PDF/HTML Page 21 of 33
single page version
જ છે તેમ આ વિશ્વના બધાય જીવો પરનું કાંઈ કરી શકતા નથી, પરને તો માત્ર જાણે જ છે. જાણતી વખતે જે
ઈશ્વરના યથાર્થ સ્વરૂપને ઓળખીને, ઈશ્વરની જેમ પોતાના આત્માને પણ જ્ઞાનસ્વભાવે અને પરના
કરીને અને પોતાના જ્ઞાનને સંપૂર્ણ ખીલવીને જીવ પોતે જ ઈશ્વર થાય. આ રીતે, ઈશ્વરની અને આત્માના સ્વરૂપની
પદાર્થ બીજા પદાર્થનો અકર્તા જ છે. જેમ સર્વજ્ઞ ઈશ્વર પરમાં અકર્તા છે તેમ જગતના બધાય જીવો પરમાં અકર્તા
છે. આવો સ્વતંત્રવાદ જગતના પદાર્થોમાં પ્રવર્તી રહ્યો છે. વિશ્વના બધા પદાર્થોના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વને જાણવું તે જ
પ્રશ્ન:– તેમાં આત્માના અસ્તિત્વને તો માન્યું છે, છતાં તે નાસ્તિક કેમ છે?
ઉત્તર:– ખરી રીતે તેમાં આત્માનું યથાર્થસ્વરૂપે અસ્તિત્વ માન્યું નથી. આ જગતમાં અનંત–અનંત
નહિ, એકેક આત્મા પૂર્ણ છે તેને અનંતમા ભાગે માન્યો, –એ રીતે તે નાસ્તિક જ ઠરે છે. આ જગતમાં દરેકે દરેક
બીજી વસ્તુઓના આધારથી નભતી નથી–આમ જાણવું–માનવું તે જ સાચું અસ્તિક્યપણું છે. એવા આસ્તિકને જ
સ્વરૂપને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–જ્ઞાનીઓ જ જાણે છે તેથી તેઓ જ સાચા આસ્તિક છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવો આત્માના સ્વરૂપને
PDF/HTML Page 22 of 33
single page version
શેની નાસ્તિ છે તેનું પણ જ્ઞાન હોય જ, અર્થાત્ જેને સ્વપદાર્થનું જ્ઞાન તેને પર પદાર્થોનું જ્ઞાન પણ હોય જ.
એકાગ્રતાવડે પોતાની ચૈતન્યશક્તિનો વિકાસ કરીને પોતે જ ઈશ્વર થઈ શકે છે. –આવું જાણનારા જ આસ્તિક
છે, બીજા ખરેખર નાસ્તિક છે.
ઉત્તર:– આ જગતમાં જેટલા પદાર્થો છે તે પદાર્થો પોતે જ પોતાના સ્વભાવથી જ વ્યવસ્થિતપણે
નથી. જેમ ઘઉંને વાવવાથી તેમાંથી ઘઉં જ ઊગે છે, પણ ઘઉંમાંથી બાજરો ઊગતો નથી. તેમ જીવ સદા જીવરૂપે
રહીને જ પરિણમે છે, પણ જીવ પરિણમીને કદી જડ થઈ જતો નથી. પદાર્થો પોતે પોતાના સ્વભાવથી જ
પોતાના મૂળસ્વરૂપમાં ટકી રહે છે. તેવી જ રીતે જડ પદાર્થો પલટીને કદી જીવરૂપે થઈ જતા નથી. જીવ પોતાનું
જીવપણું કદી છોડતો નથી ને જડ પોતાનું જડપણું કદી છોડતું નથી.
આવી રીતે દરેક પદાર્થોમાં વ્યવસ્થિત ફેરફાર (–ઉત્પાદ્–વ્યય) થયા જ કરે છે; કોઈ ઈશ્વર તે ફેરફારના કર્તા
નથી પણ પદાર્થો પોતાના સ્વભાવથી જ તેવા છે. ઉત્પાદ્ સ્વભાવ વસ્તુમાં કાંઈક નવા કાર્યની ઉત્પતિ કરે છે,
વ્યય સ્વભાવ વસ્તુના જુના કાર્યનો નાશ કરે છે અને ધ્રુવ સ્વભાવ વસ્તુને તેનાં મૂળસ્વરૂપમાં સદા ટકાવી રાખે
યથાર્થ વસ્તુસ્વભાવને જાણીને, પરના કર્તાપણાનો અભિપ્રાય છોડવો ને જ્ઞાતાપણે રહેવું તે જ ધર્મ છે, તેમાં જ
સુખ–શાંતિ છે, તે જ પરમાત્મા થવાનો ઉપાય છે.
અચેતન છે.
થાય તે પણ મિથ્યાશ્રુતજ્ઞાન છે, તેથી અચેતન છે. કર્મને તથા તેના કહેનારા કેવળી ભગવાન, ગુરુ તથા શાસ્ત્રને
માને ત્યાં સુધી પણ મિથ્યાશ્રુત છે, કેમ કે તે જ્ઞાન પરના આશ્રયે થાય છે; તે જ્ઞાને સ્વભાવમાં એકતા નથી કરી
વધીને તે જ્ઞાન અત્યંત હીણું થઈને નિગોદદશા થશે. પણ તે જ્ઞાન આત્મામાં એકતા કરીને કેવળજ્ઞાન તરફ નહિ
ઢળે. પૂર્ણ ચૈતન્ય સ્વભાવનો આશ્રય કરીને જે શ્રુતજ્ઞાન થાય છે તે આત્મામાં એકતા કરીને, ક્રમે ક્રમે વધીને
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે.
સમય પૂરતો વિકાર છે, તેમાં કર્મ નિમિત્તરૂપે છે એટલે વિકારને અને કર્મને એક સમય પૂરતો નિમિત્તનૈમિત્તિક
સંબંધ છે; આમ જાણવું જોઈએ. પરંતુ, જો કર્મનું લક્ષ રાખીને જ એમ જાણે તો સમ્યક્શ્રુતજ્ઞાન થાય નહિ એટલે
કે ધર્મ થાય નહિ. ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવ કર્મથી ને રાગથી ભિન્ન છે, ક્ષણિક પર્યાય જેટલો પણ નથી–એમ
જાણીને તે સ્વભાવ સાથે એકતા કરતાં જે જ્ઞાન થાય તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. તે જ્ઞાન કર્મને જાણતી વખતે પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે એકતા રાખીને જાણે છે તેથી તે વખતે પણ તેને શુદ્ધતાની વૃદ્ધિ જ થાય છે. –આનું નામ ધર્મ
છે. એવું સ્વભાવ તરફ વળતું જ્ઞાન જ આ આત્માને મુક્તિનું કારણ છે, તે જ્ઞાનથી જ આ આત્મા પોતે
ભગવાન્–પરમાત્મા થાય છે.
