Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 257-292 ; 11. Bodhidurlabhanupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 17

 

Page 137 of 297
PDF/HTML Page 161 of 321
single page version

arthaḥ — gnān chhe te gneyamān jatun nathī tathā gney paṇ gnānanā pradeshomān āvatān nathī; potapotānā pradeshomān rahe chhe, to paṇ gnān tathā gneyamān gney-gnāyak vyavahār chhe.

bhāvārthaḥ — jem darpaṇ potānā ṭhekāṇe chhe ane ghaṭādik vastu potānā ṭhekāṇe chhe, chhatān darpaṇanī svachchhatā evī chhe ke jāṇe ghaṭ darpaṇamān āvīne ja beṭho hoy! e ja pramāṇe gnān-gneyano vyavahār jāṇavo.

have manaḥparyay-avadhignān tathā mati-shrutagnānanun sāmarthya kahe chheḥ —

मणपज्जयविण्णाणं ओहीणाणं च देसपच्चक्खं ।
मइसुयाणाणं कमसो विसदपरोक्खं परोक्खं च ।।२५७।।
मनःपर्ययविज्ञानं अवधिज्ञानं च देशप्रत्यक्षम् ।
मतिश्रुतज्ञानं क्रमशः विशदपरोक्षं परोक्षं च ।।२५७।।

arthaḥ — manaḥparyayagnān tathā avadhignān e banne to deshapratyakṣha chhe; matignān chhe te vishad eṭale pratyakṣha paṇ chhe tathā parokṣha paṇ chhe, tathā shrutagnān chhe te parokṣha ja chhe.

bhāvārthaḥ — manaḥparyayagnān – avadhignān chhe te ekadeshapratyakṣha chhe, kāraṇ ke jeṭalo potāno viṣhay chhe teṭalāne to vishad – spaṣhṭa jāṇe chhe; sarvane jāṇatun nathī māṭe tene ekadesh kahīe chhīe. matignān chhe te indriy-manathī ūpaje chhe māṭe vyavahārathī indriyanā sambandhathī tene vishad paṇ kahīe chhīe; e pramāṇe te pratyakṣha paṇ chhe; parantu paramārthathī to te parokṣha ja chhe. tathā shrutagnān chhe te parokṣha ja chhe, kāraṇ ke te vishad – spaṣhṭa jāṇatun nathī.

have indriyagnān yogya viṣhayane jāṇe chhe em kahe chheḥ —

इंदियजं मदिणाणं जोग्गं जाणेदि पुग्गलं दव्वं ।
माणसणाणं च पुणो सुयविसयं अक्खविसयं च ।।२५८।।

Page 138 of 297
PDF/HTML Page 162 of 321
single page version

इन्द्रियजं मतिज्ञानं योग्यं जानाति पुद्गलं द्रव्यं ।
मानसज्ञानं च पुनः श्रुतविषयं अक्षविषयं च ।।२५८।।

arthaḥ — indriyothī utpanna je matignān chhe te potāne yogya viṣhay je pudgaladravya tene jāṇe chhe. je indriyano jevo viṣhay chhe tevo ja jāṇe chhe. manasambandhī gnān chhe te shrutaviṣhay (arthāt shāstra-vachanane sāmbhaḷe chhe, tenā arthane jāṇe chhe) tathā indriyathī jāṇavāmān āve tene paṇ jāṇe chhe.

have indriyagnānanā upayoganī pravr̥utti anukramathī chhe em kahe chheḥ —

पंचेंदियणाणाणं मज्झे एगं च होदि उवजुत्तं ।
मणणाणे उवजुत्ते इंदियणाण ण जाएदि ।।२५९।।
पञ्चेन्द्रियज्ञानानां मध्ये एकं च भवति उपयुक्तम् ।
मनोज्ञाने उपयुक्ते इन्द्रियज्ञानं न जायते ।।२५९।।

arthaḥ — pāñche indriyothī gnān thāy chhe paṇ temānthī koī ek indriyadvārathī gnān upayukta (joḍāvun) thāy chhe, parantu pāñche ekasāth -ekakāḷamān upayukta thatān nathī. vaḷī manognānathī upayukta thāy tyāre indriyagnān ūpajatun nathī.

bhāvārthaḥ — indriy-man sambandhī gnānanī pravr̥utti yugapat (ekasāth) thatī nathī paṇ ek kāḷamān ek ja gnānathī upayukta thāy chhe. jyāre ā jīv ghaṭane jāṇato hoy tyāre te kāḷamān paṭane jāṇato nathī. e pramāṇe e gnān kramarūp chhe.

have, indriy-manasambandhī gnānanī kramathī pravr̥utti kahī to tyān āshaṅkā thāy chhe ke – indriyonun gnān ek kāḷamān chhe ke nahi? e āshaṅkāne dūr karavā kahe chheḥ —

एक्के काले एगं णाणं जीवस्स होदि उवजुत्तं ।
णाणाणाणाणि पुणो लद्धिसहावेण वुच्चंति ।।२६०।।

Page 139 of 297
PDF/HTML Page 163 of 321
single page version

एकस्मिन् काले एकं ज्ञानं जीवस्य भवति उपयुक्तम् ।
नानाज्ञानानि पुनः लब्धिस्वभावेन उच्यन्ते ।।२६०।।

arthaḥ — jīvane ek kāḷamān ek ja gnān upayukta arthāt upayoganī pravr̥utti thāy chhe; ane labdhisvabhāvathī ek kāḷamān nānā gnān kahyān chhe.

bhāvārthaḥ — bhāvaindriy be prakāranī kahī chheḥ ek labdhirūp tathā bījī upayogarūp. tyān gnānāvaraṇakarmanā kṣhayopashamathī ātmāmān jāṇavānī shakti thāy tene labdhi kahe chhe ane te to pāñch indriy tathā man dvārā jāṇavānī shakti ek kāḷamān ja rahe chhe, parantu temān upayoganī vyaktirūp pravr̥utti chhe te gney pratye upayukta thāy chhe tyāre ek kāḷamān ekathī ja thāy chhe. evī ja kṣhayopashamagnānanī yogyatā chhe.

