Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 214-256.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 17

 

Page 117 of 297
PDF/HTML Page 141 of 321
single page version

have ‘ākāshamān jem sarva dravyone avagāh āpavānī shakti chhe tevī avagāh āpavānī shakti badhāy dravyomān chhe’ em kahe chheḥ —

सव्वाणं दव्वाणं अवगाहणसत्ति अत्थि परमत्थं ।
जह भसमपाणियाणं जीवपएसाण जाण बहुआणं ।।२१४।।
सर्वेषां द्रव्याणां अवगाहनशक्तिः अस्ति परमार्थतः ।
यथा भस्मपानीययोः जीवप्रदेशानां जानीहि बहुकानाम् ।।२१४।।

arthaḥ — badhāy dravyomān paraspar avagāh āpavānī shakti chhe em nishchayathī tame jāṇo. jem bhasma ane jalamān (paraspar) avagāhanashakti chhe tem jīvanā asaṅkhyātapradeshone paṇ jāṇo.

bhāvārthaḥ — jem pātramān jal bharī temān bhasma nākhīe to te temān samāy chhe, vaḷī temān sākar nākhīe to te paṇ samāy chhe, ane temān sony chompīe to te paṇ temān samāy chhe, — em avagāhanashakti samajavī. ahīn koī prashna kare ke — badhāy dravyomān avagāhanashakti chhe to e (avagāhashakti) ākāshano asādhāraṇ dharma kevī rīte ṭharyo? tenun samādhān — joke parapar avagāh to badhāy dravyo āpe chhe tathāpi ākāshadravya sarvathī moṭun chhe, tethī temān badhāy dravyo samāy chhe e ja tenī asādhāraṇatā chhe.

जदि ण हवदि सा सत्ती सहावभूदा हि सव्वदव्वाणं ।
एक्केकास-पएसे कह ता सव्वाणि वट्टंति ।।२१५।।
यदि न भवति सा शक्तिः स्वभावभूता हि सर्वद्रव्याणाम् ।
एकैकाकाशप्रदेशे कथं तत् सर्वाणि वर्तन्ते ।।२१५।।

arthaḥ — jo sarva dravyone svabhāvabhūt avagāhanashakti na hoy to ek ek ākāshanā pradeshamān sarva dravya kevī rīte varte?

bhāvārthaḥ — ek ākāshapradeshamān pudgalanān anant paramāṇu dravyo, ek jīvano pradesh, ek dharmadravyano pradesh, ek adharmadravyano

Page 118 of 297
PDF/HTML Page 142 of 321
single page version

pradesh ane ek kālāṇudravya e pramāṇe sarva rahe chhe. have e ākāshano pradesh ek pudgalaparamāṇu barābar chhe. jo avagāhanashakti na hoy to (e pramāṇe) shī rīte rahe?

have kāḷadravyanun svarūp kahe chheḥ —

सव्वाणं दव्वाणं परिणामं जो करेदि सो कालो ।
एक्केकासपएसे सो वट्टदि एक्किको चेव ।।२१६।।
सर्वेषां द्रव्याणां परिणामं यः करोति सः कालः ।
एकैकाशकाशप्रदेशे स वर्तते एकैकः च एव ।।२१६।।

arthaḥ — je sarva dravyone pariṇām kare chhe te kāḷadravya chhe ane te ek ek ākāshanā pradeshamān ek ek kālāṇudravya varte chhe.

bhāvārthaḥ — sarva dravyone pratisamay paryāy ūpaje chhe ane viṇase chhe; evā pariṇamanane nimittamātra kāḷadravya chhe. lokākāshanā ek ek pradeshamān ek ek kāḷāṇu rahe chhe ane te nishchayakāḷ chhe.

have kahe chhe ke — pariṇamavānī svabhāvabhūt shakti to sarva dravyomān chhe, tyān anya dravya nimittamātra chheḥ —

णियणियपरिणामाणं णियणियदव्वं पि कारणं होदि ।
अण्णं बाहिरदव्वं णिमित्तमित्तं वियाणेह ।।२१७।।
निजनिजपरिणामानां निजनिजद्रव्यं अपि कारणं भवति ।
अन्यत् बाह्यद्रव्यं निमित्तमात्रं विजानीत ।।२१७।।

arthaḥ — sarva dravyo potapotānā pariṇāmonān upādānakāraṇ chhe ane anya bāhya dravya chhe, te anyane nimittamātra jāṇo.

bhāvārthaḥ — jem ghaṭ ādinun māṭī upādānakāraṇ chhe ane chāk-daṇḍādi nimittakāraṇ chhe, tem sarva dravyo potapotānā pariṇāmanān upādānakāraṇ chhe ane kāḷadravya nimittakāraṇ chhe.

Page 119 of 297
PDF/HTML Page 143 of 321
single page version

have kahe chhe ke — badhān dravyone je paraspar upakār chhe te sahakārīkāraṇabhāvathī chheḥ —

सव्वाणं दव्वाणं जो उवयारो हवेइ अण्णोण्णं ।
सो चिय कारणभावो हवदि हु सहयारिभावेण ।।२१८।।
सर्वेषां द्रव्याणां यः उपकारः भवति अन्योन्यम् ।
सः च एव कारणभावः भवति स्फु टं सहकारिभावेन ।।२१८।।

arthaḥ — badhāy dravyone je paraspar upakār chhe te sahakārībhāvathī kāraṇabhāv thāy chhe ane te pragaṭ chhe.

have dravyomān svabhāvabhūt nānā (prakāranī) shakti chhe tene koṇ niṣhedhī shake chhe? te kahe chheḥ —

कालाइलद्धिजुत्ता णाणासत्तीहिं संजुदा अत्था ।
परिणममाणा हि सयं ण सक्कदे को वि वारेदुं ।।२१९।।
कालादिलब्धियुक्ताः नानाशक्तिभिः संयुताः अर्थाः ।
परिणममानाः हि स्वयं न शक्यते कः अपि वारयितुं ।।२१९।।

arthaḥ — nānā shaktiyukta badhāy padārtho kāḷādi labdhi sahit thatān svayam pariṇame chhe. temane tem pariṇamatān koī aṭakāvavā samartha nathī.