PDF/HTML Page 23 of 33
single page version
હું પરની ક્રિયામાં નિમિત્ત થઉં ત્યારે પરની ક્રિયા થાય છે–એમ જેની માન્યતા છે, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પર
જ્ઞાન વગર વ્યવહારનું પણ સાચું જ્ઞાન હોય નહિ. હું પરને નિમિત્ત થઈ શકું એટલે કે હું નિમિત્ત થઈને બીજાને
સાચું સમજાવી દઉં–એવી માન્યતામાં તો વ્યવહારથી નિશ્ચય આવ્યો, એટલે કે પરાશ્રયબુદ્ધિરૂપ મિથ્યાભાવ
આવ્યો. પર વસ્તુનું કાર્ય તેનાથી જ સ્વયં થાય છે, હું નિમિત્ત થઉં–એવી અપેક્ષા તેને નથી–એમ નિશ્ચયનું જ્ઞાન
સાથે રાખીને, જે વખતે જે નિમિત્ત હોય તેનું જ્ઞાન કરે તો તેમાં નિશ્ચયપૂર્વકનો વ્યવહાર આવ્યો, ત્યાં પરાશ્રયની
બુદ્ધિ ન રહી. ‘હું પરનો કર્તા છું’ એવી બુદ્ધિ અથવા તો ‘હું નિમિત્ત થઈને બીજાને સમજાવી દઉં’ એવી બુદ્ધિ,
અને ‘વ્યવહાર કરતાં કરતાં નિશ્ચય પ્રગટે’ એવી બુદ્ધિ–એ ત્રણે સમાન છે.
પોતે પોતાથી સમજ્યો ત્યારે તેને માટે તે નિશ્ચય પ્રગટ્યો, અને ત્યારે તે જીવ એમ કહે કે મને અમુક નિમિત્ત
હતું, એ વ્યવહાર છે. એ રીતે નિશ્ચયપૂર્વક વ્યવહાર છે. આ તો, જે રાગ થયો તેને પરમાં નિમિત્ત ક્યારે કહેવાય
તેની વાત કરી.
પોતે નિશ્ચયને પમાડે છે? રાગને પોતાને તો કાંઈ ખબર નથી. પણ તે રાગનો નિષેધ કરીને–રાગનો આશ્રય
છોડીને, સ્વભાવને. આશ્રયે નિશ્ચય શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પ્રગટ્યાં ત્યારે રાગથી જુદું પડેલું સમ્યગ્જ્ઞાન એમ જાણે છે કે પૂર્વે
આ રાગ નિમિત્ત હતો, અથવા આ પ્રકારનો વ્યવહાર હતો. એ રીતે નિશ્ચયપૂર્વક વ્યવહાર હોય છે.
બીજાને નિમિત્તપણાનો આરોપ આવે છે. આમાં સ્વાશ્રય ને પરાશ્રયનો મોટો સિદ્ધાંત છે. સ્વાશ્રય દ્રષ્ટિ તે
સિદ્ધદશાનું કારણ છે ને પરાશ્રયદ્રષ્ટિ તે નિગોદદશાનું કારણ છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે હું પરને નિમિત્ત થઉં,
એમાં તેનો પરાશ્રયભાવ છે. જ્ઞાની એમ જાણે છે કે પર પદાર્થોમાં જ્યારે તેના પોતાના ઉપાદાનનું કાર્ય થાય છે
ત્યારે આરોપથી મને નિમિત્ત કહે છે, –એમાં તો સ્વાશ્રયપણું ટકાવી રાખીને સ્વ–પરનું જ્ઞાન કર્યું. ઉપાદાન
સહિત નિમિત્તનું જ્ઞાન યથાર્થ છે, પણ નિમિત્તના આશ્રયે ઉપાદાનનું જ્ઞાન યથાર્થ હોય નહિ. જ્યારે રાગનો
નિષેધ કરીને સ્વભાવના લક્ષે નિશ્ચય પ્રગટ કર્યો ત્યારે રાગને ઉપચારથી વ્યવહાર કહ્યો. અથવા તો સ્વભાવના
આશ્રયરૂપ શુદ્ધ ઉપાદાન પ્રગટ્યું ત્યારે રાગાદિને નિમિત્ત તરીકે જાણ્યા. પણ કોઈ એમ માને કે હું આ રાગ કરું
છું તે મને વીતરાગતાનું નિમિત્ત થશે–તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, કેમ કે તેના અભિપ્રાયમાં રાગનો આશ્રય છે પણ
સ્વભાવનો આશ્રય નથી. તેવી જ રીતે કોઈ એમ માને કે હું જે વ્યવહાર કરું છું તે મને નિશ્ચય શ્રદ્ધાજ્ઞાન
પ્રગટવાનું કારણ થશે–તો તે પણ વ્યવહારના આશ્રયમાં અટકેલો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. રાગનો આશ્રય છોડે ત્યારે તેને
વ્યવહારનો આરોપ આવે છે, રાગાદિનું લક્ષ છોડીને ઉપાદાન પ્રગટ કરે ત્યારે તેને નિમિત્તપણાનો આરોપ આવે
છે. પણ જે રાગ અને નિમિત્તના આશ્રયમાં જ અટક્યો છે તેને તો ઉપચાર પણ હોતો નથી.
PDF/HTML Page 24 of 33
single page version
છે, તેને બીજાની અપેક્ષા નથી, એ તેનો નિશ્ચય છે, અને તે નિશ્ચયના જ્ઞાન સહિત તે પદાર્થના નિમિત્તનું જ્ઞાન
કરવું તે વ્યવહાર છે.
થઈ એટલે ‘પરને હું નિમિત્ત થાઉં’ એમ પર વસ્તુનો આશ્રય કરે છે, પર સાથેનો સંબંધ કરે છે. ‘હું પરનો
નિમિત્ત થનાર’ એટલે કે ‘હું જ્ઞાન ભાવ નથી પણ પર તે જ હું છું’ એવી અજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ છે. ‘હું નથી ને પર
છે’ એવા જ અભિપ્રાયથી પોતાના જ્ઞાન સ્વભાવને ભૂલીને પરનો આશ્રય કરે છે. જે રીતે સ્વભાવનું હોવાપણું
છે તે રીતે પોતાના અભિપ્રાયમાં અજ્ઞાનીને બેઠું નથી એટલે પરમાં જ પોતાપણાની મિથ્યા માન્યતા તે કરે છે,
એટલે તેને કોઈ પણ પરાશ્રય ભાવથી જુદાપણું રહ્યું નથી, તેથી તે જીવ પરાશ્રય ભાવથી બંધાય જ છે.
તેની મુક્તિ જ છે. સ્વાશ્રયદ્રષ્ટિ અને પરાશ્રયદ્રષ્ટિ ઉપર જ મુક્તિ ને બંધનનો આધાર છે.
પર તે જ હું છું’ એમ તે સ્વને ઉડાડે છે. પોતાનું જે સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ છે તે તેને ભાસતું નથી પણ પરનું જ
અસ્તિત્વ ભાસે છે એટલે પરમાં ‘આ જ હ્ં’ એમ પરાશ્રયમાં એકત્વબુદ્ધિ કરે છે. અજ્ઞાનીને ‘હું નથી, આ
(પર) છે, તેનું હું કરું તેનો હું નિમિત્ત થઉં’ એવા પ્રકારની પરાશ્રયદ્રષ્ટિ છે, પણ સ્વભાવનો આશ્રય નથી, તેથી
તેને બંધન જ છે–સંસાર જ છે.