have, vastune anekātmapaṇun chhe to paṇ apekṣhāthī ekātmapaṇun paṇ chhe em kahe chheḥ —

जं वत्थु अणेयंतं एयंतं तं पि होदि सविपेक्खं ।
सुयणाणेण णएहिं य णिरवेक्खं दीसदे णेव ।।२६१।।
यत् वस्तु अनेकान्तं एकान्तं तदपि भवति सव्यपेक्षम् ।
श्रुतज्ञानेन नयैः च निरपेक्षं दृश्यते नैव ।।२६१।।

arthaḥ — je vastu anekānta chhe te apekṣhāsahit ekānta paṇ chhe. tyān shrutagnānapramāṇathī sādhavāmān āve to vastu anekānta ja chhe tathā shrutagnānapramāṇanā ansharūp nayathī sādhavāmān āve to vastu ekānta paṇ chhe ane te apekṣhārahit nathī. kāraṇ ke, nirapekṣha nay mithyā chhe arthāt nirapekṣhatāthī vastunun svarūp jovāmān āvatun nathī.

bhāvārthaḥ — vastunā sarva dharmone ek kāḷamān sādhe te pramāṇ chhe tathā tenā ek ek dharmone ja grahaṇ kare te nay chhe. tethī ek nay bījā nayanī sāpekṣhatā hoy to vastu sādhī shakāy paṇ apekṣhārahit

Page 140 of 297
PDF/HTML Page 164 of 321
single page version

nay vastune sādhato nathī. eṭalā māṭe apekṣhāthī vastu anekānta paṇ chhe, em jāṇavun e ja samyakgnān chhe.

have ‘shrutagnān parokṣhapaṇe sarva vastune prakāshe chhe’ em kahe chheḥ —

सव्वं पि अणेयंतं परोक्खरूवेण जं पयासेदि ।
तं सुयणाणं भण्णदि संसयपहुदीहिं परिचत्तं ।।२६२।।
सर्वं अपि अनेकान्तं परोक्षरूपेण यत् प्रकाशयति ।
तत् श्रुतज्ञानं भण्यते संशयप्रभृतिभिः परित्यक्तम् ।।२६२।।

arthaḥ — je gnān sarva vastune anekāntasvarūp parokṣharūpe prakāshe – jāṇe – kahe te shrutagnān chhe. te shrutagnān sanshay, viparītatā ane anadhyavasāyathī rahit chhe em siddhāntamān kahyun chhe.

bhāvārthaḥ — je sarva vastune anekāntarūp parokṣharūpe prakāshe te shrutagnān chhe. shāstranān vachan sāmbhaḷavāthī arthane jāṇe te parokṣha ja jāṇe chhe; tathā shāstramān badhīy vastunun svarūp anekāntātmak kahyun chhe em sarva vastune jāṇe vā gurujanonā upadeshapūrvak jāṇe to sanshayādik paṇ rahe nahi.

have shrutagnānanā vikalpa (bhed) chhe te nay chhe. temanun svarūp kahe chheḥ —

लोयाणं ववहारं धम्मविवक्खाइ जो पसाहेदि ।
सुयणाणस्स वियप्पो सो वि णओ लिंगसंभूदो ।।२६३।।
लोकानां व्यवहारं धर्मविवक्षया यः प्रसाधयति ।
श्रुतज्ञानस्य विकल्पः सः अपि नयः लिङ्गसम्भूतः ।।२६३।।

arthaḥ — vastunā ek dharmanī vivakṣhāthī je lokonā vyavahārane sādhe te nay chhe ane te shrutagnānano vikalpa (bhed) chhe. vaḷī te, liṅg (chihna)thī ūpajyo chhe.

Page 141 of 297
PDF/HTML Page 165 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — vastunā ek dharmanī vivakṣhā laī je lokavyavahārane sādhe te shrutagnānano ansh nay chhe, ane te sādhyadharmane hetupūrvak sādhe chhe. jem vastunā ‘sat’ dharmane grahaṇ karī tene hetuthī sādhavāmān āve ke ‘potānān dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāvathī vastu satrūp chhe’. e pramāṇe nay, hetuthī upaje chhe.

have, ek dharmane nay kevī rīte grahaṇ kare chhe te kahe chheḥ —

णाणाधम्मजुदं पि य एयं धम्मं पि वुच्चदे अत्थं ।
तस्सेयविवक्खादो णत्थि विवक्खा हु सेसाणं ।।२६४।।
नानाधर्मयुतः अपि च एकं धर्मं अपि उच्यते अर्थः ।
तस्यैकविवक्षातः नास्ति विवक्षा स्फु टं शेषाणाम् ।।२६४।।

arthaḥ — padārtha nānā dharmathī yukta chhe topaṇ tene koī ek dharmarūp kahevāmān āve chhe, kāraṇ ke ek dharmanī jyān vivakṣhā karavāmān āve tyān te ja dharmane kahevāmān āve chhe paṇ bākīnā sarva dharmanī vivakṣhā karavāmān āvatī nathī.

bhāvārthaḥ — jem jīvavastumān astitva, nāstitva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, chetanatva, amūrtatva ādi anek dharma chhe; te badhāmānthī koī ek dharmanī vivakṣhāthī kahevāmān āve ke ‘jīv chetanasvarūp ja chhe’ ityādi. tyān anya dharmanī vivakṣhā nathī karī paṇ tethī em na jāṇavun ke anya dharmono abhāv chhe. parantu ahīn to prayojananā āshrayathī tenā koī ek dharmane mukhya karī kahe chhe – anyanī ahīn vivakṣhā nathī (em samajavun).

have vastunā dharmane, tenā vāchak shabdane tathā tenā gnānane nay kahe chheḥ —

सो चिय एक्को धम्मो वाचयसद्दो वि तस्स धम्मस्स ।
तं जाणदि तं णाणं ते तिण्णि वि णयविसेसा य ।।२६५।।