bhāvārthaḥ — sarva dravyo, potapotānā pariṇāmarūp dravya-kṣhetra-kāḷ sāmagrīne pāmī pote ja bhāvarūp pariṇame chhe; temane koī aṭakāvī shakatun nathī.

have vyavahārakāḷanun nirūpaṇ kare chheḥ –

जीवाण पुग्गलाणं जे सुहुमा बादरा य पज्जाया ।
तीदाणागदभूदा सो ववहारो हवे कालो ।।२२०।।
जीवानां पुद्गलानां ये सूक्ष्माः बादराः च पर्यायाः ।
अतीतानागतभूताः सः व्यवहारः भवेत् कालः ।।२२०।।

Page 120 of 297
PDF/HTML Page 144 of 321
single page version

jīvadravya ane pudgaladravyanā sūkṣhma tathā bādar paryāy

chhe te atīt (bhūtakāḷanā) thayā, anāgat arthāt āgāmī thashe tathā vartamān chhe; e pramāṇe vyavahārakāḷ hoy chhe.

bhāvārthaḥ — jīv-pudgalanā je sthūḷ-sūkṣhma paryāy bhūtakāḷanā thaī gayā temane atīt nāmathī kahyā, bhaviṣhyakāḷanā thashe temane anāgat nāmathī kahyā tathā je varte chhe temane vartamān nāmathī kahyā. temane jeṭalī vār lāge chhe tene ja vyavahārakāḷ nāmathī kahīe chhīe. have jaghanyapaṇe to paryāyanī sthiti ek samay mātra chhe ane madhyam -utkr̥uṣhṭanā anek prakār chhe. tyān ākāshanā ek pradeshathī bījā pradesh sudhī pudgalano paramāṇu mand gatie jāy teṭalā kāḷane ek samay kahe chhe. e pramāṇe jaghanyayuktā saṅkhyātasamayane ek āvalī kahe chhe, saṅkhyāt āvalīnā samūhane ek ushvās kahe chhe, sāt ushvāsano ek stok kahe chhe, sāt stokano ek lav kahe chhe, sāḍā āḍatrīs lavanī ek ghaḍī kahe chhe, be ghaḍīnun ek muhūrta kahe chhe, trīs muhūrtano ek rātri-divas kahe chhe, pandar rātri-divasano ek pakṣha kahe chhe, be pakṣhano ek mās kahe chhe, be māsanī ek r̥̄utu kahe chhe, traṇ r̥̄utunun ek ayan kahe chhe ane be ayananun ek varṣha kahe chhe, ityādi palya-sāgar -kalpa ādi vyavahārakāḷanā anek prakār chhe.

have atīt, anāgat, vartamān paryāyonī saṅkhyā kahe chheḥ —

तेसु अतीदा णंता अणंतगुणिदा य भाविपज्जाया ।
एक्को वि वट्टमाणो एत्तियमित्तो वि सो कालो ।।२२१।।
तेषु अतीताः अनन्ता अनन्तगुणिताः च भाविपर्यायाः ।
एकः अपि वर्तमानः एतावन्मात्रः अपि सः कालः ।।२२१।।

arthaḥ — te dravyonā paryāyomān atīt paryāy anant chhe, anāgat paryāy temanāthī anantagaṇī chhe tathā vartamān paryāy ek ja chhe.❃ e jeṭalā paryāy chhe teṭalo ja te vyavahār kāḷ chhe. ❃. juo āgaḷ gāthā 302nī ṭīkā

Page 121 of 297
PDF/HTML Page 145 of 321
single page version

e pramāṇe dravyonun nirūpaṇ karyun. have dravyonā kāraṇ-kāryabhāvanun nirūpaṇ kare chheḥ —

पुव्वपरिणामजुत्तं कारणभावेण वट्टदे दव्वं ।
उत्तरपरिणामजुदं तं चिय कज्जं हवे णियमा ।।२२२।।
पूर्व परिणामयुक्तं कारणभावेन वर्तते द्रव्यम् ।
उत्तरपरिणामयुक्तं तत् एव कार्यं भवेत् नियमात् ।।२२२।।

arthaḥ — niyamathī pūrvapariṇām sahit dravya chhe te kāraṇarūp chhe tathā uttarapariṇām sahit dravya chhe te kāryarūp chhe.

have vastunā traṇey kāḷ viṣhe kārya-kāraṇabhāvano nishchay kare chheḥ —

कारणकज्जविसेसा तीसु वि कालेसु होंति वत्थूणं ।
एक्केक्कम्मि य समए पुव्वुत्तरभावमासिज्ज ।।२२३।।
कारणकार्यविशेषाः त्रिषु अपि कालेषु भवन्ति वस्तूनाम् ।
एकैकस्मिन् च समये पूर्वोत्तरभावं आसाद्य ।।२२३।।

arthaḥ — pūrve tathā uttar pariṇāmane prāpta thaīne traṇe kāḷamān eke ek samayamān vastunā kāraṇ-kāryanā visheṣh (bhed) hoy chhe.

bhāvārthaḥ — vartamānasamayamān je paryāy chhe te pūrvasamay sahit vastunun kārya chhe. e ja pramāṇe sarva paryāy jāṇavī. e rīte pratyek samay kārya-kāraṇabhāvarūp chhe.

have vastu anantadharma svarūp chhe evo nirṇay kare chheḥ —

संति अणंताणंता तीसु वि कालेसु सव्वदव्वाणि ।
सव्वं पि अणेयंतं तत्तो भणिदं जिणिंदेहिं ।।२२४।।
सन्ति अनन्तानन्ताः त्रिषु अपि कालेषु सर्वद्रव्याणि ।
सर्वं अपि अनेकान्तं ततः भणितं जिनेन्द्रैः ।।२२४।।