સ્વનો જ અભાવ છે, એટલે તેને કોઈ પણ પ્રકારો પરાશ્રયભાવ જ છે. પરનો હું કર્તા નથી એમ માને, પણ
પરનો હું નિમિત્ત થાઉં છું–એમ માનીને તે પરાશ્રય દ્રષ્ટિ છોડતો નથી. બધી વસ્તુઓનું પરિણમન સ્વતંત્ર છે,
કોઈ પણ વસ્તુનું પરિણમન તારા પરિણામોની અપેક્ષા રાખતું નથી, છતાં પણ ‘મારા પરિણામો પર વસ્તુને
નિમિત્ત થાય’ એવી જે એકત્વબુદ્ધિ તે જ અનંત જન્મ–મરણનું કારણ છે. પરમાં નિમિત્ત થવાની દ્રષ્ટિ છે તે જ
પરાશ્રયદ્રષ્ટિ છે.
જ્ઞાનીને સ્વાશ્રિતદ્રષ્ટિ થતાં પર સાથેના સંબંધની માન્યતા છૂટી ગઈ છે, ને વિકાર સાથેના સંબંધનો અભિપ્રાય
ટળી ગયો છે, તેને સંસાર નથી, બંધન નથી, અધર્મ નથી. જ્ઞાનીને જે અલ્પ રાગાદિ છે તેનો નિષેધ વર્તતો
હોવાથી ખરેખર તેને બંધન નથી.
સ્વતંત્ર સ્વભાવને જાણ્યો નથી. સ્વતંત્ર સ્વભાવનો નિષેધ કર્યો છે. અને વસ્તુના સ્વતંત્ર સ્વભાવને જાણવાનો
પોતાના જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે, તે જ્ઞાન–સ્વભાવને તેણે માન્યો નથી, એટલે તેણે જ્ઞાનસ્વભાવે પોતાની હયાતિને
સ્વીકાર નથી પણ વિકાર સ્વરૂપે જ આત્માની હયાતિ માની છે, પોતાના આત્માનો જ અભાવ માન્યો છે. આ
જ સૌથી મોટો અધર્મ છે, ને એ જ સંસાર છે.
PDF/HTML Page 25 of 33
single page version
બધાયને જાણનાર સળંગ જ્ઞાનસ્વભાવી હું છું–એમ ન માનતાં, એક પણ ઠેકાણે મારા નિમિત્તની અપેક્ષા છે એમ
જેણે માન્યું છે તેણે ત્રણે કાળના બધાય પદાર્થોની સ્વતંત્રતાને ઉડાડી છે. અને બધાને જાણનાર પોતાનો સર્વજ્ઞ
સ્વભાવ તેને પણ ઉડાડયો છે, તેને સર્વજ્ઞ ભગવાનની શ્રદ્ધા નથી, સર્વજ્ઞ ભગવાને શું કહ્યું તેની પણ શ્રદ્ધા નથી.
‘પર વસ્તુઓ પરાધીન છે, પરવસ્તુને મારી અપેક્ષા છે’ એમ અજ્ઞાની માને ભલે, પણ તેથી કાંઈ પર વસ્તુ
પરાધીન થઈ જતી નથી, માત્ર તે અજ્ઞાનીને તેના ઊંધા અભિપ્રાયથી અનંત સંસાર ભાવ વધે છે.
પરિણામ હોય તો સત્યભાષા બોલાય’ આવા પ્રકારની માન્યતા તે અજ્ઞાન છે. અજ્ઞાનને લીધે જ તેને પરનું
કરવાપણું અને પર સાથેનો સંબંધ દેખાય છે. ખરેખર એમ છે નહિ. ૩૧૯મા શ્લોકમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે– આ
અજ્ઞાનને પામીને જે જીવો પરથી પરનાં મરણ, જીવન, સુખ, દુઃખ દેખે છે અર્થાત્ માને છે તેઓ અહંકાર–રસથી
કર્મ કરવાનાં ઈચ્છુક છે અને તેઓ નિયમથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, પોતાના આત્માનો જ તેઓ ઘાત કરે છે. ઊંધી
માન્યતાને લીધે, જેવું સ્વરૂપ છે તેવું દેખાતું નથી પણ બધું ઊંધું જ ભાસે છે. એકબીજાનું કાંઈ કરે એવું વસ્તુ
સ્વરૂપ છે નહિ છતાં અજ્ઞાનને લીધે જ અજ્ઞાનીને તેવું ભાસે છે. મારે લીધે પરને કાંઈ થાય ને પરને લીધે મને
કાંઈ થાય–એમ અજ્ઞાનથી જ દેખાય છે. આ જગતમાં જે કાંઈ બંધન અને દુઃખ છે તે અજ્ઞાનથી જ છે. જ્ઞાનીને
બંધન નથી–દુઃખ નથી.
દેખાય છે. જે વસ્તુને જુએ તે વસ્તુરૂપે જ પોતાને માની લે છે. પણ વસ્તુ એમ નથી. ફક્ત અજ્ઞાનથી જ એમ
ભાસે છે. જો અજ્ઞાન છોડીને જ્ઞાનભાવથી જુએ તો સ્વતંત્રતા ભાસે. અજ્ઞાનને લીધે જ સ્વતંત્રતા ભાસતી નથી.
આ લાકડું ઊંચું થયું. ત્યાં ‘આ હાથે લાકડાને ઊંચું કર્યું’ એમ અજ્ઞાનથી જ ભાસે છે, બે દ્રવ્યોની એકતારૂપ
માન્યતાથી જ એમ લાગે છે. જ્ઞાનીઓને સમ્યગ્જ્ઞાનથી એમ ભાસે છે કે લાકડું તે વખતના પોતાના પર્યાયના
સ્વભાવથી જ ઊંચું થયું છે, હાથને લીધે થયું નથી. તેવી જ રીતે મારા હિંસા કે દયાના ભાવને લીધે પર જીવ
મર્યો કે બચ્યો–ઈત્યાદિ પ્રકારની જેટલી માન્યતાઓ છે તે સર્વે અજ્ઞાનને લીધે જ છે. બધાય જીવો પોત પોતાની
તે તે વખતની સ્વતંત્ર અવસ્થાથી જ સુખી કે દુઃખી થાય છે. પોતા સિવાય બીજા સર્વે પદાર્થોની જે જે અવસ્થા
થાય છે તે બધાય પર દ્રવ્યના ભાવો છે, પોતાના ભાવો નથી. પોતાવડે પર દ્રવ્યના ભાવોને કરી શકવા અશક્ય
છે. માટે, અજ્ઞાનીના અધ્યવસાનનો ‘પરમાં કાંઈક કરું’ એવો જે આશય છે તે મિથ્યા છે, અને તે જ બંધનું
કારણ છે. જેમ–આકાશને ફૂલ હોતાં જ નથી તેથી, ‘હું આકાશના ફૂલને ચૂંટુ છું’ એવો અભિપ્રાય મિથ્યા છે–
ખોટો છે; તેમ પરવસ્તુમાં પરવસ્તુનો વ્યાપાર જ નથી, પર વસ્તુના ભાવો પોતામાં અસત્ છે તેથી, ‘હું
પરવસ્તુમાં કાંઈક કરું’ એવો જે અજ્ઞાનીનો અધ્યવસાય છે તે ચોક્કસપણે મિથ્યા છે, ખોટો છે, જુઠ્ઠો છે, નિરર્થક
છે. જીવની જે ખોટી માન્યતા છે તે માન્યતા પ્રમાણે પરમાં બનતું નથી માટે તે ખોટી માન્યતા પરમાં નિરર્થક છે,
અને તે ખોટી માન્યતાથી પોતાનો આત્મા હણાય છે તેથી તે ખોટી માન્યતા પોતામાં અનર્થક છે; પોતાના
આત્માને અનંત સંસારમાં રખડાવવા માટે તે માન્યતા સાર્થક છે, પણ પરમાં તો તદ્ન નિરર્થક છે.
