PDF/HTML Page 22 of 25
single page version
આત્મધર્મ : ૨૨૭ : ૨૧ :
ધર્મ
શ્રી સમંતભદ્રાચાર્ય રત્નકરંડ શ્રાવકાચાર ગા૦ ૨માં ધર્મનું સ્વરૂપ કહ્યું છે કે–
देशयामि समीचीनं, धर्म कर्म निवर्हणाम्।
संसार दुःखतः सत्त्वान् यो घरत्युत्तमे सुखे।।
અર્થ:– હું (સમંતભદ્રાચાર્ય) ગ્રંથકર્તા આ ગ્રંથમાં ધર્મનો ઉપદેશ કરું છું કે જે પ્રાણીઓને
પંચપરાવર્તનરૂપ સંસારના દુઃખોમાંથી ઉગારીને મોક્ષનાં બાધા રહિત ઉત્તમ સુખમાં ધારણ કરે. તે ધર્મ કેવો
છે? જેમાં વાદી પ્રતિવાદી વડે તથા પ્રત્યક્ષ=અનુમાનાદિવડે બાધા આવતી નથી અને જે કર્મબંધનને નષ્ટ
કરવાવાળો છે તે ધર્મને કહું છું.
ભાવાર્થ:– સંસારમાં “ધર્મ” એવું નામ તો બધા લોક કહે છે, પણ ધર્મ શબ્દનો અર્થ તો એવો છે
કે જે નરક–તિર્યંચાદિ ગતિમાં પરિભ્રમણરૂપ દુઃખોથી આત્માને છોડાવીને ઉત્તમ આત્મિક અવિનાશી,
અતીન્દ્રિય મોક્ષસુખમાં ધારણ કરે તે ધર્મ છે.
આવો ધર્મ વેચાતો (મૂલ્યથી) મળતો નથી કે ધન આપીને દાન સન્માન આદિથી પ્રાપ્ત થાય,
તથા કોઈનો આપ્યો અપાતો નથી કે કોઈની સેવા–ઉપાસનાથી પ્રસન્ન કરીને લઈ શકાય, તથા મંદિર,
પર્વત, જળ, અગ્નિ દેવમૂર્તિ, તીર્થાદિમાં ધર્મને રાખી મૂક્્યો નથી કે ત્યાં જઈને લઈ અવાય, અથવા
ઉપવાસ, વ્રત કાયકલેશાદિ તપમાં શરીરાદિ કૃષ કરવાથી પણ મળતો નથી.
દેવાધીદેવ તીર્થંકર ભગવાનના મંદિરમાં ઉપકરણદાન, મંડલવિધાન પૂજા આદિથી તથા ઘર
છોડી વનસ્મશાનમાં વસવાથી તથા પરમેશ્વરના નામ જાપ આદિથી પણ આત્માનો ધર્મ મળી શકતો
નથી. ધર્મ તો આત્માનો સ્વભાવ છે. પરમાં આત્મબુદ્ધિ છોડીને (અર્થાત્ પરથી ભલું–બૂરૂં થવું માને,
પરનું કાંઈ કરી શકાય છે, શુભરાગરૂપ વ્યવહારના આશ્રયથી ધર્મ થાય છે, રાગાદિ–ક્રોધ–માન–માયા–
લોભરૂપ કષાય તથા હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શોક, જુગુપ્સા, સ્ત્રીવેદ, નપુંસકવેદ, પુરુષવેદરૂપ નોકષાય
કરવા જેવા છે એવી માન્યતા, તથા પર દ્રવ્ય–પર ક્ષેત્રાદિના કારણે મને રાગાદિક કે સુખદુઃખાદિ થાય છે
માન્યતામાં પરમાં આત્મબુદ્ધિ રહેલી જ છે. એ મહાન ભૂલને બરાબર ઓળખી, તેનાથી રહિત હું ત્રિકાળ
જ્ઞાયકસ્વભાવપણે છું, સર્વજ્ઞસ્વભાવી છું, પરનો રાગાદિનો કર્તા, ભોક્તા, સ્વામી નથી એવા નિર્ણય સહિત
પૂર્ણજ્ઞાનસ્વભાવી આત્માના નિશ્ચય અને સ્વાનુભવ દ્વારા પરાશ્રયની શ્રદ્ધા છોડીને) પોતાના જ્ઞાતાદ્રષ્ટા
સ્વભાવની શ્રદ્ધા, તેનું જ્ઞાન અને જ્ઞાયકસ્વભાવમાં જ પ્રવર્તનરૂપ જે આચરણ તે ‘ધર્મ’ છે.
ઉત્તમક્ષમાદિ દસલક્ષણરૂપ પોતાના આત્માનું પરિણમન, રત્નત્રયરૂપ વીતરાગભાવ,
મિથ્યાત્વરાગાદિની ઉત્પત્તિ રહિત એવી જીવોની દયારૂપ આત્માની પરિણતિ થાય ત્યારે આ આત્મા
પોતે જ ધર્મરૂપ થશે. પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાળ, આદિક તો નિમિત્તમાત્ર છે.
જે સમયે આ આત્મા મિથ્યાત્વ–રાગાદિરૂપ પરિણતિ છોડી, વીતરાગરૂપ થઈને દેખે છે ત્યારે
(નિશ્ચય ધર્મના સદ્ભાવથી જ અસદ્ભૂત ઉપચારવાળા વ્યવહારનયદ્વારા) મંદિર, પ્રતિમા, તીર્થ, દાન,
તપ, જપ બધુંય ધર્મરૂપ છે. અને જો પોતાનો આત્મા ઉત્તમ ક્ષમાદિ વીતરાગરૂપ સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપે
પરિણમતો નથી તો ત્યાં ક્્યાંય જરાય ધર્મ થતો નથી. જો શુભ રાગ હોય તો પુણ્યબંધ થાય છે, અને
અશુભરાગ, દ્વેષ, મોહ હોય તો પાપબંધ થાય છે. જ્યાં શુદ્ધ શ્રદ્ધા જ્ઞાન સ્વરૂપાચરણ ધર્મ છે ત્યાં બંધનો
અભાવ છે, બંધનો અભાવ થવાથી જ ઉત્તમ સુખ થાય છે.
(પરાશ્રય વિનાનું અતીન્દ્રિય, આત્માથી જ ઉત્પન્ન એવું નિરાકુળતા લક્ષણ સુખ તે જ ધર્મ છે. ધર્મની
શરૂઆત સમ્યગ્દર્શનથી જ થાય છે.)
(રત્નકરંડ શ્રાવકાચારની સ્વ. પં સદાસુખજી કૃત દેશભાષા વચનિકા ઉપરથી.)