Page 122 of 297
PDF/HTML Page 146 of 321
single page version

arthaḥ — sarva dravya chhe te traṇe kāḷamān anantānant chhe — anant paryāyo sahit chhe; tethī shrī jinendradeve sarva vastune anekānta arthāt anantadharmasvarūp kahī chhe.

have kahe chhe ke anekāntātmak vastu ja arthakriyākārī chheḥ —

जं वत्थु अणेयंतं तं चिय कज्जं करेदि णियमेण ।
बहुधम्मजुदं अत्थं कज्जकरं दीसदे लोए ।।२२५।।
यत् वस्तु अनेकान्तं तत् एव कार्यं करोति नियमेन ।
बहुधर्मयुतः अर्थः कार्यकरः दृश्यते लोके ।।२२५।।

arthaḥ — je vastu anekānta chhe – anekadharmasvarūp chhe te ja niyamathī kārya kare chhe. lokamān paṇ bahudharmayukta padārtha chhe te ja kārya karavāvāḷo dekhāy chhe.

bhāvārthaḥ — lokamān nitya-anitya, ek-anek ityādi anek dharmayukta vastu chhe te ja kāryakārī dekhāy chhe. jem māṭīnān ghaṭ ādi anek kārya bane chhe te jo māṭī sarvathā ekarūp-nityarūp vā anekarūp -anityarūp ja hoy to temān ghaṭ ādi kārya bane nahi. e ja pramāṇe sarva vastu jāṇavī.

have sarvathā ekāntarūp vastu kāryakārī nathī em kahe chheḥ —

एयंतं पुणु दव्वं कज्जं ण करेदि लेसमेत्तं पि ।
जं पुणु ण करदि कज्जं तं वुच्चदि केरिसं दव्वं ।।२२६।।
एकान्तं पुनः द्रव्यं कार्यं न करोति लेशमात्रं अपि ।
तत् पुनः न करोति कार्यं तत् उच्यते कीदृशं द्रव्यम् ।।२२६।।

arthaḥ — vaḷī ekāntasvarūp dravya chhe te leshamātra paṇ kārya karatun nathī tathā je kārya ja na kare te dravya ja kevun? te to shūnyarūp jevun chhe.

bhāvārthaḥ — je arthakriyārūp hoy tene ja paramārtharūp vastu kahī

Page 123 of 297
PDF/HTML Page 147 of 321
single page version

chhe paṇ je arthakriyārūp nathī te to ākāshanā phūlanī māphak shūnyarūp chhe.

have sarvathā nitya-ekāntamān arthakriyākārīpaṇāno abhāv darshāve chheḥ —

परिणामेण विहीणं णिच्चं दव्वं विणस्सदे णेव ।
णो उप्पज्जदि य सया एवं कज्जं कहं कुणदि ।।२२७।।
परिणामेन विहीनं नित्यं द्रव्यं विनश्यति नैव ।
न उत्पद्यते च सदा एवं कार्यं कथं कुरुते ।।२२७।।

arthaḥ — pariṇām rahit je nitya dravya chhe te kadī viṇase-ūpaje nahi, to te kārya shī rīte kare? e pramāṇe je kārya na kare te vastu ja nathī. jo te ūpaje – viṇase to sarvathā nityapaṇun ṭharatun nathī.

have kṣhaṇasthāyī (sarvathā anitya – bauddha)ne kāryano abhāv darshāve chheḥ —

पज्जयमित्तं तच्चं विणस्सरं खणे खणे वि अण्णण्णं ।
अण्णइदव्वविहीणं ण य कज्जं किं पि साहेदि ।।२२८।।
पर्यायमात्रं तत्त्वं विनश्वरं क्षणे क्षणे अपि अन्यत् अन्यत् ।
अन्वयिद्रव्यविहीनं न च कार्यं किमपि साधयति ।।२२८।।

arthaḥ — jo kṣhaṇasthāyī – paryāyamātra tattva kṣhaṇ-kṣhaṇamān anya anya thāy evun vinashvar mānīe to te anvayī dravyathī rahit thatun thakun kāī paṇ kārya sādhatun nathī. kṣhaṇasthāyī-vinashvarane vaḷī kārya shānun? (na ja hoy).

have anekānta vastumān ja kāryakāraṇabhāv bane chhe em darshāve chheḥ —

णवणवकज्जविसेसा तीसु वि कालेसु होंति वत्थूण ।
एक्केक्कम्मि य समये पुव्वुत्तरभावमासिज्ज ।।२२९।।

Page 124 of 297
PDF/HTML Page 148 of 321
single page version

नवनवकार्यविशेषाः त्रिषु अपि कालेषु भवन्ति वस्तूनाम् ।
एकैकस्मिन् च समये पूर्वोत्तरभावं आसाद्यं ।।२२९।।

arthaḥ — traṇe kāḷamān ek ek samayamān pūrva-uttar pariṇāmano āshray karī jīvādik vastuomān navā navā kāryavisheṣh thāy chhe arthāt navā navā paryāy ūpaje chhe.

have pūrva-uttarabhāvamān kāraṇ-kāryabhāv draḍh kare chheḥ —

पुव्वपरिणामजुत्तं कारणभावेण वट्टदे दव्वं ।
उत्तरपरिणामजुदं तं चिय कज्जं हवे णियमा ।।२३०।।
पूर्वपरिणामयुक्तं कारणभावेन वर्त्तते द्रव्यं ।
उत्तरपरिणामयुतं तत् एव कार्यं भवेत् नियमात् ।।२३०।।

arthaḥ — pūrvapariṇāmayukta dravya chhe te to kāraṇabhāvathī varte chhe tathā te ja dravya uttarapariṇāmathī yukta thāy tyāre kārya thāy chhe em tame niyamathī jāṇo.