કરાય. જ્ઞાની કહે છે કે ભાઈ, વ્યવહારથી પણ પરનું કંઈ તું કરી શકતો નથી. વ્યવહાર શું કહેવાય તેનું પણ તને
PDF/HTML Page 26 of 33
single page version
પર પદાર્થનું કામ તેના પોતાથી થયું તે તો તે પદાર્થનો નિશ્ચય છે અને તેના કાર્ય વખતે નિમિત્તરૂપ બીજા
પદાર્થની હાજરીને તેનું નિમિત્ત કહેવું તે તેનો વ્યવહાર છે. એટલે કે દરેકે દરેક પદાર્થ સ્વતંત્ર છે–નિરપેક્ષ છે, તે
નિશ્ચય છે અને એક પદાર્થમાં બીજા પદાર્થનું નિમિત્ત કહેવું તે વ્યવહાર છે. પરંતુ એક પદાર્થમાં બીજા પદાર્થે કાંઈ
ઉત્તર:– બોલવાની ક્રિયા તો જડની છે, ભાષા જડ છે. બોલવા ઉપર જેની દ્રષ્ટિ છે તે અજ્ઞાની છે. જ્યારે
હોય તો ધર્મ છે, ખોટો અભિપ્રાય હોય તો અધર્મ છે. અંતરના અભિપ્રાયને તો દેખતો નથી અને ‘આમ
બોલાય, ને તેમ બોલાય’ એમ ભાષાને વળગે છે તે બહિરદ્રષ્ટિ છે.
મારે પરવસ્તુનો આશ્રય નથી ને પરવસ્તુને મારો આશ્રય નથી–આવી દ્રષ્ટિમાં સંસાર રહ્યો નહિ વિકાર કદી
એટલે જ્ઞાનીને સ્વાશ્રયદ્રષ્ટિમાં મુક્તિ જ છે. અને ‘મે પરનું કર્યું, વ્યવહારથી હું પરનું કરું’ એવી અજ્ઞાનીના
અભિપ્રાયમાં પરમાં એકત્વબુદ્ધિરૂપ મિથ્યાત્વભાવ ભરેલો છે. હું પરને નિમિત્ત થાઉં એટલે શું? એનો અર્થ તો
એ થયો કે મારું લક્ષ સ્વાશ્રયમાં ન ટકે પણ ક્યાંક પરમાં લક્ષ જાય, મારો રાગ પરમાં વળે અને હું તે પરનો
નિમિત્ત થાંઉં, ત્યારે તે પરની અવસ્થા થાય–આવી અજ્ઞાનીની બુદ્ધિમાં રાગ સાથે અને પર સાથે એકતા ઊભી
છે. તેને ક્યાંયથી છૂટા પડવાનો અભિપ્રાય નથી. હું તો જ્ઞાનરૂપ છું, જ્ઞાનનું કાર્ય માત્ર જાણવાનું જ છે, પણ રાગ
કરીને પરને નિમિત્ત થવાનું કામ જ્ઞાનનું નથી. જ્ઞાનસ્વભાવ તો પરથી નિરપેક્ષ છે. –આમ જે પોતાના
સ્વભાવને નથી જાણતો, અને પર સાથેની લપ ઊભી કરે છે તે જીવ સાચા જ્ઞાનપરિણામને ઓળખતો નથી,
અને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના કથનનું જે મૂળ પ્રયોજન છે તેને પણ તે સમજતો નથી. એકલો નિરપેક્ષ જ્ઞાનભાવ
અશુભ પરિણામ કરે તે બધાય ફક્ત પોતાને જ અનર્થનું કારણ થાય છે, પરમાં તો તેનાથી કિંચિત્માત્ર થતું
નથી. હિંસા કે અહિંસાના જે શુભ–અશુભ પરિણામ છે તે ખરેખર સંસારનું મૂળ કારણ નથી પણ તે પરિણામમાં
એકત્વબુદ્ધિ જ સંસારનું મૂળ કારણ છે. શુભ પરિણામમાં એકત્વબુદ્ધિ વગર તેનાથી ધર્મ માને જ નહિ. અને હું
પરને મારી–બચાવી શકું એમ, પરમાં એકત્વબુદ્ધિ વગર માને જ નહિ. હું પરને સુખી કરી દઉં–એવી માન્યતાથી
પર જીવ તો કાંઈ સુખી થઈ જતા નથી પણ તે માન્યતાથી પોતે જ દુઃખી થાય છે. પરનું ભલું કરવાની
માન્યતાથી માત્ર પોતાનું જ અનર્થ જ થાય છે, પરનું તો કાંઈ જ થતું નથી. પરનું ભલું–બૂરું તેના પોતાના
પરિણામને આધીન છે.
પર જીવોને કાંઈ કરી શકતો નથી, માટે તેની માન્યતા નિરર્થક હોવાથી મિથ્યા છે, અને તે જ બંધનું કારણ છે શું
પરવસ્તુના પર્યાયનું પરિણમન તારી અપેક્ષા રાખે છે? કે તે પોતે પોતાના દ્રવ્યત્વની અપેક્ષાથી જ પરિણમે છે?
એ દ્રવ્ય એના પોતાથી સ્વતંત્રપણે પરિણમતું હોવા છતાં તું એમ માન કે તેના પરિણમનમાં મારી અપેક્ષા છે–તો
તારી તે માન્યતા તને જ દુઃખનું કારણ છે. તારી પરમાં એકત્વબુદ્ધિથી જ સંસાર છે. તારો જે અભિપ્રાય છે તે
પ્રમાણે વસ્તુમાં તો બનતું નથી; પરનું કરવાનો તારો અભિપ્રાય અને પરિણામ તો વ્યર્થ જાય છે–નિરર્થક છે–
ખોટાં છે અને તને જ તે બંધનું કારણ છે.
વિષય નથી અર્થાત્ તેની મિથ્યામાન્યતા પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી. જગતમાં પરવસ્તુઓ છે ખરી પરંતુ
અજ્ઞાનીના
PDF/HTML Page 27 of 33
single page version
સમજીને પરાશ્રય છોડીને સ્વાશ્રયમાં ટકવું તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે.
