Page 537 of 540
PDF/HTML Page 546 of 549
single page version
પર્યાય કયા કાળે થઈ એની, એને ને તારે કાંઈ સંબંધ નથી. આહા... હા! પ્રભુ! એના સાટુ તું રોકાઈ
ગયો! તેં તારા દ્રવ્ય-પર્યાયની સ્થિતિને ન જોઈ. એ અહીંયાં કહેવા માગે છે (મુનિરાજ!) તાત્પર્ય તો
આ છે. શરીરની એટલી વાત (કરી છે ને...!) (તારા દ્રવ્ય–પર્યાયને જો. એ તાત્પર્ય છે.!)
નથી. “દરેક દ્રવ્ય સામાન્ય-વિશેષસ્વરૂપ છે.” એટલે સામાન્ય છે તે ધ્રુવપણે ઠીક! પણ વિશેષમાં
પર્યાયોમાં બદલો થાય છે. ઈ બદલો થાય છે એમાં પરની અપેક્ષા કાંઈ છે કે નહીં? કે ના. પ્રભુ!
બદલો થવું એ તો એનો-પર્યાયનો સ્વભાવ છે. આહા... હા! એથી બીજા દ્રવ્યની - એમાં કોઈ
દ્રવ્યની, પર્યાયમાં અપેક્ષા નથી. આહા... હા! આકરું કામ (આ) બેસવું! આખી દુનિયા! ચૌદ
બ્રહ્માંડમાં અનંત-અનંત દ્રવ્યો, સામાન્ય-વિશેષસ્વરૂપે જ બિરાજે છે. એના વિશેષને માટે કોઈની
અપેક્ષા નથી, કોઈ કાળે, કોઈ ક્ષેત્રે - કોઈ પ્રતિકૂળ સંયોગે કે અનુકૂળ સંયોગે - એની અવસ્થાને
પરની કોઈ અપેક્ષા છે જ નહીં. આહા... હા! તેની અવસ્થા તેને કાળે સ્વતંત્ર થાય - તેવું જ એનું
સામાન્ય (એકરૂપ) રહે, વિશેષપણે બદલે એવું સ્વરૂપ છે. આહા... હા!
લઈને પરિણામે છે - કોઈ પણ દ્રવ્યની - પરમાણુની કે આત્માની નરકના જીવની કે નિગોદના
જીવની, પરમાણુ એક-એકની કે સ્કંધની કોઈ દ્રવ્યની કોઈની પર્યાય-વિશેષપણે થવાનો તેનો પોતાનો
સ્વભાવ છે. એમાં વિશેષપણું લાગે છે ઈ વિશેષપણું બીજાને લઈને કે સંયોગનેલઈને (થાય છે) એ
દ્રષ્ટિ વિપરીત છે. આહા... હા! આ વાત (અલૌકિક છે) પણ શબ્દો સામાન્ય છે. વસ્તુની વહેંચણી -
અનંતથી ભિન્ન છે. દરેક દ્રવ્ય, એક ક્ષેત્રમાં રહ્યાં છતાં - એક આકાશના પ્રદેશમાં છ દ્રવ્ય છે. ભલે
આત્મા આખો નહીં પણ અસંખ્યપ્રદેશે. એક આકાશના પ્રદેશે છે. અસંખ્યપ્રદેશી હોવા છતાં. એવા-
એવા અનંતા જીવના અસંખ્યપ્રદેશ. એક જીવ એક પ્રદેશમાં ન રહી શકે. એક જીવ અસંખ્યપ્રદેશમાં
રહે. આકાશના. છતાં કહે છે કે ઈ આકાશની પર્યાયની - અપેક્ષાએ ત્યાં ઈ રહેલો
Page 538 of 540
PDF/HTML Page 547 of 549
single page version
(વ્યવહાર) કથની છે. ઈ જ આવે છે ને...! કે આકાશ પરનો આધાર હોય, તો આકાશનો આધાર
કોણ?