bhāvārthaḥ — jem piṇḍarūpe pariṇamel māṭī to kāraṇ chhe ane tenun, ghaṭarūpe pariṇamel māṭī te kārya chhe. tem pūrvaparyāy (prathamanā paryāy)nun svarūp kahī have jīv uttaraparyāyayukta thayo tyāre te ja kāryarūp thayo; evo niyam chhe. e pramāṇe vastunun svarūp kahīe chhīe.

have jīvadravyane paṇ e ja pramāṇe anādinidhan kārya-kāraṇabhāv sādhe chheḥ —

जीवो अणाइणिहणो परिणममाणो हु णवणवं भावं ।
सामग्गीसु पवट्टदि कज्जाणि समासदे पच्छा ।।२३१।।
जीवः अनादिनिधनः परिणममानः स्फु टं नवं नवं भावम् ।
सामग्रीषु प्रवर्त्तते कार्याणि समाश्रयते पश्चात् ।।२३१।।

arthaḥ — jīvadravya chhe te anādinidhan chhe ane te navā navā

Page 125 of 297
PDF/HTML Page 149 of 321
single page version

paryāyorūpe pragaṭ pariṇame chhe; te pratham dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāvanī sāmagrīmān varte chhe pachhī kāryane – paryāyane prāpta thāy chhe.

bhāvārthaḥ — jem koī jīv pahelān shubhapariṇāmarūpe pravarte chhe pachhī svargane prāpta thāy chhe, tathā (koī jīv) pahelān ashubhapariṇām- rūpe pravarte chhe pachhī narakādi paryāyane prāpta thāy chhe, em samajavun.

have ‘jīvadravya potānān dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāvamān rahīne ja navīn paryāyarūp kāryane kare chhe’ em kahe chheḥ —

ससरूवत्थो जीवो कज्जं साहेदि वट्टमाणं पि ।
खेत्ते एकम्मि ठिदो णियदव्वे संठिदो चेव ।।२३२।।
स्वस्वरूपस्थः जीवः कार्यं साधयति वर्त्तमानं अपि ।
क्षेत्रे एकस्मिन् स्थितः निजद्रव्ये संस्थितः चैव ।।२३२।।

arthaḥ — jīvadravya chhe te potānā chetanāsvarūpamān (bhāvamān) potānā ja kṣhetramān, potānā ja dravyamān tathā potānā pariṇamanarūp samayamān rahīne ja potānā paryāyasvarūp kāryane sādhe chhe.

bhāvārthaḥ — paramārthathī vichārīe to potānān ja dravya-kṣhetra-kāḷ -bhāvasvarūp thato thako jīv, paryāyasvarūp kāryarūpe pariṇame chhe ane paradravya-kṣhetra-kāḷ-bhāv chhe te to nimittamātra chhe.

have anyarūp thaīne kārya kare to temān dūṣhaṇ darshāve chheḥ —

ससरूवत्थो जीवो अण्णसरूवम्मि गच्छदे जदि हि ।
अण्णोण्णमेलणादो एकसरूवं हवे सव्वं ।।२३३।।
स्वस्वरूपस्थः जीवः अन्यस्वरूपे गच्छेत् यदि हि ।
अन्योन्यमेलनात् एकस्वरूपं भवेत् सर्वं ।।२३३।।

arthaḥ — jo jīv potānā svarūpamān rahīne paṇ parasvarūpamān jāy to paraspar maḷavāthī badhāy dravyo ekarūp banī jāy; e mahān

Page 126 of 297
PDF/HTML Page 150 of 321
single page version

doṣh āve. parantu em ekarūp kadī paṇ thato nathī e pragaṭ chhe.

have sarvathā ekarūp mānavāmān dūṣhaṇ darshāve chheḥ —

अहवा बंभसरूवं एक्कं सव्वं पि मण्णदे जदि हि ।
चंडालबंभणाणं तो ण विसेसो हवे कोवि ।।२३४।।
अथवा ब्रह्मस्वरूपं एकं सर्वं अपि मन्यते यदि हि ।
चाण्डालब्राह्मणानां तत् न विशेषः भवेत् कः अपि ।।२३४।।

arthaḥ — jo sarvathā ek ja vastu mānī badhuy brahmanun svarūp mānīe to brāhmaṇ ane chāṇḍālano kāī paṇ bhed raheto nathī.

bhāvārthaḥ — sarva jagatane ek brahmasvarūp mānīe to nānān rūp (bhinna-bhinnarūp) ṭharatān nathī. vaḷī ‘avidyāthī nānān rūp dekhāy chhe’ em mānīe to e avidyā konāthī utpanna thaī te kaho? jo ‘brahmathī thaī’ em kaho to te brahmathī bhinna chhe ke abhinna chhe? athavā satrūp chhe ke asatrūp chhe? athavā te ekarūp chhe ke anekarūp chhe? e pramāṇe vichār karatān emānnun kāī ṭharatun nathī. māṭe vastunun svarūp anekānta ja siddha thāy chhe ane e ja satyārtha chhe.

have tattvane aṇumātra mānavāmān dūṣhaṇ darshāve chheḥ —

अणुपरिमाणं तच्चं अंसविहीणं च मण्णदे जदि हि ।
तो संबंधाभावो तत्तो वि ण कज्जसंसिद्धि ।।२३५।।
अणुपरिमाणं तत्त्वं अंशविहीनं च मन्यते यदि हि ।
तत् सम्बन्धाभावः ततः अपि न कार्यसंसिद्धिः ।।२३५।।

arthaḥ — jo ek vastu sarvagat-vyāpak na mānavāmān āve paṇ ansharahit, aṇuparimāṇ tattva mānavāmān āve to be anshanā tathā pūrva -uttar anshanā sambandhanā abhāvathī evī aṇumātra vastuthī kāryanī siddhi thatī nathī.

