७८ ]
[ स्वामिकार्त्तिकेयानुप्रेक्षा
हवे पंचेन्द्रियोना भेद कहे छेः —
पंचक्खा वि य तिविहा जलथलआयासगामिणो तिरिया ।
पत्तेयं ते दुविहा मणेण जुत्ता अजुत्ता य ।।१२९।।
पञ्चाक्षाः अपि च त्रिविधाः जलस्थलआकाशगामिनः तिर्यञ्चः ।
प्रत्येकं ते द्विविधा मनसा युक्ताः अयुक्ताः च ।।१२९।।
अर्थः — जळचर, थळचर अने नभचर ए प्रमाणे पंचेन्द्रिय-
गूढसिरसंधिपव्वं समभेगमहीरुहं च छिण्णरुहं ।
साहारणं सरीरं तव्विवरीयं च पत्तेयं ।।
(गो. जी. गा. १८६)
गूढशिरासन्धिपर्वं समभंगमहीरुहं च छिन्नरुहं ।
साधारणं शरीरं तद्विपरीतं च प्रत्येकम् ।।
अर्थः — जे वनस्पतिओनी शीरा, संधी, पर्व प्रगट न होय, जेनो भंग
करतां समान भंग थाय, जेमां तंतु उत्पन्न न थया होय तथा जेने कापतां पाछी वधी जाय ते सप्रतिष्ठित वनस्पति छे; तेनाथी उलटा प्रकारनी होय ते बधी अप्रतिष्ठित समजवी.
मूले कंदे छल्ली पवाल सालदलकुसुमफलबीजे ।
समभंगे सदि णंता असमे सदि होंति पत्तेया ।।
(गो. जी. गा. १८७)
मूले कन्दे त्वक्प्रवाले शालादलकुसुमफलबीजे ।
समभंगे सति अनन्ताः असमे सति भवन्ति प्रत्येकाः ।।
अर्थः — जे वनस्पतिओनां मूळ (हळदर-आदु वगेरे), कंद (सूरणादि),
छाल, नवी कुंपल, नस, फूल, फळ तथा बीज तोडतां बराबर समभंगे तूटी जाय ते सप्रतिष्ठित प्रत्येक छे तथा जे बराबर समभंगे न तूटे ते अप्रतिष्ठित प्रत्येक छे.