, shvāsochchhvās ane āyuno uday enā sanyogathī to ūpaje – jīve tathā enā viyogathī mare tene prāṇ kahe chhe, ane te dash chhe.

bhāvārthaḥ — ‘jīv’ evo prāṇadhāraṇ artha chhe. tyān vyavahāranayathī dash prāṇ chhe. temān, yathāyogya prāṇasahit je jīve tene ‘jīv’ sañgnā chhe.

have ekendriyadi jīvonān prāṇanī saṅkhyā kahe chheḥ —

एयक्खे चदु पाणा बितिचउरिंदिय-असण्णि-सण्णीणं ।
छह सत्त अट्ठ णवयं दह पुण्णाणं कमे पाणा ।।१४०।।
एकाक्षे चत्वारः प्राणा द्वित्रिचतुरिन्द्रियासंज्ञिसंज्ञिनाम् ।
षट् सप्त अष्ट नवकं दश पूर्णानां क्रमेण प्राणाः ।।१४०।।

arthaḥ — ekendriyane chār prāṇ chhe, be indriy, traṇ indriy, chār indriy, asañgnīpañchendriy tathā sañgnīpañchendriy paryāptajīvone anukrame chha – sāt – āṭh – nav – dash prāṇ chhe. ā prāṇ paryāptanī apekṣhāe kahyā chhe.

have e ja jīvone aparyāptadashāmān keṭalā prāṇ chhe te kahe chheḥ —

Page 86 of 297
PDF/HTML Page 110 of 321
single page version

दुविहाणमपुण्णाणं इगिबितिचउरक्ख-अंतिमदुगाणं ।
तिय चउ पण छह सत्त य कमेण पाणा मुणेयव्वा ।।१४१।।
द्विविधानां अपूर्णानां एकद्वित्रिचतुरक्षन्तिमद्विकानां ।
त्रयः चत्वारः पञ्च षट् सप्त च क्रमेण प्राणा ज्ञातव्याः ।।१४१।।

arthaḥ — banne prakāranā aparyāpta ( nivarr̥uttyaparyāpta tathā labdhyaparyāptak) je ekendriy, be indriy, traṇ indriy. chār indriy, — asañgnī tathā sañgnīpañchendriyone traṇ, chār, pāñch, chha, sāt e pramāṇe anukrame prāṇ hoy chhe.

bhāvārthaḥ — nirvr̥uttyaparyāpta tathā labdhyaparyāpta ekendriyone traṇ, be indriyane chār, traṇ indriyane pāñch, chār indriyane chha tathā asañgnī – sañgnīpañchendriyane sāt e pramāṇe prāṇ hoy chhe.

have vikalatrayajīvonun sthān darshāve chheḥ —

बितिचउरक्खा जीवा हवंति णियमेण कम्मभूमीसु ।
चरिमे दीवे अद्धे चरम-समुद्दे वि सव्वेसु ।।१४२।।
द्वित्रिचतुरक्षाः जीवाः भवन्ति नियमेन कर्मभूमिषु ।
चरमे द्वीपे अर्द्धे चरमसमुद्रे अपि सर्वेषु ।।१४२।।

arthaḥ — beindriy, trīndriy, chaturindriy e traṇ vikalatray kahevāy chhe. te jīvo niyamathī karmabhūmimān, antanā ardhā dvīpamān ane antanā ākhā samudramān hoy chhe, bhogabhūmimān hotā nathī.

bhāvārthaḥ — pāñch bharat, pāñch airāvat ane pāñch videh e karmabhūminān kṣhetramān tathā antanā svayamprabhadvīpanī vachche svayamprabh parvat chhe te parvatanī pāchhaḷanā ardhā svayamprabhadvīpamān tathā antanā svayambhūramaṇ nāmanā ākhā samudramān ā vikalatray jīvo chhe, tethī anya jagyāe nathī.