Page 127 of 297
PDF/HTML Page 151 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — niransh, kṣhaṇik ane niranvayī vastumān arthakriyā thāy nahi; māṭe vastune kathañchit anshasahit, nitya tathā anvayī mānavī yogya chhe.

have dravyamān ekatvapaṇāno nishchay kare chheḥ —

सव्वाणं दव्वाणं दव्वसरूवेण होदि एयत्तं ।
णियणियगुणभेएण हि सव्वाणि वि होंति भिण्णाणि ।।२३६।।
सर्वेषां द्रव्याणां द्रव्यस्वरूपेण भवति एकत्वम् ।
निजनिजगुणभेदेन हि सर्वाणि अपि भवन्ति भिन्नानि ।।२३६।।

arthaḥ — badhāy dravyone dravyasvarūpathī to ekatvapaṇun chhe tathā potapotānā guṇonā bhedathī sarva dravyo bhinnabhinna chhe.

bhāvārthaḥ — dravyanun lakṣhaṇ utpād-vyay-dhrauvyasvarūp sat chhe. have e svarūpathī to sarvane ekapaṇun chhe. tathā chetanatā-achetanatā ādi potapotānā guṇathī bhedarūp chhe māṭe guṇanā bhedathī badhān dravyo nyārān nyārān chhe. vaḷī ek dravyane trikāḷavartī anant paryāy chhe, te badhā paryāyomān dravyasvarūpathī to ekatā ja chhe; jem chetananā paryāy badhā chetanasvarūp chhe. tathā pratyek paryāy potapotānā svarūpathī bhinna-bhinna paṇ chhe, bhinna-bhinnakāḷavartī chhe tethī bhinna-bhinna paṇ kahīe chhīe; parantu temane pradeshabhed nathī. tethī ek ja dravyanā anek paryāy hoy chhe temān virodh nathī.

have dravyane guṇ-paryāyasvabhāvapaṇun darshāve chheḥ —

जो अत्थो पडिसमयं उप्पादव्वयध्रुवत्तसब्भावो ।
गुणपज्जयपरिणामो सो संतो भण्णदे समये ।।२३७।।
यः अर्थः प्रतिसमयं उत्पादव्ययध्रुवत्वसद्भावः ।
गुणपर्यायपरिणामः सः सत् भण्यते समये ।।२३७।।

arthaḥ — artha eṭale vastu chhe; te samaye samaye utpād-vyay

Page 128 of 297
PDF/HTML Page 152 of 321
single page version

-dhrauvyapaṇānā svabhāvarūp chhe; ane tene guṇ-paryāy pariṇāmasvarūp sattva siddhāntamān kahyun chhe.

bhāvārthaḥ — jīvādi vastu chhe te ūpajavun, viṇasavun ane sthir rahevun e traṇe bhāvamay chhe, ane je vastu guṇ-paryāy pariṇāmasvarūp chhe te ja sat chhe. jem jīvadravyano chetanā guṇ chhe, tenun svabhāv- vibhāvarūp pariṇaman chhe tathā samaye samaye pariṇame chhe te paryāy chhe. e ja pramāṇe pudgaladravyanā sparsha, ras, gandh, varṇa guṇ chhe; te samaye samaye svabhāv ke vibhāvarūpe pariṇame chhe te paryāy chhe. e pramāṇe badhān dravyo guṇ-paryāy pariṇāmasvarūp pragaṭ chhe.

have dravyonā utpād-vyay te shun chhe? te kahe chheḥ —

पडिसमयं परिणामो पुव्वो णस्सेदि जायदे अण्णो ।
वत्थुविणासो पढमो उववादो भण्णदे बिंदिओ ।।२३८।।
प्रतिसमयं परिणामः पूर्वः नश्यति जायते अन्यः ।
वस्तुविनाशः प्रथमः उपपादः भण्यते द्वितीयः ।।२३८।।

arthaḥ — vastuno pariṇām samaye samaye prathamano to viṇase chhe ane anya ūpaje chhe; tyān pahelā pariṇāmarūp vastuno to nāsh-vyay chhe tathā anya bījo pariṇām upajyo tene utpād kahīe chhīe. e pramāṇe utpād-vyay thāy chhe.

have dravyanā dhruvapaṇāno nishchay kahe chheḥ —

णो उप्पज्जदि जीवो दव्वसरूवेण णेव णस्सेदि ।
तं चेव दव्वमित्तं णिच्चत्तं जाण जीवस्स ।।२३९।।
नो उत्पद्यते जीवः द्रव्यस्वरूपेण नैव नश्यति ।
तत् च एव द्रव्यमात्रं नित्यत्वं जानीहि जीवस्य ।।२३९।।

arthaḥ — jīvadravya, dravyasvarūpathī to nathī nāshane prāpta thatun ke nathī ūpajatun; tethī dravyamātrathī jīvane nityapaṇun samajavun.

Page 129 of 297
PDF/HTML Page 153 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — e ja dhruvapaṇun chhe ke jīv, sattā ane chetanāthī to ūpajato-viṇasato nathī arthāt jīv, koī navo ūpajato ke viṇasato nathī.

have dravyaparyāyanun svarūp kahe chheḥ —

अण्णइरूवं दव्वं विसेसरूवो हवेइ पज्जाओ ।
दव्वं पि विसेसेण हि उप्पज्जदि णस्सदे सददं ।।२४०।।
अन्वयिरूपं द्रव्यं विशेषरूपः भवति पर्यायः ।
द्रव्यं अपि विशेषेण हि उत्पद्यते नश्यति सततम् ।।२४०।।

arthaḥ — jīvādi vastu anvayarūp (sāmānyarūp) thī dravya chhe ane te ja visheṣharūpathī paryāy chhe. vaḷī visheṣharūpathī dravya paṇ nirantar ūpaje-viṇase chhe.

bhāvārthaḥ — anvayarūp paryāyomān sāmānyabhāvane dravya kahe chhe tathā visheṣhabhāv chhe te paryāy chhe. tethī visheṣharūpathī dravyane paṇ utpād- vyayasvarūp kahe chhe. parantu em nathī ke paryāy, dravyathī judo ja ūpaje – viṇase chhe. abhedavivakṣhāthī dravya ja ūpaje-viṇase chhe tathā bhedavivakṣhāthī (dravya ane paryāyane) judā paṇ kahīe chhīe.

have guṇanun svarūp kahe chheḥ —

सरिसो जो परिणामो अणाइणिहणो हवे गुणो सो हि ।
सो सामण्णसरूवो उप्पज्जदि णस्सदे णेय ।।२४१।।
सदृशः यः परिणामः अनादिनिधनः भवेत् गुणः सः हि ।
सः सामान्यस्वरूपः उत्पद्यते नश्यति नैव ।।२४१।।

arthaḥ — dravyano je pariṇām (bhāv) sadrash arthāt pūrva-uttar badhīy paryāyomān samān hoy-anādinidhan hoy te ja guṇ chhe. ane te sāmānyasvarūpathī ūpajato-viṇasato nathī.

