મુમુક્ષુઃ- દ્રવ્ય પર્યાયમેં આતા નહીં, વહ કૈસે?
સમાધાનઃ- દ્રવ્ય પર્યાયમેં નહીં આતા અર્થાત દ્રવ્ય હૈ વહ દ્રવ્યસ્વરૂપ હી હૈ. દ્રવ્યકા સ્વરૂપ શાશ્વત અનાદિઅનન્ત હૈ ઔર પર્યાય હૈ વહ ક્ષણિક હૈ. વહ પર્યાય પલટ જાતી હૈ. દ્રવ્ય, પર્યાયકી ભાઁતિ ક્ષણ-ક્ષણમેં પલટે ઐસા દ્રવ્ય નહીં હૈ. દ્રવ્ય પર્યાયમેં આતા નહીં અર્થાત દ્રવ્ય કહીં ક્ષણ-ક્ષણમેં પલટતા નહીં હૈ. દ્રવ્ય તો એક સરીખા રહતા હૈ ઔર પર્યાય તો પલટતી હૈ. ઇસલિયે દ્રવ્ય પર્યાયમેં ઇસ તરહ નહીં આતા.
બાકી પર્યાય હૈ વહ દ્રવ્યકા સ્વરૂપ હૈ. દ્રવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાય તીનોં મિલકર દ્રવ્યકા સ્વરૂપ હૈ. લેકિન વહ પર્યાય પ્રતિક્ષણ પલટતી હૈ. પરન્તુ દ્રવ્ય પલટતા નહીં હૈ. ઇસલિયે દ્રવ્ય પર્યાયમેં નહીં આતા. દ્રવ્ય અનાદિઅનન્ત હૈ ઔર પર્યાય પલટતી રહતી હૈ. પરન્તુ વહ પર્યાય દ્રવ્યકે આશ્રય-સે હોતી હૈ. પર્યાય કહીં નિરાધાર નહીં હોતી હૈ. પર્યાય દ્રવ્યકે આશ્રય-સે હી હોતી હૈ, પર્યાય દ્રવ્યમેં હી હોતી હૈ.
સ્વભાવપર્યાય જો દ્રવ્યકે આલમ્બન-સે હોતી હૈ, જો અનન્ત ગુણોંકી જ્ઞાનકી પર્યાય હો, આનન્દકી પર્યાય હો વહ સબ શુદ્ધાત્માકે-દ્રવ્યકે આશ્રયસે હોતી હૈ. ઔર વિભાવ જો હોતા હૈ વહ અપને પુરુષાર્થકી મન્દતા-સે હોતી હૈ, વિભાવિક પર્યાય. પરન્તુ વહ વિભાવકી પર્યાય અપના સ્વભાવ નહીં હૈ. ઉસકા ઔર સ્વયંકા ભાવભેદ હૈ. અપના સ્વભાવ અલગ ઔર વિભાવપર્યાયકા સ્વભાવ ભિન્ન હૈ. ઇસલિયે ઉસકા ભાવભેદ હૈ. ઇસલિયે ઉસસે ભેદજ્ઞાન કરતા હૈ કિ યે જો વિભાવકા આકુલતાયુક્ત ભાવ હૈ, વહ મેરા સ્વભાવ નહીં હૈ. સ્વભાવ ભિન્ન હૈ. પુરુષાર્થકી મન્દતા-સે ઉસકી પર્યાય હોતી હૈ, પરન્તુ વહ પર્યાય વિભાવ હૈ, વહ ભાવ ભિન્ન હૈ. ઉસકા ભાવ ભિન્ન હૈ ઔર મેરા ભાવ ભિન્ન હૈ. ઉસસે ભેદજ્ઞાન કરતા હૈ. પુરુષાર્થ તીવ્ર હો તો વહ વિભાવપર્યાય છૂટ જાતી હૈ ઔર સ્વભાવ પર્યાય પ્રગટ હોતી હૈ.
મુમુક્ષુઃ- પુરુષાર્થ અર્થાત જૈસા હૂઁ વૈસા અહંભાવ હોના ચાહિયે?
સમાધાનઃ- સ્વભાવ જૈસા હૈ, વૈસા ઉસે ગ્રહણ કરના ચાહિયે કિ યહ મૈં હૂઁ. ઉસકા અસ્તિત્વ ગ્રહણ કરના ચાહિયે. વિકલ્પરૂપ-સે કિ યહ મૈં હૂઁ, ઐસા નહીં, પરન્તુ જો જ્ઞાનકી ધારા ચલ રહી હૈ, વહ જ્ઞાન ચલ રહા હૈ, ઉસ જ્ઞાનકો ધરનેવાલા એક