Page 87 of 297
PDF/HTML Page 111 of 321
single page version

have aḍhī dvīpanī bahār tiryañcho chhe tenī vyavasthā hemavatparvat māphak chhe em kahe chheḥ —

माणुसखित्तस्स बहिं चरिमे दीवस्स अद्धयं जाव ।
सव्वत्थे वि तिरिच्छा हिमवदतिरिएहिं सरिच्छा ।।१४३।।
मनुष्यक्षेत्रस्य बहिः चरमे द्वीपस्य अर्द्धकं यावत् ।
सर्वत्र अपि तिर्यञ्चः हैमवततियरग्भिः सदृशाः ।।१४३।।

arthaḥ — manuṣhyakṣhetranī bahār – mānuṣhottar parvatanī pelī bājuthī antanā svayamprabhadvīpanā ardhā bhāganī ā bāju sudhīnā vachchenā sarva dvīpasamudranān tiryañcho chhe te haimavatkṣhetranā tiryañcho jevā chhe.

bhāvārthaḥ — hemavatkṣhetramān jaghanyabhogabhūmi chhe. mānuṣhottar parvatathī āgaḷanā asaṅkhyāt dvīp-samudra tathā ardhā svayamprabh nāmanā chhellā dvīp sudhī sarva ṭhekāṇe jaghanyabhogabhūmi jevī rachanā chhe ane tyānnā tiryañchonān āyuṣhya-kāy hemavatkṣhetranā tiryañcho jevān chhe.

have jalacharajīvonān sthān kahe chhe.

लवणोए कालोए अंतिमजलहिम्मि जलयरा संति ।
सेससमुद्देसु पुणो ण जलयरा संति णियमेण ।।१४४।।
लवणोदके कालोदके अन्तिमजलधौ जलचराः सन्ति ।
शेषसमुद्रेषु पुनः न जलचराः सन्ति नियमेन ।।१४४।।

arthaḥ — lavaṇodadhi samudramān, kālodadhi samudramān tathā antanā svayambhūramaṇ samudramān jalacharajīvo chhe, bākīnā vachchenā samudromān niyamathī jalacharajīvo nathī.

have devanān sthān kahe chhe. tyān pratham bhavanavāsī-vyantaranān sthān kahe chheḥ —

खरभायपंकभाए भावणदेवाण होंति भवणणि ।
विंतरदेवाण तहा दुह्णं पि य तिरियलोए वि ।।१४५।।

Page 88 of 297
PDF/HTML Page 112 of 321
single page version

खरभागपङ्कभागयोः भावनदेवानां भवन्ति भवननि ।
व्यन्तरदेवानां तथा द्वयोरमपि च तिर्यग्लोके अपि ।।१४५।।

arthaḥ — kharabhāg ane paṅkabhāgamān bhavanavāsīonān bhavan tathā vyantaradevonān nivās chhe. vaḷī e bannenān tiryaglokamān paṇ nivās chhe.

bhāvārthaḥ — ek lākh enshī hajār yojan jāḍī pahelī ratnaprabhā pr̥ithvī chhe; tenā traṇ bhāgamān (prathamanā) soḷ hajār yojanapramāṇ kharabhāgamān asurakumār sivāy bākīnā nav kumārabhavanavāsīonān bhavan chhe, tathā rākṣhasakul vinā sāt kul vyantaronān nivās chhe; tathā bījā chorāshī hajār yojanapramāṇ paṅkabhāgamān asurakumār bhavanavāsī tathā rākṣhasakul vyantaro vase chhe. vaḷī tiryaglok arthāt madhyalok asaṅkhyāt dvīp-samudrapramāṇ chhe; temān paṇ bhavanavāsīonān bhavan ane vyantaronān nivās chhe.

have jyotiṣhī, kalpavāsī tathā nārakīonān nivās kahe chhe —

जोइसियाण विमाणा रज्जूमित्ते वि तिरियलोए वि ।
कप्पसुराः उड्ढम्हि य अहलोए होंति णेरइया ।।१४६।।
ज्योतिष्काणां विमानाः रज्जूमात्रे अपि तिर्यग्लोके अपि ।
कल्पसुराः ऊ र्ध्वं च अधोलोके भवन्ति नैरयिकाः ।।१४६।।

arthaḥ — ek rāju pramāṇ tiryaglokamān asaṅkhyāt dvīp-samudra chhe tenā upar jyotiṣhīdevonān vimān birāje chhe; kalpavāsī ūrdhvalokamān chhe tathā nārakī adholokamān chhe.