અનંત દુઃખનું કારણ છે, તો તે ભાવને સારા કોણ માને? પહેલાં તું વસ્તુસ્વરૂપ સમજીને તારો અભિપ્રાય તો સાચો
કર, સાચો અભિપ્રાય થયા પછી શુભ કે અશુભ ભાવ આવશે તેનું કર્તાપણું તને નહિ રહે, અને તેમાં એકતાબુદ્ધિ
નહિ થાય. માટે સૌથી પહેલાં બધાય પરનો આશ્રય છોડીને, બધાયથી નિરપેક્ષ તારા સ્વભાવને સમજ.
નિમિત્ત થવા ખાતર તેં રાગ કર્યો છે? શું સામો જીવ સમજણ માટે તારા શુભરાગની અપેક્ષા રાખે છે? તને જે
રાગ થયો છે તે પરને નિમિત્ત થવા માટે થયો નથી પણ તારા જ દોષથી થયો છે. આ બેમાં મોટું અંતર છે. રાગ
વખતે, જેની સ્વાશ્રિતદ્રષ્ટિ છે તે જીવ પોતાની પર્યાયની લાયકાત જુએ છે, અને જેની પરાશ્રિત દ્રષ્ટિ છે તે જીવ
પરની લાયકાત જુએ છે અને પરના કારણે રાગ માને છે. પર વસ્તુ માત્ર જ્ઞાનનું જ નિમિત્ત છે તેને બદલે
અજ્ઞાની તેના કારણે રાગ માને છે. પોતાનો રાગ પરને નિમિત્ત થવા માટે થતો નથી તેમજ પરવસ્તુને તે
થાય છે’ એ માન્યતા ખોટી છે. રાગ કરીને પરનું નિમિત્ત થવાની જેની દ્રષ્ટિ છે તેને રાગમાં અને પરમાં જ
એકત્વબુદ્ધિ છે. તેને સદાય પર ઉપરના લક્ષે રાગ કર્યા કરવો છે ને પરનું નિમિત્ત થવું છે. પર સાથેનો સંબંધ
રાખ્યા કરવો છે. પણ પર સાથેનો સંબંધ તોડીને આત્માના સ્વભાવનો આશ્રય કરવો નથી. પર સાથેના
સંબંધની દ્રષ્ટિ એ જ બંધનું મૂળ છે, ને એ જ સંસારનું કારણ છે, એ જ મિથ્યાત્વ છે અને પરની અપેક્ષા રહિત
નિજસ્વભાવનો આશ્રય તે જ મુક્તિનું કારણ છે.
સંવર–નિર્જરા થતા નથી. પર્યાયમાં ચેતનપણું–ચેતન સાથે એકપણું–થયા વગર સંવર–નિર્જરા ક્યાં થાય? અને
રાગ ઘટ્યો પણ ન કહેવાય. રાગ રહિત સ્વભાવના સ્વીકાર પૂર્વક, રાગથી આત્માની ભિન્નતા જાણીને જો રાગ
ઘટે તો રાગ ઘટ્યો કહેવાય. રાગને જ જે પોતાનું સ્વરૂપ માને તેને રાગ ઘટ્યો કેમ કહેવાય?
પ્રયત્ન કરે તેને રાગાદિ ઘટ્યા વગર રહે જ નહિ. પરંતુ રાગ ઘટ્યો તેની મુખ્યતા નથી પણ આત્મજ્ઞાનની
મુખ્યતા છે–એ ભૂલવું ન જોઈએ, એટલે કે મંદ રાગને ધર્મ માનવો ન જોઈએ. આનો અર્થ એમ નથી કે આત્મા
ન સમજાય ત્યાં સુધી તો સ્વચ્છંદપણે વર્તવું ને એવાં ને એવા તીવ્ર પાપ કર્યા કરવાં, અને વિષયકષાય જરા ય
છોડવાં જ નહિ. અહો! પુણ્ય–પણ આત્માનું સ્વરૂપ નથી એવી વાત જેને રુચે–એટલે કે પુણ્ય રહિત
આત્મસ્વભાવ જેને રુચે તે જીવો પાપને તો કેમ આદરે? તેવા જીવોને વિષય–કષાયની રુચિ ન હોય, સત્
સ્વભાવ પ્રત્યે અને સત્ નિમિત્તો પ્રત્યે બહુમાન આવતાં સંસાર તરફનો અશુભરાગ ઘણો જ મંદ થઈ જાય છે.
એ સિવાય તો ધર્મી થવાની પાત્રતા પણ હોતી નથી. જેને આત્માનું જ્ઞાન થયું ન હોય તેણે તો ઘણો જ પ્રયત્ન
કરીને અશુભ રાગાદિ ઘટાડીને આત્માની સમજણનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. જો એમ ન કરે અને એમ ને એમ
PDF/HTML Page 28 of 33
single page version
પ્રશ્ન:– ‘આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, આત્મા પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી,’ –આવું સાંભળનારા અને
તેવો આ સાંભળનારા પણ કરે તો છે, તો પછી અમારામાં ને તેમનામાં ફેર શું પડ્યો?
પોતાના કરતાં કંઈક સારું કરે છે–એમ માનવું નથી–એવા જીવો પોતાનો સ્વછંદ પોષવા એમ બચાવ કરે છે કે
સત્ય સમજનારા પણ અમારા જેવા જ છે? પોતે અંતરના ભાવને તો સમજતો નથી તેથી તે જીવ બહારના
સંયોગ દેખીને તેના ઉપરથી ધર્મનું માપ ટાંકે છે. એવા જીવને શાસ્ત્રોમાં બહિરાત્મા કહેવાય છે. એવા બહિરાત્મા
જીવને ઉપરનો પ્રશ્ન ઊઠે છે. તેનું અહીં સમાધાન કરે છે. ‘જેવો વેપાર–ધંધો અમે કરીએ છીએ તેવો સત્ય
સાંભળનારા પણ કરે છે’ એમ તેં પ્રશ્નમાં કહ્યું, પરંતુ હે ભાઈ! સૌથી પહેલી મૂળ વાત તો એ છે કે બહારમાં
વેપાર–ધંધા વગેરે કે જડની કોઈ પણ ક્રિયાઓ તો તું પણ નથી કરતો ને બીજા આત્માઓ પણ નથી કરતા.
જ્ઞાની કે અજ્ઞાની કોઈ પણ આત્મા જડની ક્રિયા તો કરતો જ નથી, માત્ર આદરના ભાવ કરે છે. અને તે અંદરના
ભાવ ઉપરથી જ ધર્મ–અધર્મનું માપ થઈ શકે છે. બહારના સંયોગ ઉપરથી ધર્મ–અધર્મનું માપ થઈ શકતું નથી.
કોઈક જીવ વેપાર–ધંધો, ઘર–બાર બધું છોડીને નગ્ન થઈને જંગલમાં રહે, છતાંય મોટો અધર્મી હોય ને અનંત
સંસારમાં રખડે. અને કોઈ જીવને બહારમાં વેપાર–ધંધો કે રાજપાટનો સંયોગ હોય છતાં અંતરમાં
આત્મસ્વભાવનું ભાન છે, ઓળખાણ છે, તો તેવા જીવ મહા ધર્માત્મા ને એકાવતારી કે તે જ ભવે મુક્ત જનાર
પણ હોય. માટે અંદરના ભાવ જોતાં શીખવું જોઈએ, બહારથી ધર્મનું માપ ન હોય. બાહ્યસંયોગ સરખા છતાં
એકને ક્ષણે ક્ષણે ધર્મ, બીજાને ક્ષણે ક્ષણે પાપ.
