इन्द्रियजं मतिज्ञानं योग्यं जानाति पुद्गलं द्रव्यं ।
मानसज्ञानं च पुनः श्रुतविषयं अक्षविषयं च ।।२५८।।
अर्थः — इन्द्रियोथी उत्पन्न जे मतिज्ञान छे ते पोताने योग्य
विषय जे पुद्गलद्रव्य तेने जाणे छे. जे इन्द्रियनो जेवो विषय छे तेवो
ज जाणे छे. मनसंबंधी ज्ञान छे ते श्रुतविषय (अर्थात् शास्त्र-वचनने
सांभळे छे, तेना अर्थने जाणे छे) तथा इन्द्रियथी जाणवामां आवे तेने
पण जाणे छे.
हवे इन्द्रियज्ञानना उपयोगनी प्रवृत्ति अनुक्रमथी छे एम कहे
छेः —
पंचेंदियणाणाणं मज्झे एगं च होदि उवजुत्तं ।
मणणाणे उवजुत्ते इंदियणाण ण जाएदि ।।२५९।।
पञ्चेन्द्रियज्ञानानां मध्ये एकं च भवति उपयुक्तम् ।
मनोज्ञाने उपयुक्ते इन्द्रियज्ञानं न जायते ।।२५९।।
अर्थः — पांचे इन्द्रियोथी ज्ञान थाय छे पण तेमांथी कोई एक
इन्द्रियद्वारथी ज्ञान उपयुक्त (जोडावुं) थाय छे, परंतु पांचे एकसाथ
-एककाळमां उपयुक्त थतां नथी. वळी मनोज्ञानथी उपयुक्त थाय त्यारे
इन्द्रियज्ञान ऊपजतुं नथी.
भावार्थः — इन्द्रिय-मन संबंधी ज्ञाननी प्रवृत्ति युगपत्
(एकसाथ) थती नथी पण एक काळमां एक ज ज्ञानथी उपयुक्त थाय
छे. ज्यारे आ जीव घटने जाणतो होय त्यारे ते काळमां पटने जाणतो
नथी. ए प्रमाणे ए ज्ञान क्रमरूप छे.
हवे, इन्द्रिय-मनसंबंधी ज्ञाननी क्रमथी प्रवृत्ति कही तो त्यां
आशंका थाय छे के – इन्द्रियोनुं ज्ञान एक काळमां छे के नहि? ए
आशंकाने दूर करवा कहे छेः —
एक्के काले एगं णाणं जीवस्स होदि उवजुत्तं ।
णाणाणाणाणि पुणो लद्धिसहावेण वुच्चंति ।।२६०।।
१३८ ]
[ स्वामिकार्त्तिकेयानुप्रेक्षा