કરવામાં આવે છે અર્થાત્ દ્રવ્ય ધર્મી છે અને પર્યાય ધર્મ છે. વસ્તુપણે
એ બંને અભેદ જ છે. કોઈ નૈયાયિકાદિક ધર્મ-ધર્મીમાં સર્વથા ભેદ માને
છે; તેમનો મત પ્રમાણબાધિત છે.
હવે દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં સર્વથા ભેદ માને છે તેમના મતમાં
દૂષણ દર્શાવે છેઃ —
जदि वत्थुदो विभेदो पज्जयदव्वाण मण्णसे मूढ ।
तो णिरवेक्खा सिद्धी दोह्णं पि य पावदे णियमा ।।२४६।।
यदि वस्तुतः विभेदः पर्यायद्रव्ययोः मन्यसे मूढ ।
ततः निरपेक्षा सिद्धिः द्वयोः अपि च प्राप्नोति नियमात् ।।२४६।।
અર્થઃ — દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં (સર્વથા) ભેદ માને છે તેને કહે
છે કે – હે મૂઢ! જો તું દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં વસ્તુપણાથી પણ ભેદ માને
છે તો દ્રવ્ય અને પર્યાય બંનેની નિરપેક્ષ સિદ્ધિ નિયમથી પ્રાપ્ત થાય છે.
ભાવાર્થઃ — (એમ માનતાં) દ્રવ્ય અને પર્યાય જુદી જુદી વસ્તુ
ઠરે છે પણ તેમાં ધર્મ-ધર્મીપણું ઠરતું નથી.
હવે જેઓ વિજ્ઞાનને જ અદ્વૈત કહે છે અને બાહ્ય પદાર્થ માનતા
નથી. તેમના મતમાં દૂષણ દર્શાવે છેઃ —
जदि सव्वमेव णाणं णाणारूवेहिं संठिदं एक्कं ।
तो ण वि किं पि विणेयं णेयेण विणा कहं णाणं ।।२४७।।
यदि सर्वं एव ज्ञानं नानारूपैः संस्थितं एकम् ।
तत् न अपि किमपि विज्ञेयं ज्ञेयेन बिना कथं ज्ञानम् ।।२४७।।
અર્થઃ — જો બધીય વસ્તુ એક જ્ઞાન જ છે અને તે જ
નાનારૂપથી સ્થિત છે – રહે છે તો એમ માનતાં જ્ઞેય કાંઈ પણ ન ઠર્યું,
અને જ્ઞેય વિના જ્ઞાન જ કેવી રીતે ઠરશે?
ભાવાર્થઃ — વિજ્ઞાનાદ્વૈતવાદી – બૌદ્ધમતી કહે છે કે — ‘જ્ઞાનમાત્ર જ
૧૩૨ ]
[ સ્વામિકાર્ત્તિકેયાનુપ્રેક્ષા