have jīvonī saṅkhyā kahe chhe. tyān pratham tej-vāyukāyanā jīvonī saṅkhyā kahe chheḥ —

बादरपज्जत्तिजुदा घणआवलिया-असंखभागा दु ।
किंचूणलोयमित्ता तेऊ वाऊ जहाकमसो ।।१४७।।

Page 89 of 297
PDF/HTML Page 113 of 321
single page version

बादरपयारप्तियुताः घनावलिका-असंख्यभागाः तु ।
किंञ्चिन्न्यूनलोकमात्राः तेजसः वायवः यथाक्रमशः ।।१४७।।

arthaḥ — agnikāy ane vāyukāyanā bādarapayārapti sahit jīv chhe te yathānukram ghanaāvalīnā asaṅkhyātamā bhāg tathā kanīk nyūn lokapradeshapramāṇ jāṇavā.

bhāvārthaḥ — agnikāyanā jīv ghanaāvalīnā asaṅkhyātamā bhāg tathā vāyukāyanā kanīk kam lokapradeshapramāṇ chhe.

have pr̥ithvī adinī saṅkhyā kahe chheḥ —

पुढवीतोयसरीरा पत्तेया वि य पइट्ठिया इयरा ।
होंति असंखा सेढी पुण्णापुण्णा य तह य तसा ।।१४८।।
पृथ्वीतोयशरीराः प्रत्येकाः अपि च प्रतिष्ठिताः इतरे ।
भवन्ति असंख्यातश्रेणयः पर्याप्ताः अपर्याप्ताः च तथा च त्रसाः ।।१४८।।

arthaḥ — pr̥ithvīkayik, apakayik, pratyekavanaspatikayik, sapratiṣhṭhit vā apratiṣhṭhit ane tras e badhā paryāpta-aparyāpta jīvo chhe te judā judā asaṅkhyāt jagatshreṇipramāṇ chhe.

बादरलद्धिअपुण्णा असंखलोया हवंति पत्तेया ।
तह य अपुण्णा सुहुमा पुण्णा वि य संखगुणगुणिया ।।१४९।।
बादरलब्ध्यपर्याप्तकाः असंख्यातलोकाः भवन्ति प्रत्येकाः ।
तथा च अपूर्णाः सूक्ष्माः पूर्णाः अपि च संख्यातगुणगुणिताः ।।१४९।।

arthaḥ — pratyek vanaspatikāy tathā bādar labdhyaparyāptak jīv chhe te asaṅkhyātalokapramāṇ chhe, e ja pramāṇe sūkṣhma aparyāptak paṇ asaṅkhyātalokapramāṇ chhe ane sūkṣhmaparyāptak jīv chhe te saṅkhyātaguṇā chhe.

सिद्धा संता अणंता सिद्धहिंतो अणंतगुणगुणिया ।
होंति णिगोदा जीवा भागमणंतं अभव्वा य ।।१५०।।

Page 90 of 297
PDF/HTML Page 114 of 321
single page version

सिद्धाः सन्ति अनन्ताः सिद्धेभ्यः अनन्तगुणगुणिताः ।
भवन्ति निगोदाः जीवाः भागमनन्तं अभव्याः च ।।१५०।।

arthaḥ — siddhajīv anantā chhe, siddhothī anantaguṇā nigodajīv chhe tathā siddhothī anantamā bhāge abhavyajīvo chhe.