Page 142 of 297
PDF/HTML Page 166 of 321
single page version

सः एव एकः धर्मः वाचकशब्दः अपि तस्य धर्मस्य ।
तम् जानाति तत् ज्ञानं ते त्रयो अपि नयविशेषाः च ।।२६५।।

arthaḥ — vastuno (koī) ek dharma, te dharmano vāchak shabda tathā te dharmane jāṇavāvāḷun gnān e traṇey nayanā visheṣh (bhed) chhe.

bhāvārthaḥ — vastunun grahaṇ karavāvāḷun gnān, teno vāchak shabda tathā vastu, ene (e traṇene) jem pramāṇasvarūp kahevāmān āve chhe tem nay paṇ kahevāmān āve chhe.

have vastunā ek ja dharmane grahaṇ kare evā ek nay (gnān)ne mithyātva shā māṭe kahevāmān āve chhe? teno uttar kahe chheḥ —

ते सावेक्खा सुणया णिरवेक्खा ते वि दुण्णया होंति ।
सयलववहारसिद्धी सुणयादो होदि णियमेण ।।२६६।।
ते सापेक्षाः सुनयाः निरपेक्षाः ते अपि दुर्णयाः भवन्ति ।
सकलव्यवहारसिद्धिः सुनयात् भवति नियमेन ।।२६६।।

arthaḥ — pratham kahelā traṇ prakāranā nay te jo paraspar apekṣhāsahit hoy to te sunay chhe; parantu e ja jyāre apekṣhā rahit sarvathā ek ek grahaṇ karavāmān āve tyāre te durnay (mithyānay) chhe. sunayothī sarva vyavahāranī (vastunā svarūpanī) siddhi thāy chhe.

bhāvārthaḥ — nay chhe te badhāy sāpekṣha hoy to sunay chhe ane nirapekṣha hoy to kunay chhe. sāpekṣhatāthī sarva vastuvyavahāranī siddhi chhe – samyakgnān svarūp chhe tathā kunayothī sarva lokavyavahārano lop thāy chhe – mithyāgnānarūp chhe.

have, parokṣhagnānamān anumānapramāṇ paṇ chhe, tenun draṣhṭāntapūrvak svarūp kahe chheḥ —

जं जाणिज्जइ जीवो इंदियवावारकायचिट्ठाहिं ।
तं अणुमाणं भण्णदि तं पि णयं बहुविहं जाण ।।२६७।।

Page 143 of 297
PDF/HTML Page 167 of 321
single page version

यत् जानाति जीवः इन्द्रियव्यापारकायचेष्टाभिः ।
तत् अनुमानं भण्यते तमपि नयं बहुविधं जानीहि ।।२६७।।

arthaḥ — indriyonā vyāpār ane kāyanī cheṣhṭāothī sharīramān jīvane je jāṇe chhe tene anumānapramāṇ kahe chhe. te anumānagnān paṇ nay chhe ane te anek prakāranā chhe.

bhāvārthaḥ — pahelān shrutagnānanā vikalpone nay kahyā hatā, ahīn anumānanun svarūp kahyun ke, sharīramān rahelo jīv pratyakṣha grahaṇamān āvato nathī. tethī sparshan, svādan, vāṇī, sūṅghavun, sāmbhaḷavun, dekhavun vagere (indriyonā vyāpār) tathā gaman-āgamanādi kāyānī cheṣhṭāothī jāṇavāmān āve chhe ke ‘sharīramān jīv chhe’. ā anumānagnān chhe, kāraṇ ke sādhanathī sādhyanun gnān thāy tene anumān kahe chhe ane te paṇ nay ja chhe. tene parokṣhapramāṇanā bhedomān kahyun chhe paṇ te paramārthathī nay ja chhe. te anumān svārtha-paramārthanā bhedathī tathā hetu-chihnanā bhedathī anek prakāranun kahyun chhe.

have nayonā bhedone kahe chheḥ —

सो संगहेण एक्को दुविहो वि य दव्वपज्जएहिंतो ।
तेसिं च विसेसादो णइगमपहुदी हवे णाणं ।।२६८।।
सः संग्रहेन एकः द्विविधः अपि च द्रव्यपर्यायाभ्याम् ।
तयोः च विशेषात् नैगमप्रभृतिः भवेत् ज्ञानं ।।२६८।।

arthaḥ — te nay saṅgrahapaṇāthī arthāt sāmānyapaṇe to ek chhe. dravyārthik ane paryāyārthik bhedathī be prakāranā chhe. tathā visheṣhatāthī e bannenā bhedothī naigamanay ādithī laīne chhe te nay chhe, ane te gnān ja chhe.

have dravyārthikanayanun svarūp kahe chheḥ —

जो साहदि सामण्णं अविणाभूदं विसेसरूवेहिं ।
णाणाजुत्तिबलादो दव्वत्थो सो णओ होदि ।।२६९।।

Page 144 of 297
PDF/HTML Page 168 of 321
single page version

यः साधयति सामान्यं अविनाभूतं विशेषरूपैः ।
नानायुक्तिबलात् द्रव्यार्थः सः नयः भवति ।।२६९।।

arthaḥ — je nay vastune tenā visheṣharūpathī avinābhūt sāmānyasvarūpane nānā prakāranī yuktinā baḷathī sādhe te dravyārthikanay chhe.

bhāvārthaḥ — vastunun svarūp sāmānya-visheṣhātmak chhe. visheṣh vinā sāmānya hotun nathī. e pramāṇe yuktinā baḷathī sāmānyane sādhe te dravyārthikanay chhe.

have paryāyārthikanayanun svarūp kahe chheḥ —

जो साहेदि विसेसे बहुविहसामण्णसंजुदे सव्वे ।
साहणलिंगवसादो पज्जयविसओ णओ होदि ।।२७०।।
यः साधयति विशेषान् बहुविधसामान्यसंयुतान् सर्वान् ।
साधनलिङ्गवशात् पर्यायविषयः नयः भवति ।।२७०।।

arthaḥ — je nay anek prakāre sāmānyasahit sarva visheṣhane tenā sādhananun je liṅg (chihna) tenā vashathī sādhe te paryāyārthikanay chhe.