Page 130 of 297
PDF/HTML Page 154 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — jem jīvadravyano chetanaguṇ tenī sarva paryāyomān mojud chhe – anādinidhan chhe, te sāmānyasvarūpathī ūpajato – viṇasato nathī paṇ visheṣharūpathī paryāyamān vyaktarūp (pragaṭarūp) thāy ja chhe, evo guṇ chhe. tevī rīte badhāy dravyomān pot-potānā sādhāraṇ (sāmānya) tathā asādhāraṇ (visheṣh) guṇo samajavā.

have kahe chhe ke dravya, guṇ ane paryāyanun ekapaṇun chhe te ja paramārthe vastu chheḥ —

सो वि विणस्सदि जायदि विसेसरूवेण सव्वदव्वेसु ।
दव्वगुणपज्जयाणं एयत्तं वत्थु परमत्थं ।।२४२।।
सः अपि विनश्यति जायते विशेषरूपेण सर्वद्रव्येषु ।
द्रव्यगुणपर्यायाणं एक त्वं वस्तु वत्थु परमार्थं ।।२४२।।

arthaḥ — sarva dravyomān je guṇ chhe te paṇ visheṣharūpathī ūpaje – viṇashe chhe. e pramāṇe dravya-guṇ-paryāyonun ekapaṇun chhe ane te ja paramārthabhūt vastu chhe.

bhāvārthaḥ — guṇanun svarūp evun nathī ke je vastuthī sarvathā bhinna ja hoy. guṇ-guṇīne kathañchit abhedapaṇun chhe tethī je paryāy ūpaje – viṇase chhe te guṇ – guṇīno vikār chhe (visheṣh ākār chhe). eṭalā māṭe guṇane paṇ ūpajatā – viṇasatā kahīe chhīe. evun ja nityānityātmak vastunun svarūp chhe. e pramāṇe dravya-guṇ-paryāyonī ekatā e ja paramārthabhūt vastu chhe.

have āshaṅkā thāy chhe ke — dravyomān paryāy vidyamān ūpaje chhe ke avidyamān ūpaje chhe? evī āshaṅkānun samādhān kare chheḥ –

जदि दव्वे पज्जाया वि विज्जमाणा तिरोहिदा संति ।
ता उप्पत्ति विहला पडपिहिदे देवदत्तिव्व ।।२४३।।
यदि द्रव्ये पयार्याः अपि विद्यमानाः तिरोहिताः सन्ति ।
तत् उत्पत्तिः विफला पटपिहिते देवदत्ते इव ।।२४३।।

Page 131 of 297
PDF/HTML Page 155 of 321
single page version

arthaḥ — jo ‘dravyamān paryāyo chhe te paṇ vidyamān chhe ane tirohit eṭale ḍhaṅkāyelā chhe’ em mānīe to utpatti kahevī ja viphal (vyartha) chhe. jem devadatta kapaḍāthī ḍhaṅkāyelo hato tene ughāḍyo eṭale kahe ke ‘ā ūpajyo’, paṇ em ūpajavun kahevun te vāstavik nathī – vyartha chhe; tem dravyamān paryāy ḍhāṅkī – ūghaḍīne ūpajatī kahevī te paramārtha nathī. māṭe dravyamān avidyamān paryāyanī ja utpatti kahīe chhīe.

सव्वाणं पज्जयाणं अविज्जमाणाण होदि उप्पत्ती ।
कालाईलद्धीए अणाइणिहणम्मि दव्वम्मि ।।२४४।।
सर्वेषां पर्यायाणां अविद्यमानानां भवति उत्पत्तिः ।
कालादिलब्ध्या अनादिनिधने द्रव्ये ।।२४४।।

arthaḥ — anādinidhan dravyamān kāḷādi labdhithī sarva paryāyonī avidyamān ja utpatti chhe.

bhāvārthaḥ — anādinidhan dravyamān kāḷādi labdhithī avidyamān arthāt aṇachhatī paryāy ja ūpaje chhe. paṇ em nathī ke ‘badhī paryāyo ek ja samayamān vidyamān chhe te ḍhaṅkātī – ūghaḍatī jāy chhe.’ parantu samaye samaye kramapūrvak navīn navīn ja paryāyo ūpaje chhe. dravya to trikāḷavartī sarva paryāyono samudāy chhe ane kāḷabhedathī paryāyo krame thāy chhe.

have dravya ane paryāyone kathañchit bhed-abhedapaṇun darshāve chheḥ —

दव्वाण पज्जयाणं धम्मविवक्खाए कीरए भेओ ।
वत्थुसरूवेण पुणो ण हि भेदो सक्कदे काउं ।।२४५।।
द्रव्याणां पर्यायाणां धर्मविवक्षया क्रियते भेदः ।
वस्तुस्वरूपेण पुनः न हि भेदः शक्यते कर्तुम् ।।२४५।।

arthaḥ — dravya ane paryāyamān dharma-dharmīnī vivakṣhāthī bhed karavāmān āve chhe; parantu vastusvarūpathī bhed thaī shakato nathī.

