૧૨૪ ]
[ સ્વામિકાર્ત્તિકેયાનુપ્રેક્ષા
नवनवकार्यविशेषाः त्रिषु अपि कालेषु भवन्ति वस्तूनाम् ।
एकैकस्मिन् च समये पूर्वोत्तरभावं आसाद्यं ।।२२९।।
અર્થઃ — ત્રણે કાળમાં એક એક સમયમાં પૂર્વ-ઉત્તર પરિણામનો આશ્રય કરી જીવાદિક વસ્તુઓમાં નવા નવા કાર્યવિશેષ થાય છે અર્થાત્ નવા નવા પર્યાય ઊપજે છે.
હવે પૂર્વ-ઉત્તરભાવમાં કારણ-કાર્યભાવ દ્રઢ કરે છેઃ —
पुव्वपरिणामजुत्तं कारणभावेण वट्टदे दव्वं ।
उत्तरपरिणामजुदं तं चिय कज्जं हवे णियमा ।।२३०।।
पूर्वपरिणामयुक्तं कारणभावेन वर्त्तते द्रव्यं ।
उत्तरपरिणामयुतं तत् एव कार्यं भवेत् नियमात् ।।२३०।।
અર્થઃ — પૂર્વપરિણામયુક્ત દ્રવ્ય છે તે તો કારણભાવથી વર્તે છે તથા તે જ દ્રવ્ય ઉત્તરપરિણામથી યુક્ત થાય ત્યારે કાર્ય થાય છે એમ તમે નિયમથી જાણો.
ભાવાર્થઃ — જેમ પિંડરૂપે પરિણમેલ માટી તો કારણ છે અને તેનું, ઘટરૂપે પરિણમેલ માટી તે કાર્ય છે. તેમ પૂર્વપર્યાય (પ્રથમના પર્યાય)નું સ્વરૂપ કહી હવે જીવ ઉત્તરપર્યાયયુક્ત થયો ત્યારે તે જ કાર્યરૂપ થયો; એવો નિયમ છે. એ પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ.
હવે જીવદ્રવ્યને પણ એ જ પ્રમાણે અનાદિનિધન કાર્ય-કારણભાવ સાધે છેઃ —
जीवो अणाइणिहणो परिणममाणो हु णवणवं भावं ।
सामग्गीसु पवट्टदि कज्जाणि समासदे पच्छा ।।२३१।।
जीवः अनादिनिधनः परिणममानः स्फु टं नवं नवं भावम् ।
सामग्रीषु प्रवर्त्तते कार्याणि समाश्रयते पश्चात् ।।२३१।।
અર્થઃ — જીવદ્રવ્ય છે તે અનાદિનિધન છે અને તે નવા નવા