PDF/HTML Page 21 of 25
single page version
ઉત્તર:– આત્મા અને બંધના ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણોની સૂક્ષ્મ અંર્તસંધિમાં પ્રજ્ઞા–છીણીને સાવધાન થઈને મારવાથી તેઓ
ઉત્તર:– પ્રજ્ઞા એટલે ભેદજ્ઞાનરૂપ બુદ્ધિ;
(૩૬) પ્રશ્ન:– તે પ્રજ્ઞા કેવી છે?
ઉત્તર:– તે પ્રજ્ઞા ‘ભગવતી’ છે, મહિમાવંત છે.
(૩૭) પ્રશ્ન:– આત્મા અને બંધને છેદવા માટે આ ભગવતી પ્રજ્ઞા જ એક સાધન છે ને બીજું સાધન કેમ નથી?
ઉત્તર:– કેમકે નિશ્ચયે પોતાથી ભિન્ન સાધનનો અભાવ હોવાથી ભગવતી પ્રજ્ઞા જ છેદનાત્મક સાધન છે.
(૩૮) પ્રશ્ન:– દેહની ક્રિયા આત્મા અને બંધને જુદા કરવાનું સાધન છે કે નહિ?
ઉત્તર:– ના; દેહની ક્રિયા તે સાધન નથી, કેમકે તે પોતાથી ભિન્ન છે; અને મોક્ષ માટે પોતાથી ભિન્ન સાધનનો અભાવ છે.
(૩૯) પ્રશ્ન:– શુભરાગ તે મોક્ષનું સાધન છે કે નથી?
ઉત્તર:– ના; શુભરાગ તે ખરેખર મોક્ષનું સાધન નથી, કેમકે તે પણ ખરેખર આત્માના સ્વભાવથી ભિન્ન છે; અને મોક્ષ
ઉત્તર:– અંતર્મુખ થઈને એકાગ્ર થયેલું જ્ઞાન તે ‘ભગવતી પ્રજ્ઞા’ છે; આત્મા સાથે અભિન્ન વર્તતી થકી તે પ્રજ્ઞા જ
ઉત્તર:– આત્મા અને બંધને ભિન્ન કરવા તે અહીં કાર્ય છે.
(૪૨) પ્રશ્ન:– તે કાર્યનો કર્તા કોણ છે?
ઉત્તર:– મોક્ષર્થી જીવ તે કાર્યનો કર્તા છે.
(૪૩) પ્રશ્ન:– તે કર્તાનું સાધન શું છે?
ઉત્તર:– મોક્ષરૂપી કાર્ય કરવામાં આત્માના સાધનની ‘મીમાંસા’ કરવામાં આવતાં ભગવતી પ્રજ્ઞા જ તેનું સાધન છે,
ઉત્તર:– મીમાંસા એટલે ઊંડી તપાસ, ઊંડી વિચારણા; આત્મામાં ઊતરીને ઊંડી તપાસ કરતાં ભગવતીપ્રજ્ઞા જ
ઉત્તર:– જ્ઞાની અંતરમાં જ્ઞાનને એકાગ્ર કરતા થકા, ને રાગને પોતાથી ભિન્ન જાણતા થકા મોક્ષના પંથે ચડેલા છે.
(૪૬) પ્રશ્ન:– અજ્ઞાની કયા પથે પડેલો છે?
ઉત્તર:– રાગથી ધર્મ માનનાર અજ્ઞાની સંસારના પંથે પડેલો છે.
(૪૭) પ્રશ્ન:– નવ તત્ત્વમાં જીવતત્ત્વ કેવું છે?
ઉત્તર:– જ્ઞાન જેનો પરમ સ્વભાવ છે એવું જીવતત્ત્વ છે, તે રાગાદિથી ખરેખર ભિન્ન છે.
(૪૮) પ્રશ્ન:– રાગ તે કયું તત્ત્વ છે?
ઉત્તર:– રાગ તે બંધતત્ત્વમાં સમાય છે.
(૪૯) પ્રશ્ન:– આત્મા અને બંધની સૂક્ષ્મસંધિમાં પ્રજ્ઞા–છીણીને પટકવી એટલે શું?
ઉત્તર:– રાગ અને આત્મા બંનેના ભિન્નભિન્ન લક્ષણો ઓળખીને, રાગ સાથે જ્ઞાનની એકતા ન કરવી, ને જ્ઞાનને
ઉપાય છે.
ઉત્તર:– પ્રજ્ઞા–છીણી એટલે અંતરમાં એકાગ્ર થયેલું જ્ઞાન, તે ખરેખર આત્મા સાથે અભેદ હોવાથી આત્માથી અભિન્ન છે.
PDF/HTML Page 22 of 25
single page version
ઉત્તર:– રાગાદિક તે ખરેખર આત્માથી ભિન્ન છે, કેમ કે તે રાગ વિના પણ આત્માની પ્રાપ્તિ સંભવે છે.
રીતે રાગ અને આત્માની ભિન્નતા સિદ્ધ થાય છે.
ઉત્તર:– હા; પ્રજ્ઞા–છીણીવડે છેદવામાં આવતાં તેઓ જરૂર જુદા પડી જાય છે.
(૫૩) પ્રશ્ન:– મોક્ષમાર્ગમાં રાગની અપેક્ષા છે કે ઉપેક્ષા છે?
ઉત્તર:– મોક્ષમાર્ગમાં રાગની ઉપેક્ષા છે.
(૫૪) પ્રશ્ન:– રાગની ઉપેક્ષા કોણ કરી શકે?
