સાથે નિમિત્ત છે, છતાં કોઈ પરમાણુ સ્કંધમાં જોડાય, તે જ વખતે બીજો તેમાંથી છૂટો પડે, એક જીવ સમ્યગ્દર્શન
પામે ને બીજો જીવ તે જ વખતે કેવળજ્ઞાન પામી જાય, –એ પ્રમાણે જીવ–અજીવ દ્રવ્યોમાં પોતપોતાની યોગ્યતા
પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન અવસ્થારૂપે ક્રમબદ્ધ પરિણામ થાય છે. માટે, પોતાના જ્ઞાનપરિણામનો પ્રવાહ જ્યાંથી વહે
છે–એવા જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું યથાર્થજ્ઞાન થાય છે.
મિથ્યા થઈ. પર્યાયને અંતરમાં વાળીને જ્ઞાયકભાવ સાથે તદ્રૂપ કરવી જોઈએ, તેને બદલે પર સાથે તદ્રૂપ
માનીને કદ્રૂપ કરી, તેણે દિવાળીને બદલે હોળી કરી. જેમ હોળીને બદલે દિવાળીના તહેવારમાં મોઢા ઉપર મસ
ચોપડીને મેલું કરે તો તે મૂરખ કહેવાય. તેમ ‘દિ....વાળી’ એટલે પોતાની નિર્મળ સ્વપર્યાય, તેમાં પોતે તદ્રૂપ
થવું જોઈએ તેને બદલે અજ્ઞાની પર સાથે પોતાને તદ્રૂપતા માનીને પોતાની પર્યાયને મલિન કરે છે એટલે તે
દિ.....વાળીને બદલે પોતાના ગુણની હોળી કરે છે. ભાઈ, ‘દિ’ એટલે સ્વકાળની પર્યાય તેને ‘વાળ’ તારા
આત્મામાં,–તો તારા ઘરે દિવાળીના દીવા પ્રગટે એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાનના દીવડા પ્રગટે ને મિથ્યાત્વની હોળી
મટે. સ્વકાળની પર્યાયને અંતરમાં ન વાળતાં પર સાથે એકપણું માનીને, તે ઊંધી માન્યતામાં અજ્ઞાની
પોતાના ગુણને હોમી દે છે એટલે તેને પોતાના ગુણની હોળી થાય છે–ગુણની નિર્મળદશા પ્રગટવાને બદલે
મલિનદશા પ્રગટે છે; તેમાં આત્માની શોભા નથી.
પર્યાયમાં બીજો તદ્રૂપ થઈને તેને કરે તો તેમાં દ્રવ્યની પ્રભુતા રહેતી નથી; અથવા આત્મા પોતે પર સાથે તદ્રૂપતા
માનીને તેનો કર્તા થવા જાય તો તેમાં પણ પોતાની કે પરની પ્રભુતા રહેતી નથી. પરનો કર્તા થવા જાય તે
પોતાની પ્રભુતાને ભૂલે છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયનું જ્ઞાતાપણું ન માનતાં તેમાં આડુંઅવળું કરવાનું માને તો તે જીવ
પોતાના જ્ઞાતાભાવ સાથે તદ્રૂપ ન રહેતાં, મિથ્યાદ્રષ્ટિ કદ્રૂપ થઈ જાય છે.
આવી જાય છે. હું જ્ઞાયક, ને પદાર્થોમાં સ્વતંત્ર ક્રમબદ્ધ પરિણમન–બસ! આમાં બધો સાર આવી ગયો. પોતાના
જ્ઞાયકસ્વભાવનો ને પદાર્થોના ક્રમબદ્ધપરિણામની સ્વતંત્રતાનો નિર્ણય કરીને, પોતે પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવમાં
અભેદ થઈને પરિણમ્યો, ત્યાં પોતે જ્ઞાયક જ રહ્યો ને પરનો અકર્તા થયો, તેનું જ્ઞાન, રાગાદિથી છૂટું પડીને
‘સર્વવિશુદ્ધ’ થયું. આનું નામ જૈનશાસન, ને આનું નામ ધર્મ.
સ્વભાવ તરફ લઈ જાય–તે જ ઈષ્ટ–ઉપદેશ છે,–અને તે જ જૈનધર્મનો મર્મ છે તેથી જૈનનું ઉપનિષદ છે.
નિમિત્તના નામે ઊલટો સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિ પોષે છે; “જુઓ, શાસ્ત્રમાં નિમિત્ત તો કહ્યું છે ને? બે કારણ તો
કહ્યા છે ને?”–એમ કહીને ઊલટો સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિ ઘૂંટે છે. પં. બનારસીદાસજી કહે છે કે–