ત્યારે (એમ કથની થાય.) એથી કરીને સ્વદ્રવ્યની પર્યાયમાં કોઈ પણ ઘાલમેલ કે ફેરફાર પરદ્રવ્યથી
થાય એવું સ્વરૂપ નથી. આકરી વાત બાપુ!! ભાષા સાદી છે. (શ્રોતાઃ) એ વાત વ્યાજબીને યથાર્થ જ
છે...
એમ લાગે કે જાણે પરની કોઈ અપેક્ષા હશે? કે ના. તો સામાન્ય તેનું તે જ પણ રહે અને બદલાય
પણ છે.
કમળથી પ્રાપ્તિ થાય સમ્યગ્દર્શનની’ આહા... હા! વાત ત્યાં કરી કે નિમિત્ત ત્યાં કેવું હોય? એટલું
જણાવે છે. બાકી સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય, વિશેષ છે. સામાન્ય પોતે કાયમ છે અને સમ્યગ્દર્શન પર્યાય,
એ વિશેષ છે. વિશેષપણું પણ એનું પોતાનું સ્વરૂપ છે. એ વિશેષપણું કોઈ પરની-અપેક્ષાથી થયું છે,
કર્મનો ઉઘાડ થયો અંદર ને દર્શનમોહનો અભાવ થયો, માટે સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય થઈ, તો ત્યાં
વિશેષનું સામર્થ્યપણું પોતાનું છે તે રહેતું નથી. આહા...! સમજાણું કાંઈ...?
(દ્રવ્યનું.) આહા... હા!
ક્યાં’ ક કોક ઠેકાણે કંઈક ફેર પડશે, એ દ્રષ્ટિ, સમ્યગદ્રષ્ટિની નથી. આહા... હા! વાત તો થોડી છે
પણ ગંભીરતા શી એની ઘણી!
અનન્યપણે છે એ બેયમાં વિરોધ નથી. અન્યપણું પણ કહેવાય છે ને અનન્યપણું પણ કહેવાય
Page 539 of 540
PDF/HTML Page 548 of 549
single page version
(આદિ) નથી કે મનુષ્યગતિ વખતે તે સિદ્ધગતિ નથી. ઈ અન્ય-અન્ય કહેવાય છે. છતાં તે અન્ય-
અન્ય, અનન્ય છે. એ દ્રવ્યથી તે વિશેષ અનન્ય છે. આહા... હા... હા... હા! સમજાય છે કાંઈ...?
આવું સ્વરૂપ હવે!! બાઈયું ને બધાને બિચારાને... વખત મળે નહીં. જિંદગીયું હાલી જાય છે! આહા...
હા! મનુષ્યપણાનું આયુષ્ય છે. છે એટલું જ છે. જેટલો કાળ દેહમાં રહેવાનું-વિશેષપણે રહેવાનું (છે.)
તેટલો કાળ રહેશે. આયુષ્યને કારણે કહેવું એ પણ એક નિમિત્ત છે. આહા... હા! એ સ્થિતિમાં પોતાની
સામાન્ય-વિશેષ દ્રવ્યશક્તિ, પરથી જુદી જો સાંભળી નહીં અને પરને લઈને કંઈપણ મારમાં ફેરફાર
થાય છે ને મારાથી પરમાં કંઈ ફેરફાર થાય છે (એવા અભિપ્રાયવાળાનું) પરિભ્રમણ નહિ મટે પ્રભુ!
આહા...! એના ભવભ્રમણના ચક્રો વિચરીત દ્રષ્ટિને લઈને નહીં મટે. આહા... હા!
વિશેષોની અપેક્ષાએ અન્યપણું હોવામાં કોઈ પ્રકારનો વિરોધ નથી.” જુઓ! ક્યાં મરીચિની પર્યાય
અને ક્યાં ભગવાન (મહાવીર સ્વામીની) પર્યાય! જીવ તો ઈ જ છે. જીવસામાન્ય એટલે કાયમ
રહેનારાની અપેક્ષાએ અનન્યપણું છે. પણ જીવના વિશેષોની - અપેક્ષાએ અન્યપણું” ક્યાં મરીચિની
પર્યાય ને ક્યાં ભગવાનની પર્યાય? એ અન્ય-અન્યપણું છે. એ વસ્તુમાં - સ્વરૂપની સ્થિતિમાં છે.