bhāvārthaḥ — sāmānya sahit tenā visheṣhone hetupūrvak sādhe te paryāyārthikanay chhe. jem sat sāmānyapaṇā sahit chetan-achetanapaṇun tenun visheṣh chhe, chit sāmānyapaṇā sahit sansārī-siddha jīvapaṇun tenun visheṣh chhe, sansārīpaṇā sāmānya sahit tras-sthāvar jīvapaṇun tenun visheṣh chhe, ityādi. vaḷī achetan sāmānyapaṇā sahit pudgalādi pāñch dravya tenān visheṣh chhe tathā pudgal sāmānyapaṇā sahit aṇu -skandh-ghaṭ-paṭ ādi tenān visheṣh chhe. ityādi paryāyārthikanay hetupūrvak sādhavāmān āve chhe.

have dravyārthikanayanā bhedo kahe chhe; tyān pahelān naigamanay kahe chheḥ —

Page 145 of 297
PDF/HTML Page 169 of 321
single page version

जो साहेदि अदीदं वियप्परूवं भविस्समठ्ठं च ।
संपडिकालाविट्ठं सो हु णयो णेगमो णेओ ।।२७१।।
यः साधयति अतीतं विकल्परूपं भविष्यं अर्थं च ।
सम्प्रतिकालाविष्टं सः स्फु टं नयः नैगमः ज्ञेयः ।।२७१।।

arthaḥ — je nay bhūt, bhaviṣhya tathā vartamānarūp vikalpathī saṅkalpamātra (padārthane) sādhe te naigamanay chhe.

bhāvārthaḥ — traṇ kāḷanā paryāyomān anvayarūp chhe te dravya chhe. tene potānā viṣhayathī bhūtakāḷanī paryāyane paṇ vartamānavat saṅkalpamān le, bhāvikāḷanī paryāyane paṇ vartamānavat saṅkalpamān le tathā vartamānakāḷanī paryāyane te kiñchit niṣhpanna1 hoy vā aniṣhpanna2 hoy to paṇ niṣhpannarūp saṅkalpamān le evā gnān tathā vachanane naigamanay kahe chhe. tenā anek bhed chhe. sarva nayanā viṣhayane mukhyatā-gauṇatāthī potānā saṅkalparūpe viṣhay kare chhe. jem ke – manuṣhya nāmanā jīvadravyane sansāraparyāy chhe, siddhaparyāy chhe tathā ā manuṣhyaparyāy chhe em kahe to tyān sansāraparyāy to atīt-anāgat-vartamān traṇ kāḷ sambandhī paṇ chhe, siddhapaṇun anāgat ja chhe tathā manuṣhyapaṇun vartamān ja chhe, chhatān ā nayanā vachanathī abhiprāyamān vartamān-vidyamānavat saṅkalpathī parokṣharūp anubhavamān laīne kahe ke ‘ā dravyamān, mārā gnānamān, hāl ā paryāy bhāse chhe’ evā saṅkalpane naigamanayano viṣhay kahe chhe. emānthī koīne mukhya tathā koīne gauṇarūp kahe chhe.

have saṅgrahanay kahe chheḥ —

जो संगहेदि सव्वं देसं वा विविहदव्वपज्जायं ।
अणुगमलिंगविसिट्ठं सो वि णओ संगहो होदि ।।२७२।।
यः संगृह्णाति सर्वं देशं वा विविधद्रव्यपर्यायम् ।
अनुगमलिंङ्गविशिष्टं सः अपि नयः संग्रह भवति ।।२७२।।

1 niṣhpanna = prāpta vā pragaṭ. 2 aniṣhpanna = aprāpta vā apragaṭ.

Page 146 of 297
PDF/HTML Page 170 of 321
single page version

arthaḥ — je nay sarva vastune vā tenā deshane arthāt ek vastunā sarva bhedone anek prakār dravya-paryāyasahit anvayaliṅg-vishiṣhṭa saṅgrah kare – ekarūp kahe te saṅgrahanay chhe.

bhāvārthaḥ — sarva vastu utpād-vyay-dhrauvyalakṣhaṇ satthī — dravya – paryāyothī anvayarūp ‘ek satmātra chhe’ em kahe, vā sāmānya satsvarūp dravyamātra chhe vā visheṣh satrūp paryāyamātra chhe, vā jīvavastu chitsāmānyathī ek chhe vā siddhatvasāmānyathī sarva siddho ek chhe, vā sansārītvasāmānyathī sarva sansārījīv ek chhe, ityādi. tathā ajīvasāmānyathī pudgalādi pāñche dravya ek ajīvadravya chhe vā pudgalatvasāmānyathī aṇu – skandh – ghaṭ – paṭādi ek pudgaladravya chhe, ityādi saṅgraharūp kahe te saṅgrahanay chhe.

āgaḷ vyavahāranay kahe chheḥ —

जो संगहेण गहिदं विसेसरहिदं पि भेददे सददं ।
परमाणूपज्जंतं ववहारणओ हवे सो हु ।।२७३।।
यत् संग्रहेण गृहीतं विशेषरहितं अपि भेदयति सततम् ।
परमाणुपर्यन्तं व्यवहारनयः भवेत् सः खलु ।।२७३।।

arthaḥ — saṅgrahanay dvārā vastune visheṣharahit grahaṇ karī hatī tene paramāṇu paryant nirantar je nay bhede te vyavahāranay chhe.

bhāvārthaḥ — saṅgrahanaye sarvane sat kahyun, tyān vyavahāranay bhed kare chhe ke – dravyasat chhe, paryāyasat chhe. saṅgrahanay dravyasāmānyane grahe chhe tyān vyavahāranay bhed kare chhe ke dravya jīv-ajīv be bhedarūp chhe. saṅgrahanay jīvasāmānyane grahe chhe tyān vyavahāranay bhed kare chhe ke – jīv sansārī ne siddha be bhedarūp chhe; ityādi. vaḷī saṅgrahanay paryāyasāmānyane saṅgrahaṇ kare chhe, tyān vyavahāranay bhed kare chhe ke paryāy arthaparyāy tathā vyañjanaparyāyarūp be bhedathī chhe. e ja pramāṇe saṅgrahanay ajīvasāmānyane grahaṇ kare chhe, tyān vyavahāranay bhed karī ajīv evān pudgalādi pāñche