ભિન્ન શ્રદ્ધે છે. ને બહારમાં કાર્યને હું કરી શકું–એમ માનતા નથી, તેથી તેમને રાગ–દ્વેષ ઘણા જ અલ્પ હોય છે.
અને તે વખતે ય, રાગથી ભિન્ન આત્માની શ્રદ્ધા હોવાથી તેમને ધર્મ થાય છે. રાગ–દ્વેષનું પાપ ઘણું અલ્પ છે.
અને જેને સત્યની દરકાર નથી એવો જીવ તે વેપારાદિ જડની ક્રિયાને પોતાની માને છે ને તેના કર્તાપણાનું
અભિમાન કરે છે તેથી તેને અજ્ઞાનનું ઘણું મોટું પાપ ક્ષણે ક્ષણે બંધાય છે. આ રીતે બહારના સંયોગ સરખા
હોવા છતાં અંતરમાં આકાશ–પાતાળ જેટલો મહાન તફાવત છે, સંયોગ દ્રષ્ટિથી જોનાર જીવ તે તફાવતને કઈ
રીતે સમજશે?
તેનો અહંકાર કરતો, પણ સાચી સમજણ થતાં એમ જાણ્યું કે આત્મા સર્વે પરથી જુદો છે, એટલે ત્રણે લોકના
સર્વે પદાર્થોમાંથી પોતાપણાની ઊંધી માન્યતા છોડી દીધી, તે જ મિથ્યાત્વરૂપ અધર્મનો ત્યાગ છે, એ ત્યાગ
અજ્ઞાને દેખાતો નથી. બહારનું ત્યાગ કે ગ્રહણ આત્મા કરતો નથી, અંતરમાં સત્ય ભાવોનું ગ્રહણ ને ઊંધા
ભાવોનો ત્યાગ કરે તે ધર્મ છે.
સમજવાની દરકાર નથી, સત્યની રુચિ નથી, ને ઊલટા સત્યનો અનાદર કરે છે; જુઓ! બંનેના અંતરના
પરિણામમાં
PDF/HTML Page 29 of 33
single page version
નિવૃત્તિ લે છે ને બીજો જીવ જરાય નિવૃત્તિ નથી લેતો, તો શું પહેલા જીવે તેટલો રાગ નથી છોડ્યો? શ્રી
પદ્મનંદી આચાર્યદેવ કહે છે કે ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માની વાત સાંભળીને હોંશથી તેની હા પાડનાર જીવ
ભવિષ્યમાં મુક્તિ પામવાનો છે. એક જીવ સત્યની હોંશથી હા પાડે છે ને બીજો ના પાડે છે તો તેમાં કેટલો ફેર
છે? સત્યની હા પાડનાર જીવ પોતાની માન્યતામાં ત્રણે કાળના સત્યનું ગ્રહણ અને અસત્યનો ત્યાગ કરે છે,
અને સત્યની ના પાડનાર જીવ પોતાની માન્યતામાં ત્રણકાળના અસત્યનું ગ્રહણ ને સત્યનો ત્યાગ કરે છે; આ
અંતરના ગ્રહણ ત્યાગ અજ્ઞાનીને દેખાતા નથી, ને બહારના પદાર્થોને ગ્રહવા–મૂકવાનું અભિમાન કરે છે.
આશ્રયે તે બધાનું જ્ઞાન જ કરતા હતા. બહારમાં ધંધાની ક્રિયા બહારના કારણે થતી, પોતાને અલ્પ રાગ
પર્યાયની નબળાઈથી થતો, પરંતુ તે વખતે ય એકે ય સમય ચૈતન્યનું સ્વામીપણું ચૂકતા નહિ, ને રાગનું કે પરનું
કર્તાપણું સ્વીકારતા નહિ. અજ્ઞાની જીવને તો તે બહારની ક્રિયા અને રાગ કરતા દેખાય, પણ જ્ઞાનીના અંતર
સ્વભાવની તેને ખબર પડે નહિ. જ્ઞાની તો પોતાના પરિપૂર્ણ ચૈતન્યસ્વભાવના સ્વામી છે, ને તે સ્વભાવના
આશ્રયે ક્ષણે ક્ષણે–પર્યાયે પર્યાયે તેમને જ્ઞાનની વિશુદ્ધતા થતી જાય છે. જ્ઞાની જ્ઞાનસ્વભાવની એકતા સિવાય
બીજું કાંઈ કરતા નથી.
કરતો નથી; હા, તે જીવ પોતામાં મમતાને વધારે અથવા મમતાને ઘટાડે. પરમાર્થે તો મમતાભાવનું ગ્રહણ કે
ત્યાગ આત્મસ્વભાવમાં નથી.
બહારમાં લક્ષ્મી આદિનો સંયોગ હોય, તેથી તેને પર દ્રવ્યનું સ્વામીપણું છે–એમ ન સમજવું. જ્ઞાની જીવ
ગૃહસ્થાશ્રમમાં હોવા છતાં તે ચૈતન્યના જ સ્વામી છે; તેથી તે ધર્મી છે. અને બાહ્યત્યાગી અજ્ઞાની જીવ પરને
છોડવાપણાનો અહંકાર કરે છે–પરદ્રવ્યને મેં છોડ્યું એવું અભિમાન કરે છે તે જીવની માન્યતામાં અનંત પર
દ્રવ્યનું સ્વામીપણું રહેલું છે, તેથી તે અધર્મી છે.
તે જીવને રાગની ઘણી મંદતા થઈ ગઈ છે. વારંવાર વીતરાગસ્વભાવનું શ્રવણ કરતાં તેની ના નથી પાડતો, ને
રુચિપૂર્વક સ્વભાવ સમજવા માટે કાળ ગાળે છે તે જીવને ક્ષણે ક્ષણે મોહ મંદ થતો જાય છે. બીજા જીવને સત્
સ્વભાવની વાત સાંભળવી રુચતી નથી ને ઊલટો અણગમો કરે છે તેને મોહ દ્રઢ થતો જાય છે. નિવૃત્તસ્વરૂપ
રાગરહિત આત્મસ્વભાવની વાતનો વારંવાર પરિચય કરવો ગોઠે છે તો તે જીવને અંતરમાં વીતરાગતા અને
નિવૃત્તિ ગોઠી છે કે નહિ? અને તેટલે અંશે રાગથી ને સંસારથી તેની રુચિ છૂટી ગઈ છે કે નહિ? બસ, આમાં
સ્વભાવના લક્ષે તીવ્ર કષાય છૂટીને મંદ કષાય થઈ ગયો તે શુભક્રિયા છે, અને તે શુભથી પણ આત્મસ્વભાવ
જાય છે તેટલી જ્ઞાન ક્રિયા છે. તે રાગરહિત છે, અને તે ધર્મનું કારણ થાય છે. અને એ રીતે સ્વભાવની રુચિ
ઘૂંટતા ઘૂંટતા જેવો
PDF/HTML Page 30 of 33
single page version
છે. તે ક્રિયા અનંત જન્મમરણનો નાશ કરનારી છે. અનાદિ કાળમાં કદી પણ એવી ક્રિયા એક સેકંડ માત્ર પણ
જીવે કરી નથી, જો એક સેકંડ પણ એવી સમજણ રૂપી ક્રિયા કરે તો જીવની મુક્તિ થયા વગર રહે નહિ.