ઉત્તર:– રાગને જે પોતાના સ્વભાવથી ભિન્ન જાણે તે જ તેની ઉપેક્ષા કરીને અંતરમાં વળે; પણ જે રાગથી
ઉત્તર:– રાગ તે તો બહિર્મુખવૃત્તિ છે, ને મોક્ષમાર્ગ તો અંતર્મુખી છે; બહિર્મુખવૃત્તિ તે અંતર્મુખ થવાનું
ઉત્તર:– મોક્ષમાર્ગ તો ‘અમૃત’ છે.
(૫૭) પ્રશ્ન:– રાગ કેવો છે?
ઉત્તર:– રાગ તો ‘ઝેર’ છે.
(૫૮) પ્રશ્ન:– રાગ તે બંધમાર્ગ છે કે મોક્ષમાર્ગ?
ઉત્તર:– રાગ તે બંધમાર્ગ છે. મોક્ષમાર્ગ તો વીતરાગ ભાવરૂપ છે, તેનું સાધન રાગ કેમ હોય?
(૫૯) પ્રશ્ન:– શુભરાગવડે બંધનો છેદ થાય કે ન થાય?
ઉત્તર:– ન થાય કેમકે રાગ પોતે બંધસ્વરૂપ છે, તો તેના વડે બંધનો છેદ કેમ થાય? વીતરાગી પ્રજ્ઞાવડે જ
ઉત્તર:– આત્મા ચેતક છે; ને બંધ તે ચેત્ય છે, ચેતક નથી.
(૬૨) પ્રશ્ન:– આત્મા અને બંધ એક છે કે ભિન્ન છે?
ઉત્તર:– આત્મા ચેતક છે, ને બંધ ચેત્ય છે, તે બંને નિશ્ચયથી ભિન્ન છે, પરંતુ અજ્ઞાની જીવને તેમના
કઈ રીતે જુદા પાડી શકાય?–તે સમજાવો.
તેમને છેદી શકાય છે, એમ અમે જાણીએ છીએ.
PDF/HTML Page 23 of 25
single page version
આ સમાધિશતક છે; તેમાં આત્માને સમાધિ કેમ થાય? તે બતાવે છે. સમાધિ તે સ્વાધીન છે–આત્માને
ભાનપૂર્વક આત્મામાં એકાગ્રત રહે તેનું નામ સમાધિ છે. પણ દેહાદિથી ભિન્ન આત્માને ભૂલીને, શરીર વગેરે
પરદ્રવ્યોને જ જે ‘આત્મા’ માને તેને બાહ્યવિષયોમાંથી એકાગ્રતા છૂટે નહિ ને આત્મામાં એકાગ્રતા થાય નહિ
એટલે તેને સમાધિ ન થાય, તેના આત્મામાં તો અસમાધિનું તંત્ર રહે છે. મિથ્યાત્વાદિભાવ તે અસમાધિ છે.
ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખતાથી સમ્યક્ત્વાદિભાવ પ્રગટે તે સમાધિ છે.
કરીને ‘તે જ હું’ એમ અજ્ઞાની માને છે. શરીરથી ભિન્ન અતીન્દ્રિય આત્મા તો તેને ઈન્દ્રિયદ્વારા ભાસતો નથી.
જણાતા આ દેહાદિને જ પોતાનું સ્વરૂપ માને છે. દેહાદિક તો જડ છે, તે કાંઈ આત્મા નથી, આત્માથી અત્યંત
ભિન્ન છે. પણ અજ્ઞાનીને ઈન્દ્રિયજ્ઞાનદ્વારા દેહથી જુદો આત્મા દેખાતો નથી; તેથી દેહના અસ્તિત્વમાં જ પોતાનું
અસ્તિત્વ માને છે. શરીરની ક્રિયાઓ તે જાણે કે આત્માનું જ કાર્ય હોય–એમ અજ્ઞાનીને ભ્રમણા છે; ઈન્દ્રિયોથી જ
હું જાણું છું એટલે ઈન્દ્રિયો તે જ આત્મા છે–એમ તેને ભ્રમણા છે. આ રીતે અજ્ઞાની જીવ પોતાના દેહને જ આત્મા
માને છે. તેમજ પરમાં પણ દેહને જ આત્મા માને છે. દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ પોતાના આત્માને નથી
ઓળખતો તેથી બીજા આત્માને પણ તેવા સ્વરૂપે ઓળખતો નથી. પોતે પોતાના આત્મજ્ઞાનથી પરાઙ્મુખ વર્તતો
હોવાથી, અને ઈન્દ્રિયજ્ઞાનદ્વારા એકલી બહિર્મુખ પ્રવૃત્તિ જ કરતો હોવાથી અજ્ઞાની જીવ દેહાદિને જ આત્મા માને
છે, દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને તે જાણતો નથી.
બહિરાત્મા છે. જ્ઞાનને અંતર્મુખ
PDF/HTML Page 24 of 25
single page version
तिर्यंचं तिर्यगंगस्थं सुरांगस्थं सुरं तथा।।
अनंतानंतधीशक्तिः स्वसंवेद्योऽचलस्थितिः।।
PDF/HTML Page 25 of 25
single page version
તે ‘મુક્તિપુરીનો પ્રવાસી’ થયો છે; તેથી “હવે મારે અનંત સંસાર હશે! ”
એવી શંકા તેને ઊઠતી જ નથી; સ્વભાવના જોરે તેને એવી નિઃશંકતા છે કે
હવે અલ્પ જ કાળમાં મારી મુક્તદશા ખીલી જશે.
તે સ્વભાવમાં ભય નથી, તે સ્વભાવમાં વિકાર નથી;
ત્યાં ભય રહેતો નથી, ત્યાં વિકાર રહેતો નથી;
ધર્મી નિર્ભય છે, ધર્મી વિકારનો નાશક છે.