Page 147 of 297
PDF/HTML Page 171 of 321
single page version

dravyo bhedarūp chhe. saṅgrahanay pudgalasāmānyane grahaṇ kare chhe, tyān vyavahāranay aṇu-skandh-ghaṭ-paṭādi bhedarūp kahe chhe. e pramāṇe jene saṅgrahanay grahaṇ kare temān vyavahāranay bhed karato jāy chhe ane te tyān sudhī ke pharī bījo bhed thaī shake nahi, tyān sudhī saṅgrah – vyavahāranayano viṣhay chhe. e pramāṇe dravyārthikanayanā traṇ bhed kahyā.

have paryāyārthikanayanā bhed kahe chhe. tyān pratham r̥̄ujusūtranay kahe chheḥ —

जो वट्टमाणकाले अत्थपज्जायपरिणदं अत्थं ।
संतं साहदि सव्वं तं पि णयं रिजुणयं जाण ।।२७४।।
यः वर्त्तमानकाले अर्थपर्यायपरिणतं अर्थम् ।
सन्तं साधयति सर्वं तमपि नयः ऋजुनयं जानीहि ।।२७४।।

arthaḥ — vartamānakāḷamān arthaparyāyarūp pariṇamelā arthane sarvane satrūp sādhe (grahaṇ kare) te r̥̄ujusūtranay chhe.

bhāvārthaḥ — vastu samaye samaye pariṇame chhe. vartamān ek samayanī paryāyane arthaparyāy kahe chhe ane te r̥̄ujusūtranayano viṣhay chhe; te vastune paryāyamātra ja kahe chhe. vaḷī ghaḍī, muhūrta ādi kāḷane paṇ vyavahāramān vartamān kahīe chhīe. te vartamānakāḷasthāyī paryāyane paṇ r̥̄ujusūtranay sādhe chhe tethī tenī sthūl r̥̄ujusūtra sañgnā chhe. e pramāṇe pratham kahelā dravyārthik traṇ nay ane ek ā r̥̄ujusūtranay maḷī chāre nayone arthanay kahevāmān āve chhe.

have traṇ prakāranā shabdanayo kahe chhe. tyān pahelān shabdanay kahe chheḥ —

सव्वेसिं वत्थूणं संखालिंगादि-बहुपयारेहिं ।
जो साहदि णाणत्तं सद्दणयं तं वियाणेह ।।२७५।।
सर्वेषां वस्तूनां संख्यालिङ्गादिबहुप्रकारैः ।
यः साधयति नानात्वं शब्दनयं तं विजानीहि ।।२७५।।

Page 148 of 297
PDF/HTML Page 172 of 321
single page version

arthaḥ — je nay sarva vastuonā, saṅkhyā-liṅg ādi ghaṇā prakāre, nānāpaṇāne sādhe tene shabdanay jāṇo.

bhāvārthaḥ — saṅkhyā — ekavachan-dvivachan-bahuvachan, liṅg – strī -puruṣh-napunsakadarshak vachan, ādi shabdathī kāḷ, kārak, puruṣh, upasarga levo. e vaḍe vyākaraṇanā prayojit padārthane bhedarūpathī kahe te shabdanay chhe. jem ke — puṣhya-tārakā-nakṣhatrarūp ek jyotiṣhīnā vimānanā traṇe liṅg kahe, tyān vyavahāramān to virodh jaṇāy chhe, kāraṇ ke e ja puruṣh, e ja strī – napunsak shī rīte hoy? to paṇ shabdanayano ā ja viṣhay chhe ke jevo shabda kahe tevo ja arthane bhedarūp mānavo.

have samabhirūḍhanayane kahe chheḥ —

जो एगेगं अत्थं परिणदिभेदेण साहदे णाणं ।
मुक्खत्थं वा भासदि अहिरूढं तं णयं जाण ।।२७६।।
यः एकैकं अर्थं परिणतिभेदेन साधयति ज्ञानम् ।
मुख्यार्थं वा भाषते अभिरूढं तत् नयं जानीहि ।।२७६।।

arthaḥ — je nay vastune pariṇāmanā bhedathī ek ek judā judā bhedarūp sādhe athavā temānā mukhya arthane grahaṇ karī sādhe tene samabhirūḍhanay jāṇavo.

bhāvārthaḥ — shabdanay vastunā paryāyanāmathī bhed karato nathī, tyāre ā samabhirūḍhanay chhe te ek vastunān paryāyanām chhe tene bhedarūp judā judā padārthapaṇe grahaṇ kare chhe; tyān jene mukhya karī pakaḍe tene sadā tevo ja kahe chhe. jem – ‘gau’ shabdanā ghaṇā artha chhe tathā ‘gau’ padārthanā ghaṇān nām chhe tene ā nay judā judā padārtha māne chhe. temānthī mukhyapaṇe ‘gau’ padārtha pakaḍyo tene chālatān-besatān-sūtān ‘gau’ ja kahyā kare chhe te samabhirūḍhanay chhe.

have evambhūtanay kahe chheḥ —

Page 149 of 297
PDF/HTML Page 173 of 321
single page version

जेण सहावेण जदा परिणदरूवम्मि तम्मयत्तादो ।
तं परिणामं साहदि जो वि णओ सो हु परमत्थो ।।२७७।।
येन स्वभावेन यदा परिणतरूपे तन्मयत्वात् ।
तं परिणामं साधयति यः अपि नयः सः खलु परमार्थः ।।२७७।।

arthaḥ — vastu je kāḷe je svabhāve pariṇamanarūp hoy chhe te kāḷe te pariṇāmathī tanmay hoy chhe; tethī te ja pariṇāmarūp (vastune) sādhe – kahe te evambhūtanay chhe. ā nay paramārtharūp chhe.

bhāvārthaḥ — je dharmanī mukhyatāthī vastunun je nām hoy te ja arthanā pariṇamanarūp je kāḷe (vastu) pariṇame tene te ja nāmathī kahe te evambhūtanay chhe, tene nishchay (nay) paṇ kahevāmān āve chhe. jem ‘gau’ne chāle tyāre ja gāy kahe paṇ anya kāḷe na kahe.