सम्मुच्छिया हु मणुया सेढियसंखिज्जभागमित्ता हु ।
गब्भजमणुया सव्वे संखिज्जा होंति णियमेण ।।१५१।।
सम्मूर्च्छनाः स्फु टं मनुजाः श्रेणिअसंख्यातभागमात्राः स्फु टम् ।
गर्भजमनुजाः सर्वे संख्याताः भवन्ति नियमेन ।।१५१।।

arthaḥ — sammūrchchhanamanuṣhya, jagatashreṇinā asaṅkhyātamā bhāgamātra chhe ane sarva garbhajamanuṣhya niyamathī saṅkhyātā ja chhe.

have sāntar ane nirantar (nā niyamane) kahe chheḥ —

देवा वि णारया वि य लद्धियपुण्णा हु संतरा होंति ।
सम्मुछिया वि मणुया सेसा सव्वे णिरंतरया ।।१५२।।
देवाः अपि नारकाः अपि च लब्ध्यपर्याताः स्फु टं सान्तराः भवन्ति ।
सम्मूर्छनाः अपि मनुजाः शेषाः सर्वे निरन्तरकाः ।।१५२।।

arthaḥ — dev, nārakī, labdhyaparyāptak tathā sammūrchhanamanuṣhya eṭalā to sāntar eṭale antar sahit chhe, bākīnā sarva jīvo nirantar chhe.

bhāvārthaḥ — ek paryāyathī anya paryāy pāme, vaḷī pāchhā pharīthī te ne te ja paryāy pāme, eṭalāmān vachche je antar rahe tene sāntar (antar sahit) kahevāmān āve chhe. ahīn nānā jīv apekṣhāe antar kahyun chhe, arthāt dev, nārakī, manuṣhya ane labdhyaparyāptakajīvonī utpatti koī kāḷamān na thāy tene paṇ antar kahe chhe. tathā antar na paḍe tene nirantar kahe chhe. tyān vaikriyakamishrakāyayogī dev – nārakīnun to bār muhūrtanun antar kahyun chhe, arthāt koī na ūpaje to bār muhūrta sudhī ja na ūpaje. vaḷī sammūrchchhanamanuṣhya koī na ja thāy to palyanā asaṅkhyātamā

Page 91 of 297
PDF/HTML Page 115 of 321
single page version

bhāg kāḷ sudhī ja na thāy e pramāṇe anya granthomān kahyun chhe. bākīnā sarva jīv nirantar ūpaje chhe.

have jīvonī saṅkhyā dvārā alpa-bahutva kahe chheḥ —

मणुयादो णेरइया णेरइयादो असंखगुणगुणिया ।
सव्वे हवंति देवा पत्तेयवणप्फ दी तत्तो ।।१५३।।
मनुजात् नैरयिकाः नैरयिकात् असंख्यातगुणगुणिताः ।
सर्वे भवन्ति देवाः प्रत्येकवनस्पतयः ततः ।।१५३।।

arthaḥ — manuṣhyothī nārakī asaṅkhyātaguṇā chhe, nārakīothī badhā dev asaṅkhyātaguṇā chhe ane devothī pratyekavanaspatijīv asaṅkhyātaguṇā chhe.

पंचक्खा चउरक्खा लद्धियपुण्णा तहेव तेयक्खा ।
वेयक्खा वि य कमसो विसेससहिदा हु सव्वसंखाए ।।१५४।।
पञ्चाक्षाः चतुरक्षाः लब्ध्यपर्याप्ताः तथैव त्र्यक्षाः ।
द्वयक्षाः अपि च क्रमशः विशेषसहिताः स्फु टं सर्वसंख्यया ।।१५४।।

arthaḥ — pañchendriyathī chaturindriy, chaturindriyathī trīndriy ane trīndriyathī beindriy — e labdhyaparyāptakajīv sansaṅkhyā dvārā anukrame visheṣh adhik chhe. kanīk adhikane visheṣhadhik kahe chhe.

चउरक्खा पंचक्खा वेयक्खा तह य जाण तेयक्खा ।
एदे पज्जत्तिजुदा अहिया अहिया कमेणेव ।।१५५।।
चतुरक्षाः पंञ्चाक्षाः द्वयक्षाः तथा च जानीहि त्र्यक्षाः ।
एते पयारप्तियुताः अधिकाः अधिकाः क्रमेण एव ।।१५५।।

arthaḥ — chatundriy, pañchendriy, be indriy tevī ja rīte traṇ indriy — e payārapti sahit jīvo anukramathī adhik adhik chhe em jāṇo.