bhāvārthaḥ — dravya ane paryāyamān dharma-dharmīnī vivakṣhāthī bhed

Page 132 of 297
PDF/HTML Page 156 of 321
single page version

karavāmān āve chhe arthāt dravya dharmī chhe ane paryāy dharma chhe. vastupaṇe e banne abhed ja chhe. koī naiyāyikādik dharma-dharmīmān sarvathā bhed māne chhe; temano mat pramāṇabādhit chhe.

have dravya ane paryāyamān sarvathā bhed māne chhe temanā matamān dūṣhaṇ darshāve chheḥ —

जदि वत्थुदो विभेदो पज्जयदव्वाण मण्णसे मूढ ।
तो णिरवेक्खा सिद्धी दोह्णं पि य पावदे णियमा ।।२४६।।
यदि वस्तुतः विभेदः पर्यायद्रव्ययोः मन्यसे मूढ ।
ततः निरपेक्षा सिद्धिः द्वयोः अपि च प्राप्नोति नियमात् ।।२४६।।

arthaḥ — dravya ane paryāyamān (sarvathā) bhed māne chhe tene kahe chhe ke – he mūḍh! jo tun dravya ane paryāyamān vastupaṇāthī paṇ bhed māne chhe to dravya ane paryāy bannenī nirapekṣha siddhi niyamathī prāpta thāy chhe.

bhāvārthaḥ — (em mānatān) dravya ane paryāy judī judī vastu ṭhare chhe paṇ temān dharma-dharmīpaṇun ṭharatun nathī.

have jeo vignānane ja advait kahe chhe ane bāhya padārtha mānatā nathī. temanā matamān dūṣhaṇ darshāve chheḥ —

जदि सव्वमेव णाणं णाणारूवेहिं संठिदं एक्कं ।
तो ण वि किं पि विणेयं णेयेण विणा कहं णाणं ।।२४७।।
यदि सर्वं एव ज्ञानं नानारूपैः संस्थितं एकम् ।
तत् न अपि किमपि विज्ञेयं ज्ञेयेन बिना कथं ज्ञानम् ।।२४७।।

arthaḥ — jo badhīy vastu ek gnān ja chhe ane te ja nānārūpathī sthit chhe – rahe chhe to em mānatān gney kāī paṇ na ṭharyun, ane gney vinā gnān ja kevī rīte ṭharashe?

bhāvārthaḥ — vignānādvaitavādī – bauddhamatī kahe chhe ke — ‘gnānamātra ja

Page 133 of 297
PDF/HTML Page 157 of 321
single page version

tattva chhe ane te ja nānārūpathī birāje chhe.’ tene kahe chhe ke – jo gnānamātra chhe to gney kāī paṇ na rahyun ane gney nathī to gnān kevī rīte kaho chho? kāraṇ ke gneyane jāṇe te ja gnān kahevāy chhe paṇ gney vinā gnān nathī.

घडपडजडदव्वाणि हि णेयसरूवाणि सुप्पसिद्धाणि ।
णाणं जाणेदि जदो अप्पादो भिण्णरूवाणि ।।२४८।।
घटपटजडद्रव्याणि हि ज्ञेयस्वरूपाणि सुप्रसिद्धानि ।
ज्ञानं जानाति यतः आत्मनः भिन्नरूपाणि ।।२४८।।

arthaḥ — ghaṭ, paṭ ādi samasta jaḍ dravyo gneyasvarūpathī bhalā prakāre prasiddha chhe ane temane gnān jāṇe chhe tethī teo ātmāthī – gnānathī bhinnarūp judān ṭhare chhe.

bhāvārthaḥ — jaḍadravya evā gneyapadārtho ātmāthī bhinnarūp judā judā prasiddha chhe teno lop shī rīte karī shakāy? jo tene na mānavāmān āve to gnān paṇ na ṭhare, kāraṇ ke jāṇyā vinā gnān shānun?

जं सव्वलोयसिद्धं देहं गेहादिबाहिरं अत्थं ।
जो तं पि णाण मण्णदि ण मुणदि सो णाणणामं पि ।।२४९।।
यत् सर्वलोकसिद्धं देहं गेहादिबाह्यं अर्थं ।
यः तदपि ज्ञानं मन्यते न जानाति सः ज्ञाननाम अपि ।।२४९।।

arthaḥ — deh-makān ādi bāhya padārtho sarvalokaprasiddha chhe, temane paṇ jo gnān ja mānasho, to te vādī gnānanun nām paṇ jāṇato nathī.

bhāvārthaḥ — bāhya padārthane paṇ gnān ja mānavāvāḷo gnānanun svarūp ja jāṇato nathī e to dūr raho, paṇ gnānanun nām paṇ jāṇato nathī.

have nāstikavādī pratye kahe chheḥ —

अच्छीहिं पिच्छमाणो जीवाजीवादि-बहुविहं अत्थं ।
जो भणदि णत्थि किंचि वि सो झुठ्ठाणं महाझुठ्ठो ।।२५०।।

Page 134 of 297
PDF/HTML Page 158 of 321
single page version

अक्षिभ्यां प्रेक्षमाणः जीवाजीवादि-बहुविधं अर्थम् ।
यः भणति नास्ति किञ्चिदपि सः जुष्टानां महाजुष्टः ।।२५०।।

arthaḥ — je nāstikavādī jīv-ajīvādi ghaṇā prakāranā padārthone āṅkho vaḍe pratyakṣha dekhato hovā chhatān paṇ kahe chhe ke – ‘kāī paṇ nathī’ te asatyavādīomān paṇ mahā asatyavādī chhe.

bhāvārthaḥ — pratyakṣha dekhātī vastune paṇ ‘nathī’ em kahenāro mahā jūṭho chho.