have nayonā kathanane saṅkoche chheḥ —

एवं विविहणएहिं जो वत्थुं ववहरेदि लोयम्हि ।
दंसणणाणचरित्तं सो साहदि सग्गमोक्खं च ।।२७८।।
एवं विविधनयैः यः वस्तु व्यवहरति लोके ।
दर्शनज्ञानचरित्रं सः साधयति स्वर्गमोक्षौ च ।।२७८।।

arthaḥ — je puruṣh ā pramāṇe nayothī vastune vyavahārarūp kahe chhe – sādhe chhe – pravartāve chhe te puruṣh darshan-gnān-chāritrane sādhe chhe tathā svarga-mokṣhane sādhe chhe.

bhāvārthaḥ — pramāṇ-nayathī vastunun svarūp yathārtha sadhāy chhe. je puruṣh pramāṇ-nayonun svarūp jāṇī vastune yathārtha vyavahārarūp pravartāve chhe tene samyagdarshan-gnān-chāritranī tathā tenā phaḷarūp svarga-mokṣhanī siddhi thāy chhe.

have kahe chhe ke tattvārthanun shravaṇ, gnān, dhāraṇ ane bhāvanā karavāvāḷā viralā chheḥ —

Page 150 of 297
PDF/HTML Page 174 of 321
single page version

विरला णिसुणहि तच्चं विरला जाणंति तच्चदो तच्चं ।
विरला भावहि तच्चं विरलाणं धारणा होदि ।।२७९।।
विरलाः निशृण्वन्ति तत्त्वं विरलाः जानन्ति तत्त्वतः तत्त्वम् ।
विरलाः भावयन्ति तत्त्वं विरलानां धारणा भवति ।।२७९।।

arthaḥ — jagatamān tattvane koī viralā puruṣh sāmbhaḷe chhe, sāmbhaḷīne paṇ tattvane yathārtharūpe viralā ja jāṇe chhe, jāṇīne paṇ tattvanī bhāvanā arthāt punaḥ punaḥ abhyās viralā ja kare chhe tathā abhyās karīne paṇ tattvanī dhāraṇā to viralāone ja hoy chhe.

bhāvārthaḥ — tattvārthanun yathārtha svarūp sāmbhaḷavun, jāṇavun, bhāvavun ane dhāravun uttarottar durlabh chhe. ā pañcham kāḷamān tattvanā yathārtha vaktā durlabh chhe tathā tene dhāraṇ karavāvāḷā paṇ durlabh chhe.

have kahe chhe ke upar kahelā tattvane sāmbhaḷī tene nishchalabhāvathī je bhāve chhe te tattvane jāṇe chheḥ —

तच्चं कहिज्जमाणं णिच्चलभावेण गिह्णदे जो हि ।
तं चिय भावेदि सया सो वि य तच्चं वियाणेइ ।।२८०।।
तत्त्वं कथ्यमानं निश्चलभावेन गृह्णाति यः हि ।
तत् एव भावयति सदा सः अपि च तत्त्वं विजानाति ।।२८०।।

arthaḥ — je puruṣh gurujano dvārā kahelun je tattvanun svarūp tene nishchalabhāvathī grahaṇ kare chhe – tene anya bhāvanā chhoḍī nirantar bhāve chhe te puruṣh tattvane jāṇe chhe.

have kahe chhe ke tattvanī bhāvanā nathī karato evo kyo puruṣh chhe ke je strī ādine vash nathī? arthāt sarva lok chheḥ —

को ण वसो इत्थिजणे कस्स ण मयणेण खंडियं माणं ।
को इंदिएहिं ण जिओ को ण कसाएहिं संतत्तो ।।२८१।।

Page 151 of 297
PDF/HTML Page 175 of 321
single page version

कः न वशः स्त्रीजने कस्य न मदनेन खण्डितः मानः ।
कः इन्द्रियैः न जितः कः न कषायैः संतप्तः ।।२८१।।

arthaḥ — ā lokamān strījanane vash koṇ nathī? kāmathī jenun antaḥkaraṇ khaṇḍit nathī thayun evo koṇ chhe? indriyothī je nathī jitāī gayo evo koṇ chhe? tathā kaṣhāyothī je nathī taptāyamān thayo evo koṇ chhe?

bhāvārthaḥ — viṣhay-kaṣhāyane vash sarva lok chhe paṇ tattvanī bhāvanā karavāvāḷā koī viralā chhe.

have kahe chhe ke – je tattvagnānī sarva parigrahano tyāgī thāy chhe te strī ādine vash thato nathīḥ —

सो ण वसो इत्थिजणे सो ण जिओ इंदिएहिं मोहेण ।
जो ण य गिह्णदि गंथं अब्भंतर-बाहिरं सव्वं ।।२८२।।
सः न वशः स्त्रीजने सः न जितः इन्द्रियैः मोहेन ।
यः न च गृह्णाति ग्रन्थं आभ्यन्तरबाह्यं सर्वम् ।।२८२।।

arthaḥ — je puruṣh tattvanun svarūp jāṇī bāhya-abhyantar sarva parigrahane grahaṇ karato nathī te puruṣh strījanane vash thato nathī, te ja puruṣh indriyothī jitāī jato nathī tathā te ja puruṣh mohakarma je mithyātvakarma tenāthī jitāto nathī.

bhāvārthaḥ — sansāranun bandhan parigrah chhe. je sarva parigrahane chhoḍe te ja strī-indriy-kaṣhāyādine vashībhūt thato nathī. sarvatyāgī thaī sharīranun paṇ mamatva na rākhe to te nijasvarūpamān ja līn thāy chhe.

have lokānuprekṣhānā chintavananun māhātmya pragaṭ kare chheḥ —

एवं लोयसहावं जो झायदि उवसमेक्कसब्भावो ।
सो खविय कम्मपुंजं तस्सेव सिहामणी होदि ।।२८३।।
एवं लोकस्वभावं यः ध्यायति उपशमैकसद्भावः ।
सः क्षपयित्वा कर्मपुञ्जं तस्य एव शिखामणिः भवति ।।२८३।।

