ભાવાર્થઃ — જેમ જીવદ્રવ્યનો ચેતનગુણ તેની સર્વ પર્યાયોમાં
મોજુદ છે – અનાદિનિધન છે, તે સામાન્યસ્વરૂપથી ઊપજતો – વિણસતો
નથી પણ વિશેષરૂપથી પર્યાયમાં વ્યક્તરૂપ (પ્રગટરૂપ) થાય જ છે, એવો
ગુણ છે. તેવી રીતે બધાંય દ્રવ્યોમાં પોત-પોતાના સાધારણ (સામાન્ય)
તથા અસાધારણ (વિશેષ) ગુણો સમજવા.
હવે કહે છે કે દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયનું એકપણું છે તે જ
પરમાર્થે વસ્તુ છેઃ —
सो वि विणस्सदि जायदि विसेसरूवेण सव्वदव्वेसु ।
दव्वगुणपज्जयाणं एयत्तं वत्थु परमत्थं ।।२४२।।
सः अपि विनश्यति जायते विशेषरूपेण सर्वद्रव्येषु ।
द्रव्यगुणपर्यायाणं एक त्वं वस्तु वत्थु परमार्थं ।।२४२।।
અર્થઃ — સર્વ દ્રવ્યોમાં જે ગુણ છે તે પણ વિશેષરૂપથી ઊપજે
– વિણશે છે. એ પ્રમાણે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયોનું એકપણું છે અને તે જ
પરમાર્થભૂત વસ્તુ છે.
ભાવાર્થઃ — ગુણનું સ્વરૂપ એવું નથી કે જે વસ્તુથી સર્વથા ભિન્ન
જ હોય. ગુણ-ગુણીને કથંચિત્ અભેદપણું છે તેથી જે પર્યાય ઊપજે –
વિણસે છે તે ગુણ – ગુણીનો વિકાર છે (વિશેષ આકાર છે). એટલા માટે
ગુણને પણ ઊપજતા – વિણસતા કહીએ છીએ. એવું જ નિત્યાનિત્યાત્મક
વસ્તુનું સ્વરૂપ છે. એ પ્રમાણે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયોની એકતા એ જ
પરમાર્થભૂત વસ્તુ છે.
હવે આશંકા થાય છે કે — દ્રવ્યોમાં પર્યાય વિદ્યમાન ઊપજે છે
કે અવિદ્યમાન ઊપજે છે? એવી આશંકાનું સમાધાન કરે છેઃ –
जदि दव्वे पज्जाया वि विज्जमाणा तिरोहिदा संति ।
ता उप्पत्ति विहला पडपिहिदे देवदत्तिव्व ।।२४३।।
यदि द्रव्ये पयार्याः अपि विद्यमानाः तिरोहिताः सन्ति ।
तत् उत्पत्तिः विफला पटपिहिते देवदत्ते इव ।।२४३।।
૧૩૦ ]
[ સ્વામિકાર્ત્તિકેયાનુપ્રેક્ષા