Page 92 of 297
PDF/HTML Page 116 of 321
single page version

परिवज्जिय सुहुमाणं सेसतिरिक्खाण पुण्णदेहाणं ।
इक्को भागो होदि हु संखातीदा अपुण्णाणं ।।१५६।।
परिवजरयित्वा सूक्ष्माणां शेषतिरश्चां पूर्णदेहानाम् ।
एकः भागः भवति स्फु टं संख्यातीताः अपूर्णानाम् ।।१५६।।

arthaḥ — sūkṣhma jīvone chhoḍī bākīnā je tiryañcho chhe temano ek bhāg to paryāpta chhe tathā bahubhāg asaṅkhyāt aparyāpta chhe.

bhāvārthaḥ — bādar jīvomān paryāpta thoḍā chhe ane aparyāpta ghaṇā chhe.

सुहुमापज्जत्ताणं एगो भागो हवेइ णियमेण ।
संखिज्जा खलु भागा तेसिं पज्जत्तिदेहाणं ।।१५७।।
सूक्ष्मलब्ध्यपर्याप्तानां एकः भागः भवति नियमेन ।
संख्याताः खलु भागाः तेषां पर्याप्तदेहानाम् ।।१५७।।

arthaḥ — sūkṣhma-paryāpta jīvo saṅkhyātabhāg chhe. temān aparyāptak- jīvo ek bhāg pramāṇ chhe.

bhāvārthaḥ — sūkṣhma jīvomān paryāpta ghaṇā chhe ane aparyāpta thoḍā chhe.

संखिज्जगुणा देवा अंतिमपडलादु आणदं जाव ।
तत्तो असंखगुणिदा सोहम्मं जाव पडिपडलं ।।१५८।।
संख्यातगुणाः देवाः अन्तिमपटलात् आनतं यावत् ।
ततः असंख्यातगुणाः सौधर्मं यावत् प्रतिपटलम् ।।१५८।।

arthaḥ — anuttaravimān nāmanā antim paṭalathī māṇḍīne nīchenā ānatasvarganā paṭal sudhīmān dev chhe te saṅkhyātaguṇā chhe ane te pachhīnā nīche saudharmasvarga sudhīmān paṭal paṭal prati asaṅkhyātaguṇā chhe.

सत्तमणारयहिंतो असंखगुणिदा हवंति णेरइया ।
जाव य पढमं णरयं बहुदुक्खा होंति हेट्ठिट्ठा ।।१५९।।

Page 93 of 297
PDF/HTML Page 117 of 321
single page version

सप्तमनारकेभ्यः असंख्यगुणिताः भवन्ति नैरयिकाः ।
यावच्च प्रथमं नरकं बहुदुःखा भवन्ति अधोऽधः ।।१५९।।

arthaḥ — sātamā narakathī upar upar pahelā narak sudhī jīv asaṅkhyāt asaṅkhyātaguṇā chhe ane pratham narakathī māṇḍī nīche nīchenā narakamān ghaṇun duḥkh chhe.

कप्पसुरा भावणया विंतरदेवा तहेव जोइसिया ।
बे होंति असंखगुणा संखगुणा होंति जोइसिया ।।१६०।।
कल्पसुराः भावनकाः व्यन्तरदेवाः तथैव ज्योतिष्काः ।
द्वौ भवतः असंख्यगुणौ संख्यातगुणाः भवन्ति ज्योतिष्काः ।।१६०।।

arthaḥ — kalpavāsī devothī bhavanavāsī dev ane vyantar dev e banne rashi to asaṅkhyātaguṇā chhe tathā jyotiṣhī dev vyantar devothī saṅkhyātaguṇā chhe.

have ekendriyadi jīvonān utkr̥uṣhṭa āyuṣhya traṇ gāthāmān kahe chheḥ —

पत्तेयाणं आऊ वाससहस्सणि दह हवे परमं ।
अंतोमुहुत्तमाऊ साहारणसव्वसुहुमाणं ।।१६१।।
प्रत्येकानां आयुः वर्षसहस्रणि दश भवेत् परमम् ।
अन्तर्मुहूर्त्तं आयुः साधारणसर्वसूक्ष्माणाम् ।।१६१।।

arthaḥ — pratyek vanaspatinun utkr̥uṣhṭa āyu das hajār varṣhanun chhe tathā sādhāraṇ sūkṣhma-bādar, nitya-itaranigod ane badhāy sūkṣhma pr̥ithvī -ap-tej-vāyukayik jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu antarmuhūrtanun chhe.