Page 152 of 297
PDF/HTML Page 176 of 321
single page version

arthaḥ — je puruṣh upasham karī ek svabhāvarūp thayo thako ā pramāṇe lokasvarūpane dhyāve chhe – chintavan kare chhe te puruṣh kṣhapit – nāsh karyo chhe. karmapuñj jeṇe evo, e lokano ja shikhāmaṇi (chūḍāmaṇi) thāy chhe.

bhāvārthaḥ — e pramāṇe (je puruṣh) sāmyabhāv karī lokānuprekṣhānun chintavan kare chhe te puruṣh karmano nāsh karī lokanā shikhare jaī virājamān thāy chhe. ane tyān anant, anupam, bādhārahit, svādhīn, gnānānandasvarūp sukhane anubhave chhe. ahīn lokabhāvanānun kathan vistārapūrvak karavāno āshay evo chhe ke anyamatī lokanun svarūp, jīvanun svarūp tathā hitāhitanun svarūp anek prakārathī anyathā, asatyārtha ane pramāṇaviruddha kahe chhe. tene sāmbhaḷī koī jīv to viparīt shraddhān kare chhe, koī sanshayarūp thāy chhe tathā koī anadhyavasāyarūp thāy chhe. ane evā viparītādi shraddhānathī chitta sthiratā pāmatun nathī, chitta sthir thayā vinā yathārtha dhyānanī siddhi thatī nathī ane dhyān vinā karmono nāsh thato nathī. tethī e viparītādi shraddhān dūr thavā māṭe lokanun ane jīvādi padārthonun yathārtha svarūp jāṇavā arthe ahīn vistārapūrvak kathan karyun chhe. tene jāṇī jīvādinun svarūp oḷakhī potānā svarūpamān chittane nishchal sthir karī, karmakalaṅk nāsh karī, bhavyajīv mokṣhane prāpta thāo! evo shrīguruono upadesh chhe.

lokākār vichārīne, siddhasvarūp chitār;
rāgavirodh viḍārīne, ātamarūp sambhāḷ.
ātamarūp sambhāḷ, mokṣhapur vaso sadāhī;
ādhivyādhijaramaraṇ, ādi duḥkh hvai na kadā hī.
shrīguru shikṣhā dhārī, ṭāḷī abhimān kushok;
manasthir kāraṇ ā vichār, ‘nijarūp sulok’.
iti lokānuprekṣhā samāpta.
z

Page 153 of 297
PDF/HTML Page 177 of 321
single page version

11. bodhiādurlabh anuprekṣhā
जीवो अणंतकालं वसइ णिगोएसु १आइपरिहीणो ।
तत्तो णीसरिदूणं पुढवीकायादिओ होदि ।।२८४।।
जीवः अनन्तकालं वसति निगोदेषु आदिपरिहीनः ।
ततः निःसृत्य पृथ्वीकायादिकः भवति ।।२८४।।

arthaḥ — ā jīv, sansāramān anādikāḷathī māṇḍī anantakāḷ to nigodamān rahe chhe ane tyānthī nīkaḷī pr̥ithvīkāyādi paryāyane dhāraṇ kare chhe. anādithī anantakāḷ sudhī nityanigodamān jīvano vās chhe. tyān ek sharīramān anantānant jīvonā āhār, shvāsoshvās, jīvan-maraṇ samān chhe. ek shvāsanā aḍhāramā bhāg jeṭalun āyuṣhya chhe. tyānthī nīkaḷī kadāchit pr̥ithvī-ap-tej-vāyukāyaparyāy pāme chhe. e paryāyo pāmavī durlabh chhe.

have kahe chhe ke – tyānthī nīkaḷī trasaparyāy pāmavī durlabh chheḥ —

तत्थ वि असंखकालं बायरसुहुमेसु कुणइ परियत्तं ।
चिंतामणि व्व दुलहं तसत्तण लहदि कट्ठेण ।।२८५।।
तत्र अपि असंख्यकालं बादरसूक्ष्मेसु करोति परिवर्त्तनम् ।
चिंतामणिवत् दुर्ल्लभं त्रसत्वं लभते कष्टेन ।।२८५।।

arthaḥ — tyān pr̥ithvīkāy ādi sūkṣhma tathā bādarakāyomān asaṅkhyāt kāḷ bhramaṇ kare chhe. tyānthī nīkaḷī trasapaṇun pāmavun ghaṇā kaṣhṭe paṇ durlabh chhe; jem chintāmaṇi pāmavo durlabh chhe tem.

1 ‘आउ परिहीणो’ evo paṇ pāṭh chhe teno evo artha chhe ke āyuthī parihīn shvāsanā aḍhāramā bhāge jenun āyu chhae.

Page 154 of 297
PDF/HTML Page 178 of 321
single page version

bhāvārthaḥ — pr̥ithvī ādi sthāvarakāyathī nīkaḷī chintāmaṇiratnanī māphak trasaparyāy pāmavī durlabh chhe.

have kahe chhe ke – trasapaṇun paṇ pāme to tyān pañchendriyapaṇun pāmavun durlabh chheḥ —

वियलिंदिएसु जायदि तत्थ वि अच्छेदि पुव्वकोडीओ ।
तत्तो णीसरिदूणं कहमवि पंचिंदिओ होदि ।।२८६।।
विकलेन्द्रियेषु जायते तत्र अपि आस्ते पूर्वकोटयः ।
ततः निःसृत्य कथमपि पञ्चेन्द्रियः भवति ।।२८६।।

arthaḥ — sthāvaramānthī nīkaḷī tras thāy tyān paṇ be indriy, traṇ indriy, chār indriyarūp vikalatrayapaṇāne pāme. tyān (utkr̥uṣhṭa) karoḍo pūrva rahe chhe. tyānthī nīkaḷī mahākaṣhṭethī pañchendriyapaṇun pāme chhe.

bhāvārthaḥ — vikalatrayamānthī nīkaḷī pañchendriyapaṇun pāmavun durlabh chhe. jo vikalatrayamānthī pharī sthāvarakāyamān jaī utpanna thāy to tyān pharī ghaṇo kāḷ bhogave; eṭalā māṭe pañchendriyapaṇun pāmavun atishay durlabh chhe.