જેને સત્સ્વભાવની વાત ગમતી નથી તે જીવ તો સત્ સાંભળવા પણ રોકાતો નથી, ને તેને સત્ સમજવાની
પાત્રતા નથી. જે જીવ સત્ને રુચવીને વારંવાર શ્રવણ–મનન કરે છે તે જીવ, ભલે બહારમાં વેપાર–ધંધા કે ઘર–
બારનો રાગ ન છોડી શકે તોપણ, તેનો ભાવ પહેલા જીવ કરતાં સારો છે ને તેનામાં સત્ સમજવાની પાત્રતા છે.
બંને જીવોને બહારમાં વેપારાદિ હોવા છતાં એક ને રાગરહિત સ્વભાવ રુચે છે, ને બીજા જીવને વેપારાદિની અને
રાગની જ રુચિ છે. આ રુચિનો ફેર છે, રુચિ જ ધર્મ–અધર્મનું કારણ છે, સ્વભાવની રુચિ ધર્મનું કારણ છે,
સંયોગ રુચિની અધર્મ નું કારણ છે.
ચૈતન્યસ્વભાવનો નિર્ણય કરતાં પોતામાં સ્વભાવની પરિપૂર્ણતા મનાય તે જ અપૂર્ણતા અને વિકારનો નાશ
કરવાનો ઉપાય છે. અપૂર્ણદશા જેટલો કે વિકાર જેટલો પોતાના આત્માને ન માનતાં, પરિપૂર્ણ સ્વરૂપે પોતાના
આત્માને સ્વીકારવો તે જ પહેલો અપૂર્વ ધર્મ છે.
એવી વિનંતિ છે.
તેણે ખરેખર જ્ઞાનનો કે જ્ઞેયનો પણ યથાર્થ સ્વીકાર કર્યો નથી; કેમ કે જ્ઞાન પોતાથી થાય છે તેને ન જાણતાં
છતાં તેને જ્ઞાનનું કારણ માન્યું તેણે શબ્દોને પણ સ્વીકાર્યા નથી. શબ્દોનો સ્વભાવ જ્ઞાનમાં જણાવાનો છે પણ
જ્ઞાનનું કારણ થવાનો તેનો સ્વભાવ નથી, અને જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વ–પરને પોતાથી જાણવાનો છે, પરમાં કાંઈ
કરવાનો તેનો સ્વભાવ નથી. –આમ સમજે તો જ્ઞાન અને જ્ઞેયને યથાર્થ જાણ્યા કહેવાય. મારી જ્ઞાનદશા મારા
સામાન્ય જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે થાય છે ને શબ્દો મારા કારણે નહિ પણ પરમાણુના કારણે થાય છે–એમ ભિન્ન
ભિન્ન સ્વભાવ સ્વીકારીને પોતાને જાણતાં પરને પણ યથાર્થ જાણે છે.
સ્વભાવ સન્મુખ રહેતાં પરવસ્તુઓ સહેજ જણાઈ જાય છે, ત્યાં ‘જ્ઞાન પરને જાણે છે’ એમ કહેતાં પરની અપેક્ષા
આવે છે માટે તેને વ્યવહાર કહ્યો છે, પરથી જુદું રહીને પરને જાણે છે માટે વ્યવહાર છે. અને સ્વમાં એકતાપૂર્વક
સ્વને જાણે છે માટે સ્વનો જ્ઞાતા તે નિશ્ચય છે. આથી જેમ સ્વના જ્ઞાન વગર પરનું જ્ઞાન ન હોય, તેમ નિશ્ચય
વગર વ્યવહાર ન હોય–એ વાત પણ આમાં આવી જાય છે.
PDF/HTML Page 31 of 33
single page version
पृथगथ विलसंतं स्वं समालोक्य येन त्यजसि भ्कगिति मूर्त्या साकमेकत्वमोहम्।।
જેથી પોતાના આત્માને વિલાસ વિલાસરૂપ, સર્વ પર દ્રવ્યોથી જુદો દેખી આ શરીરાદિ મૂર્તિક પુદ્ગલ દ્રવ્ય સાથે
આવે તો પણ તે બધું સહન કરીને તત્ત્વનો કૌતૂહલી થા.
કહેશે. દુનિયાની અનેક પ્રકારની પ્રતિકૂળતા આવે તોપણ તેને સહન કરીને, તેની ઉપેક્ષા કરીને, ચૈતન્યભગવાન
ચૈતન્ય ભગવાનને તું જોઈ શકીશ નહિ. માટે દુનિયાનું લક્ષ છોડી દઈ અને તેનાથી એકલો પડી એકવાર મહાન
કષ્ટે પણ તત્ત્વ કૌતૂહલી થા!
તું ચોરાશીના કૂવામાં પડયો છે, તેમાંથી પાર પામવા માટે ગમે તેટલા પરિષહો કે ઉપસર્ગો આવે, મરણ જેટલાં
કષ્ટો આવે તોપણ તેની દરકાર છોડીને, પુણ્ય–પાપરૂપ વિકારભાવનો બે ઘડી પાડોશી થા, તો ચૈતન્યદળ તને
જુદું જણાશે. ‘શરીરાદિ તથા શુભાશુભ ભાવ એ બધું મારાથી જુદું છે ને હું એનાથી જુદો છું, પાડોશી છું’ એમ
એક વાર પાડોશી થઈ આત્માનો અનુભવ કર.
આ બધું જે જણાય છે તે હું નહિ પણ તેને જાણનારો તેટલો હું–એમ તેને જાણ તો ખરો! અને તેને જાણીને તેમાં
લીન તો થા! આત્મામાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને લીનતા પ્રગટ થાય છે તેનું આશ્ચર્ય લાવી એકવાર પાડોશી થા.
આત્માનો અનુભવ કર.
લીનતા કરી, એક અંતર્મુહૂર્ત એટલે બે ઘડી છૂટો પડી ચૈતન્ય મૂર્તિને છૂટો જો. ચૈતન્યની વિલાસરૂપ મોજને
જરીક છૂટો પડીને જો. તે મોજને અંદરમાં દેખતાં શરીરાદિના મોહને તું તુરત જ છોડી શકશે. ‘
ઠરીને જો, તો પર સાથેના મોહને ઝટ દઈને છોડી શકીશ.
ભિન્નપણે આત્માને જાણ્યો તેને એ પરિષહોના ગંજ જરાપણ અસર કરી શકે નહિ એટલે કે ચૈતન્ય પોતાના
વેપારથી જરા પણ ડગે નહિ.