કોઈ પરની અપેક્ષા એમાં છે નહીં. આહા... હા!
દ્રવ્યસામાન્ય જ જણાય છે.
ક્યાં મરીચિની પર્યાય? ને ક્યાં તીર્થંકર-કેવળીની પર્યાય? આહા... હા! ક્યાં નિગોદમાં - એક
અક્ષરના અનંતમા ભાગની પર્યાય? એ જીવ (ત્યાંથી) નીકળીને મનુષ્ય થઈને આઠ વર્ષે કેવળ
(જ્ઞાન) પામે! આહા... હા! ક્યાં? સામાન્યની અપેક્ષાએ જીવ એનો ઈ. વિશેષની અપેક્ષાએ તો
(જબરો તફાવત.) નિગોદમાં અક્ષરના અનંતમા ભાગે (જ્ઞાનપર્યાયનો) ઉઘાડ અને ન્યાંથી મનુષ્ય
થાય, કારણ કે ત્યાં પણ (નગોદમાં પણ) શુભભાવ છે. પર્યાયમાં શુભભાવ
Page 540 of 540
PDF/HTML Page 549 of 549
single page version
છે. તે મનુષ્યપણામાં વિશેષ દશા ન્યાં ક્યાં (નગોદમાં) અક્ષરનો અનંતમો ભાગ અને અહીંયાં આઠ
વર્ષે અંતર્મુખ જ્યાં નજર કરે છે. આહા... હા! જ્યાં ભગવાન (આત્મા) પૂરણ સામર્થ્યમાં સ્વભાવથી
ભરેલો ભગવાન! અંતર્મુખ નજર કરે છે (એકાગ્ર થાય છે) ત્યાં કેવળ (જ્ઞાન) થાય છે. આહા...
હા! આવી વાત છે. વીતરાગનો મારગ કોઈ અલૌકિક છે!! લોકો (જાણે કે) સાધારણ આમ હોય
અને (ક્રિયાકાંડમાં) સામાયિક કરવી ને પોષા કરવા ને પડિક્કમણું કરવું, લીલોતરી નો’ ખાવી ને
ચોવિહાર કરવો, ઉપવાસ કરવા ને એ બધું સંવર ને તપ. ઉપવાસ કરવા તે તપ ને આ નિર્જરા!!
આ... રે! ક્યાંનું ક્યાં (માન્યું) પ્રભુ! વીતરાગ સર્વજ્ઞદેવ, પરમાત્મા! એણે કહેલો દ્રવ્યનો અને
પર્યાયનો સ્વભાવ, ભલે ભિન્ન-ભિન્ન પર્યાય હોય, છતાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તો એ પર્યાયો અન્ય-અન્ય
નથી અનન્ય છે. પર્યાયની અપેક્ષાએ - ઈ પહેલી નો’ તી ને થઈ અન્ય તેથી અન્ય-અન્ય કહેવાય
છે. પણ એને ને એને અને એમાં (જોવાનું છે.) આહા... હા!
પર્યાયમાં ઈ અપેક્ષાએ અન્ય-અન્ય છે. અનેરી પર્યાય (થાય) ક્ષણમાં અનેરી-અનેરી (થાય છે.)
જુઓને...! છતાં આત્માની સાથે અનેરી નથી. (અનન્ય છે.) આત્મા સાથે તો પર્યાય અનન્ય છે.
આહા... હા! આત્મા જ એમાં (પર્યાયમાં) વર્તે છે. આહા... હા!
પર્યાયથી જુએ તો (દ્રવ્ય) અન્ય-અન્ય ભાસે છે. દ્રવ્યથી જુએ તો અનન્ય છે. પહેલાં દ્રવ્યથી જુએ તો
પર્યાય પણ એની જ છે. અનન્ય છે. પર્યાયથી કાંઈ જુદું નથી દ્રવ્ય. આહા... હા... હા!
અન્ય–અન્ય ભાસે છે” ૧૧૪.