सो वि मणेण विहीणो ण य अप्पाणं परं पि जाणेदि ।
अह मणसहिदो होदि हु तह वि तिरिक्खो हवे रुद्दो ।।२८७।।
सः अपि मनसा विहीनः न च आत्मानं परं अपि जानाति ।
अथ मनःसहितः भवति स्फु टं तथा अपि तिर्यक् भवेत् रुद्रः ।।२८७।।

arthaḥ — vikalatrayamānthī nīkaḷī pañchendriy kadī thāy to asañgnī – manarahit thāy chhe. tyān sva tathā parano bhed jāṇato nathī. kadāchit manasahit sañgnī paṇ thāy to rudra tiryañch thāy chhe arthāt billī, ghuvaḍ, sarpa, sinh ane machchhādi krūr tiryañch thāy chhe.

bhāvārthaḥ — kadāchit pañchendriy thāy to asañgnī thāy chhe paṇ

Page 155 of 297
PDF/HTML Page 179 of 321
single page version

sañgnīpaṇun durlabh chhe. vaḷī sañgnī paṇ thāy to tyān krūr tiryañch thāy ke jenā pariṇām nirantar pāparūp ja rahe chhe.

have krūr pariṇāmīono narakavās thāy chhe em kahe chheḥ —

सो तिव्वअसुहलेसो णरये णिवडेइ दुक्खदे भीमे ।
तत्थ वि दुक्खं भुंजदि सारीरं माणसं पउरं ।।२८८।।
सः तीव्राशुभलेश्यः नरके निपतति दुःखदे भीमे ।
तत्र अपि दुःखं भुङ्क्ते शारीरं मानसं प्रचुरम् ।।२८८।।

arthaḥ — krūr tiryañch thāy to te tīvra ashubhapariṇāmathī ashubh leshyā sahit marī narakamān paḍe chhe. kevun chhe narak? mahā duḥkhadāyak ane bhayānak chhe. tyān sharīrasambandhī tathā manasambandhī prachur (ghaṇān tīvra – ākarān) duḥkh bhogave chhe.

have kahe chhe ke – e narakamānthī nīkaḷī tiryañch thāy to tyān paṇ duḥkh sahe chheḥ —

तत्तो णीसरिदूणं पुणरवि तिरिएसु जायदे पावं ।
तत्थ वि दुक्खमणंतं विसहदि जीवो अणेयविहं ।।२८९।।
ततः निःसृत्य पुनरपि तिर्यक्षु जायते पापं ।
तत्र अपि दुःखं अनन्तं विषहते जीवः अनेकविधम् ।।२८९।।

arthaḥ — e narakamānthī nīkaḷī pharī tiryañchagatimān ūpaje chhe; tyān paṇ jem pāparūp thāy tem ā jīv anek prakāranān anant duḥkh visheṣhatā pūrvak sahe chhe.

have kahe chhe ke – manuṣhyapaṇun pāmavun mahādurlabh chhe. tyān paṇ mithyādraṣhṭi banī pāp upajāve chheḥ —

रयणं चउप्पहे पिव मणुयत्तं सुट्ठु दुल्लहं लहिय ।
मिच्छो हवेइ जीवो तत्थ वि पावं समज्जेदि ।।२९०।।

Page 156 of 297
PDF/HTML Page 180 of 321
single page version

रत्नं चतुष्पथे इव मनुजत्वं सुष्ठु दुर्लभं लब्ध्वा ।
म्लेच्छः भवति जीवः तत्र अपि पापं समर्जयति ।।२९०।।

arthaḥ — tiryañchamānthī nīkaḷī manuṣhyagati pāmavī ati durlabh chhe. jem chār panth vachche ratna paḍī gayun hoy to te mahābhāgya hoy to ja hāthamān āve chhe tem (mānavapaṇun) durlabh chhe. vaḷī āvo durlabh manuṣhyadeh pāmīne paṇ jīv mithyādraṣhṭi banī pāp upajāve chhe.

bhāvārthaḥ — manuṣhya paṇ kadāchit thāy to tyān mlechchhakhaṇḍ ādimān vā mithyādraṣhṭionī saṅgatimān ūpajī pāp ja upajāve chhe.

have kahe chhe ke – manuṣhya paṇ thāy ane te āryakhaṇḍamān paṇ ūpaje topaṇ tyān uttam kuḷādi pāmavān ati durlabh chheḥ —

अह लहदि अज्जवत्तं तह ण वि पावेइ उत्तमं गोत्तं ।
उत्तम कुले वि पत्ते धणहीणो जायदे जीवो ।।२९१।।
अथ लभते आर्यावर्तं तथा न अपि प्राप्नोति उत्तमं गोत्रम् ।
उत्तमकुले अपि प्राप्ते धनहीनः जायते जीवः ।।२९१।।

arthaḥ — manuṣhyaparyāy pāmī kadāchit āryakhaṇḍamān paṇ janma pāme to tyān uchcha kuḷ pāmavun durlabh chhe. kadāchit uchcha kuḷamān paṇ janma pāme to tyān dhanahīn daridrī thāy ane tenāthī kāī sukr̥utya nahi banatān pāpamān ja līn rahe chhe.

अह धणसहिदो होदि हु इंदियपरिपुण्णदा तदो दुलहा ।
अह इंदियसंपुण्णो तह वि सरोओ हवे देहो ।।२९२।।
अथ धनसहितः भवति स्फु टं इन्द्रियपरिपूर्णता ततः दुर्ल्लभा ।
अथ इन्द्रियसम्पूर्णः तथापि सरोगः भवेत् देहः ।।२९२।।

arthaḥ — vaḷī jo dhanavānapaṇun paṇ pāme to tyān indriyonī paripūrṇatā pāmavī ati durlabh chhe. kadāchit indriyonī sampūrṇatā paṇ pāme to tyān rogasahit deh pāme, paṇ nīrog hovun durlabh chhe.