PDF/HTML Page 32 of 33
single page version
સમયસાર આનંદમય વિજ્ઞાનઘન આત્માને પ્રત્યક્ષ દેખાડનારું અદ્વિતીય જગચ્ચક્ષુ છે. સદ્ગુરુગમે જે કોઈ તેના
પરમ ગંભીર અને સૂક્ષ્મ ભાવોને હૃદયગત કરશે તેને તે જગચ્ચક્ષુ આત્માનું પ્રત્યક્ષ દર્શન કરાવશે... માટે રાત
દિવસ એ જ મંથન અને એ જ પુરુષાર્થ કર્તવ્ય છે. ભગવાન સૂત્રકાર પોતે છેલ્લી ગાથામાં સમયસારના
અભ્યાસનું ફળ કહે છે કે–
મંગળ શરૂઆત થઈ. ત્યારથી આજસુધી લગભગ નિરંતર તેનું વાંચન થાય છે. એકંદર આઠ વખત પ્રવચનો
થયા, તે નીચેની તિથિએ શરૂ થયા હતા–
દ્વારા યથાર્થપણે અને અત્યંત સ્પષ્ટપણે પ્રગટ કરીને પૂ. ગુરુદેવે વીતરાગી વિજ્ઞાનની ઝંખાતી જ્યોતને સતેજ
કરી છે. જિનાગમોમાં ભરેલાં પરમ નિધાનો જોઈ શકવાની દ્રષ્ટિ પૂ. ગુરુદેવશ્રીના સમાગમ અને પ્રવચન શ્રવણ
વિના અમ અલ્પ બુદ્ધિજીવોને કેમ પ્રાપ્ત થાત! સાચા ઉપદેષ્ટાઓની અતિશય ન્યૂનતાને લીધે મોક્ષમાર્ગ બહુ જ
ઢંકાઈ ગયો હતો ત્યારે પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ ભેદજ્ઞાનના બળથી જિનાગમના મર્મોને ખોલી મોક્ષમાર્ગને ખૂલ્લો કર્યો
છે ને જિનશાસનનો ઉદ્ધાર કરીને તેની મહા પ્રભાવના કરી છે. એ રીતે હજારો–હજારો જીવો પર તેઓશ્રીએ
અથાગ ઉપકાર કર્યો છે. સ્વાનુભૂતિના પંથને પ્રકાશતી ગુરુદેવશ્રીની વાણી જયવંત રહો.
છે. મુમુક્ષુઓ અતિશય ઉલ્લાસપૂર્વક તેનો અભ્યાસ કરી, ઊગ્ર પુરુષાર્થથી તેમાં કહેલા ભાવોને સંપૂર્ણ રીતે
હૃદયમાં ઉતારી, શુદ્ધાત્માની રુચિ, પ્રતીતિ અને અનુભવ કરી શાશ્વત પરમાનંદને પામો.
PDF/HTML Page 33 of 33
single page version
મહિમા કરીને ત્યાં જ્ઞાન એકાગ્ર થાય તો તે અધર્મ છે અને આત્માનો મહિમા સમજીને ત્યાં જ્ઞાન એકાગ્ર થાય તો
તે ધર્મ છે. જેમ–જે જીવોને વિષયોમાં કે લક્ષ્મી વગેરેમાં સુખબુદ્ધિ થઈ છે તે જીવ તેમાં એકાગ્ર થાય છે–જીવનને
જોખમમાં મૂકીને પણ તે વિષયોમાં ઝંપલાવે છે કેમ કે તેને જ્ઞાનમાં તેનો મહિમા ભાસ્યો છે, તેમ આત્માનો
જ્ઞાનસ્વભાવ અનંત સુખસ્વરૂપ છે. પરથી જુદો છે–એ સ્વભાવનો મહિમા જો જ્ઞાનમાં સમજાય તો બધાયની
દરકાર છોડીને જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવમાં ઠરે અને સાચી શાન્તિ પ્રગટે; એનું નામ ધર્મ છે. પરંતુ જો જ્ઞાનમાં
અને પર્યાયબુદ્ધિમાં જ અટકી જાય, પણ ત્યાંથી પાછું ખસીને પૂર્ણ સ્વભાવમાં વળે નહિ અને શાંતિ પ્રગટે નહિ.
છોડીને તારી વર્તમાન અવસ્થાને ત્રિકાળી જ્ઞાન–સ્વભાવમાં એકાકાર કર, તો ત્રિકાળી સ્વભાવના આધારે
અવસ્થામાં પરિપૂર્ણ શાંતિ પ્રગટ થાય.
આશ્રયે જીવને સમ્યક્મતિ–શ્રુતજ્ઞાન પ્રગટ થાય, અને અલ્પકાળમાં ભવનો અંત આવે. આ સિવાય જે મતિ–
તેને પાપાનુબંધી પુણ્ય બંધાય અને સાથે સાથે તે જ વખતે, આખા આત્મસ્વભાવના અનાદરરૂપ મિથ્યાત્વથી
અનંત પાપ બાંધે અને અનંત ભવ વધારે.
આદિ સાતમી નરકે એક એકથી અનંતગણું દુઃખ છે; એવા અનંતા દુઃખની પ્રતિકૂળતાની વેદનામાં પડેલો,
મહાઆકરાં પાપ કરીને ત્યાં ગયેલો, તીવ્ર વેદનાના ગંજમાં પડેલો છતાં, તેમાં કોઈ વાર કોઈ જીવને એવો
વિચાર આવે કે અરેરે! આવી વેદના! આવી પીડા! એવા વિચારો કરતાં સ્વસન્મુખ વેગ વળતાં સમ્યગ્દર્શન
થઈ જાય છે. ત્યાં સત્સમાગમ નથી પણ પૂર્વે એકવાર સત્સમાગમ કર્યો હતો, સત્નું શ્રવણ કર્યું હતું અને
વર્તમાન સમ્યક્ વિચારના બળથી, સાતમી નરકની મહા તીવ્ર પીડામાં પડલો છતાં, પીડાનું લક્ષ ચૂકી જઈને
સમ્યક્દર્શન થાય છે, આત્માનું વેદન થાય છે. સાતમી નરકમાં રહેલા સમ્યગ્દર્શન પામેલા જીવને તે નરકની પીડા
અસર કરી શકતી નથી, કારણ કે તેને ભાન છે કે મારા જ્ઞાનસ્વરૂપ ચૈતન્યને કોઈ પર પદાર્થ અસર કરી શકતો
નથી ને? મનુષ્યપણું પામીને રોદણાં શું રોયાં કરે છે? હવે સત્સમાગમે આત્માની પિછાણ કરી આત્માનુભવ કર.
આત્માનુભવનું એવું માહાત્મ્ય છે કે પરિષહ આવ્યે પણ ડગે નહિ ને બે ઘડી સ્વરૂપમાં લીન થાય તો પૂર્ણ
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે, જીવન્મુક્ત દશા થાય અને મોક્ષદશા થાય; તો પછી મિથ્યાત્વનો નાશ કરી સમ્યક્દર્શન
પ્રગટ કરવું તે તો સુગમ છે.