जं सव्वं पि य संतं ता सो वि असंतओ कहं होदि ।
णत्थि त्ति किंचि तत्तो अहवा सुण्णं कहं मुणदि ।।२५१।।
यत् सर्वं अपि च सत् तत् सः अपि असत्कः कथं भवति ।
नास्ति इति किञ्चित् ततः अथवा शून्यं कथं जानाति ।।२५१।।

arthaḥ — sarva vastu satrūp chhe – vidyamān chhe, te vastu asatrūp – avidyamān kem thāy? athavā ‘kāī paṇ nathī’ evun to shūnya chhe, em paṇ kevī rīte jāṇe?

bhāvārthaḥ — chhatī (vidyamān – pragaṭ – mojūd) vastu achhatī (avidyamān) kem thāy? tathā ‘kāī paṇ nathī’ to evun kahevāvāḷo – jāṇavāvāḷo paṇ na rahyo, pachhī ‘shūnya chhe’ em koṇe jāṇyun?

have ā ja gāthā pāṭhāntararūpe ā pramāṇe chheḥ —

जदि सव्वं पि असंतं ता सो वि य संतओ कहं भणदि ।
णत्थि त्ति किं पि तच्चं अहवा सुण्णं कहं मुणदि ।।
यदि सर्वं अपि असत् तत् सः अपि च सत्कः कथं भणति ।
नास्ति इति किमपि तत्त्वं अथवा शून्यं कथं जानाति ।।

arthaḥ — jo badhīy vastu asat chhe to (asat chhe) em kahevāvāḷo nāstikavādī paṇ asatrūp ṭharyo, to pachhī ‘koī paṇ tattva

Page 135 of 297
PDF/HTML Page 159 of 321
single page version

nathī.’ em te kevī rīte kahe chhe? athavā ‘kahevāvāḷo paṇ nathī,’ to shūnya chhe em shī rīte jāṇe chhe?

bhāvārthaḥ — pote pragaṭ vidyamān chhe ane kahe chhe ke ‘kāī paṇ nathī’ paṇ em kahevun e moṭun agnān chhe; tathā shūnyatattva kahevun e to mātra pralāp (phogaṭ bakavād) ja chhe, kāraṇ ke kahevāvāḷo ja nathī to ā kahe chhe koṇ? tethī nāstitvavādī mātra pralāpī (mithyā bakavādī) chhe.

किं बहुणा उत्तेण य जेत्तियमेत्ताणि संति णामाणि ।
तेत्तियमेत्ता अत्था संति ते णियमेण परमत्था ।।२५२।।
किं बहुना उक्तेन च यावन्मात्राणि सन्ति नामानि ।
तावन्मात्राः अर्थाः सन्ति च नियमेन परमार्थाः ।।२५२।।

arthaḥ — ghaṇun kahevāthī shun? jeṭalān nām chhe teṭalā ja niyamathī padārtho paramārtharūpe chhe.

bhāvārthaḥ — jeṭalān nām chhe teṭalā satyārtharūp padārtho chhe. ghaṇun kahevāthī bas thāo! e pramāṇe padārthonun svarūp kahyun.

have, e padārthone jāṇavāvāḷun gnān chhe tenun svarūp kahe chheḥ —

णाणाधम्मेहिं जुदं अप्पाणं तह परं पि णिच्छयदो ।
जं जाणेदि सजोगं तं णाणं भण्णदे समए ।।२५३।।
नानाधर्मैः युतं आत्मानं तथा परं अपि निश्चयतः ।
यत् जानाति स्वयोग्यं तत् ज्ञानं भण्यते समये ।।२५३।।

arthaḥ — je nānā dharmo sahit ātmāne tathā paradravyone potānī yogyatānusār jāṇe chhe tene siddhāntamān nishchayathī gnān kahe chhe.

bhāvārthaḥ — potānā āvaraṇanā kṣhayopasham ke kṣhay anusār jāṇavāyogya padārtha je pote tathā par, tene je jāṇe chhe te gnān chhe. e sāmānyagnānanun svarūp kahyun.

Page 136 of 297
PDF/HTML Page 160 of 321
single page version

have sarvapratyakṣha evā kevaḷagnānanun svarūp kahe chheḥ —

जं सव्वं पि पयासदि दव्वपज्जायसंजुदं लोयं ।
तह य अलोयं सव्वं तं णाणं सव्वपच्चक्खं ।।२५४।।
यत् सर्वं अपि प्रकाशयति द्रव्यपर्यायसंयुतं लोकम् ।
तथा च अलोकं सर्वं तत् ज्ञानं सर्वप्रत्यक्षम् ।।२५४।।

arthaḥ — je gnān, dravya-paryāyasahit sarva lok tathā sarva alokane prakāshe chhe — jāṇe chhe te sarvapratyakṣha kevaḷagnān chhe.

have gnānane sarvagat kahe chheḥ —

सव्वं जाणदि जम्हा सव्वगयं तं पि वुच्चदे तम्हा ।
ण य पुण विसरदि णाणं जीवं चइऊण अण्णत्थ ।।२५५।।
सर्वं जानाति यस्मात् सर्वगतं तदपि उच्यते तस्मात् ।
न च पुनः विसरति ज्ञानं जीवं त्यक्त्वा अन्यत्र ।।२५५।।

arthaḥ — gnān sarva lok-alokane jāṇe chhe tethī gnānane sarvagat paṇ kahīe chhīe, vaḷī gnān chhe te jīvane chhoḍī anya gney padārthomān jatun nathī.

bhāvārthaḥ — gnān sarva lokālokane jāṇe chhe tethī tene sarvagat vā sarvavyāpak kahīe chhīe. parantu te jīvadravyano guṇ chhe māṭe jīvane chhoḍī anya padārthomān jatun nathī.

have ‘gnān jīvanā pradeshomān rahīne ja sarvane jāṇe chhe’ em kahe chheḥ —

णाणं ण जादि णेयं णेयं पि ण जादि णाणदेसम्मि ।
णियणियदेसठियाणं ववहारो णाणणेयाणं ।।२५६।।
ज्ञानं न याति ज्ञेयं ज्ञेयं अपि न याति ज्ञानदेशे ।
निजनिजदेशस्थितानां व्यवहारः ज्ञानज्ञेयानाम् ।।२५६।।