have bādar jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu kahe chheḥ —

बावीससत्तसहसा पुढवीतोयाण आउसं होदि ।
अग्गीणं तिण्णि दिणा तिण्णि सहस्सणि वाऊणं ।।१६२।।

Page 94 of 297
PDF/HTML Page 118 of 321
single page version

द्वविंशतिसप्तसहस्रणि पृथ्वीतोयानां आयुष्कं भवति ।
अग्नीनां त्रीणि दिननि त्रीणि सहस्रणि वायूनाम् ।।१६२।।

arthaḥ — pr̥ithvīkayik jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu bāvīs hajār varṣhanun chhe, apkayik jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu sāt hajār varṣhanun chhe, agnikayik jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu traṇ divasanun chhe tathā vāyukayik jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu traṇ hajār varṣhanun chhe.

have be indriy adinun utkr̥uṣhṭa āyu kahe chheḥ —

बारसवास वियक्खे एगुणवण्णा दिणणि तेयक्खे ।
चउरक्खे छम्मासा पंचक्खे तिण्णि पल्लणि ।।१६३।।
द्वादशवषारणि द्वयक्षे एकोनपंचाशत् दिननि त्र्यक्षे ।
चतुरक्षे षण्मासाः पंचाक्षे त्रीणि पल्यनि ।।१६३।।

arthaḥ — be indriy jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu bār varṣhanun chhe, traṇ indriy jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu ogaṇapachās (49) divasanun chhe, chār indriy jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu chha mahinānun chhe tathā pañchendriy jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu bhogabhūminī apekṣhāe traṇ palyanun chhe.

have badhāy tiryañch ane manuṣhyonun jaghanya āyu kahe chheḥ —

सव्वजहण्णं आऊ लद्धियपुण्णाण सव्वजीवाणं ।
मज्झिमहीणमुहुत्तं पज्जतिजुदाण णिक्किट्ठं ।।१६४।।
सर्वजघन्यं आयुः लब्ध्यपर्याप्तानां सर्वजीवानाम् ।
मध्यमहीनमुहूर्तं पयारप्तियुतानां निःकृष्टम् ।।१६४।।

arthaḥ — labdhyaparyāptak sarva jīvonun jaghanya āyu madhyam hīnamuhūrta chhe ane te kṣhudrabhavamātra jāṇavun arthāt ek uchchhvāsanā aḍhāramān bhāgamātra chhe vaḷī ekendriyadithī māṇḍīne karmabhūminān tiryañch- manuṣhya e badhāy paryāpta jīvonun jaghanya āyu paṇ madhyam hīnamuhūrta chhe ane te pahelānāthī moṭun madhyam antarmuhūrta chhe.

Page 95 of 297
PDF/HTML Page 119 of 321
single page version

have dev-nārakīonun utkr̥uṣhṭa tem ja jaghanya āyu kahe chheḥ —

देवाण णारयाणं सायरसंखा हवंति तेत्तीसा ।
उक्किट्ठं च जहण्णं वासाणं दस सहस्सणि ।।१६५।।
देवानां नारकाणां सागरसंख्या भवन्ति त्रयस्त्रिंशत् ।
उत्कृष्टं च जघन्यं वर्षाणां दशसस्रणि ।।१६५।।

arthaḥ — devonun tathā nārakī jīvonun utkr̥uṣhṭa āyu tetrīs sāgaranun chhe tathā temanun jaghanya āyu das hajār varṣhanun chhe.

bhāvārthaḥ — ā (āyu) sāmānya devonī apekṣhāe kahyun chhe. visheṣh trilokasār adi granthomānthī jāṇavun.

have ekendriy adi jīvonān sharīranī utkr̥uṣhṭa-jaghanya avagāhanā das gāthāmān kahe chheḥ —

अंगुलअसंखभागो एयक्खचउक्कदेहपरिमाणं ।
जोयणसहस्समहियं पउमं उक्कस्सयं जाण ।।१६६।।
अङ्गुलासंख्यातभागः एकांक्षचतुष्तकदेहपरिमाणम् ।
योजनसहस्रं अधिकं पद्मं उत्कृष्टकं जानीहि ।।१६६।।

arthaḥ — ekendriyachatuṣhka arthāt pr̥ithvī-ap-tej-vāyukāyanā jīvonī avagāhanā jaghanya tathā utkr̥uṣhṭa ghanaaṅgulanā asaṅkhyātamā bhāg chhe, tyān sūkṣhma ane bādar paryāpta-aparyāptanun sharīr nānun-moṭun chhe to paṇ ghanaaṅgulanā asaṅkhyātamān bhāg ja sāmānyapaṇe kahyun chhe. visheṣh shrī gommaṭasāramānthī jāṇavun. vaḷī aṅgulanun (māp) utsedh aṅgul-āṭh yavapramāṇ levun paṇ pramāṇaaṅgul na levun. pratyek vanaspatikāyamān utkr̥uṣhṭa avagāhanāyukta kamaḷ chhe. tenī avagāhanā kanīk adhik ek hajār yojan chhe.

बारसजोयण संखो कोसतियं गोब्भिया समुद्दिट्ठा ।
भमरो जोयणमेगं सहस्स सम्मुच्छिमो मच्छो ।।१६७।।

Page 96 of 297
PDF/HTML Page 120 of 321
single page version

द्वादशयोजनायामः संखः क्रोशत्रिकं ग्रैष्मिका समुद्दिष्टा ।
भ्रमरः योजनं एकं सहस्रं सम्मूर्च्छिमः मत्स्यः ।।१६७।।

arthaḥ — be indriyamān shaṅkh moṭo chhe, tenī utkr̥uṣhṭa avagāhanā bār yojan lāmbī chhe; traṇ indriyamān gobhikā athāt kānakhajūro moṭo chhe, tenī utkr̥uṣhṭa avagāhanā traṇ kosh lāmbī chhe; chār indriyamān bhramar moṭo chhe. tenī utkr̥uṣhṭa avagāhanā ek yojan lāmbī chhe; tathā pañchendriyamān sammūrchchhan machchha moṭo chhe, tenī utkr̥uṣhṭa avagāhanā hajār yojan lāmbī chhe. ā jīvo chhellā svayambhūramaṇ dvīp tathā samudramān jāṇavā.

have nārakīnā utkr̥uṣhṭa avagāhanā kahe chheḥ —

पंचसयाधणुछेहा सत्तमणरए हवंति णारइया ।
तत्तो उस्सेहेण य अद्धद्धा होंति उवरुवरिं ।।१६८।।
पश्चशतधनूत्सेधाः सप्तमनरके भवन्ति नारकाः ।
ततः उत्सेधेन च अर्धार्धाः भवन्ति उपर्युपरि ।।१६८।।

arthaḥ — sātamā narakamān nārakījīvano deh pāñchaso dhanuṣh ūñcho chhe; tenā upar dehanī ūñchāī aḍadhī aḍadhī chhe arthāt chhaṭhṭhāmān baso pachās dhanuṣh, pāñchamāmān ekaso pachchīs dhanuṣh, chothāmān sāḍābāsaṭh dhanuṣh, trījāmān savāekatrīs dhanuṣh, bījāmān pandar dhanuṣh dashā ānī, ane pahelāmān sāt dhanuṣh ter ānī — e pramāṇe jāṇavun. temān ogaṇapachās paṭal chhe ane te badhāmmān judī judī visheṣh avagāhanā shrī trilokasāramānthī jāṇavī.

have devonī avagāhanā kahe chheḥ —

असुराणं पणवीसं सेसं णवभावणा य दहदंडं ।
विंतरदेवाण तहा जोइसिया सत्तधणुदेहा ।।१६९।।
असुराणां पश्चविंशतिः शेषाः नवभावनाश्च दशदण्डाः ।
व्यन्तरदेवानां तथा ज्योतिष्काः सप्तधनुर्देहाः ।।१६९।।