PDF/HTML Page 21 of 25
single page version
બીજાના શરીરને ખાઈ જાય તેનો બંનેનો એક સરખા સ્વભાવથી મુનિનો આત્મા પ્રકાશક છે. જેમ બીજાનું
શરીર કપાય તેને જાણે છે તેમ પોતાનું (નજીકનું) શરીર કપાય તેને પણ જાણે જ છે. ચૈતન્યના પ્રકાશમાં દૂર કે
નજીક જે કાંઈ થાય તેને પોતાના સ્વભાવથી પ્રકાશે છે. નિશ્ચયથી પોતાના સ્વભાવથી પોતાને જ પ્રકાશે છે, ને
વ્યવહારથી પરને પ્રકાશે છે.
સ્વભાવના આશ્રયે તેનો જાણનાર છે. પરનો જાણનાર પણ વ્યવહારથી છે; ખરેખર આત્મા જડની–શરીરની
ક્રિયાનો કરનાર કે ટાળનાર નથી તેમ જ રાગનો ઉત્પાદક કે રાગનો સંહારક પણ ખરેખર નથી અને રાગનો
જાણનાર પણ પરમાર્થે નથી. પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવથી પોતાના સ્વભાવનો જ જાણનાર છે. –આ નિશ્ચય છે.
આત્મા એક સમયના પર્યાય પૂરતો નથી. અહીં પર્યાયને ગૌણ કરીને વાત છે. અજ્ઞાની જીવ ક્ષણિક રાગના
ભરોસે ત્રિકાળી જાણનાર સ્વરૂપને ભૂલે છે. જ્ઞાની ત્રિકાળી છતી ચીજ–જ્ઞાનસ્વભાવના ભરોસે, ક્ષણિક હોવા
વાળા રાગાદિને અછતા કરી નાખીને, સ્વભાવના વિશ્વાસે બધાના જાણનાર છે.
બીજો લસરકો લેતાં કાંઈ પુનરુક્તિ જેવો દોષ લાગતો નથી, તેમ આત્મસ્વભાવની વારંવાર ભાવના કરતાં કાંઈ
દોષ લાગતો નથી. ઠેઠ કેવળજ્ઞાન થતાં સુધી સ્વભાવની ભાવના હોય, વચ્ચે વિસામા ન હોય–અટકવાનું ન
હોય. માટે આ જ્ઞાનસ્વભાવની વાત ફરી ફરી કહેવાય છે તેમાં પુનરુક્તિ દોષ નથી.
છે. સોના તરફ દીવાનો પ્રકાશ વધારે પડે અને કોલસા તરફ ઓછો પડે–તેમ નથી. પદાર્થો શુભ હો કે અશુભ હો
અને નજીક હો કે દૂર હો, પણ દીવો બધાને સમાનપણે પોતાના સ્વરૂપથી જ પ્રકાશે છે તેમ આ ભગવાન આત્મા
ચૈતન્ય જ્યોત છે. દરેક આત્મા ચૈતન્ય જ્યોત છે, તે પોતાના સ્વરૂપથી પ્રકાશે છે. પર પદાર્થોને કારણે આત્મા
જાણતો નથી. પોતે પોતાના સ્વરૂપને જાણતાં પર પદાર્થો પણ જણાય છે–એવો સ્વ–પર પ્રકાશક પોતાનો
સ્વભાવ જ છે. સમીપમાં હિંસાદિ ભાવો થતા હો કે દયાદિ ભાવો થતા હો તે બંનેનો પોતાના ચૈતન્યના આશ્રયે
આત્મા જાણનાર જ છે. જેમ પરજીવના રાગાદિને જાણે છે, તેમ પોતાની અવસ્થામાં થતા રાગાદિ પણ ખરેખર
પર વસ્તુ છે, તેને પણ પરની જેમ જાણનાર જ છે. રાગાદિને જાણતાં પોતાના સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને
જાણતો નથી પણ સ્વભાવનો આશ્રય રાખીને જાણે છે. જેમ બીજાનું શરીર પર પદાર્થ છે તેમ આ નજીકનું શરીર
પણ પર પદાર્થ છે. બીજાના શરીરના કટકા થતા હોય કે પોતાના શરીરના કટકા થતા હોય તે બંનેને આત્મા
પોતાના ચૈતન્ય પ્રકાશથી પ્રકાશે છે. આમાં એકલી વીતરાગી દ્રષ્ટિ છે. જ્ઞાનીને રાગદ્વેષ થાય એ વાત જ નથી,
કેમ કે ત્રિકાળી ચૈતન્ય સ્વભાવના આશ્રયમાં રહીને, નજીકના કે દૂરના રાગ–દ્વેષને તે પોતાના સ્વરૂપથી જ
પ્રકાશે છે. નજીકના રાગાદિને જાણતાં કાંઈ ચૈતન્ય પ્રકાશમાં ફેરફાર થતો નથી. રાગાદિને જાણતાં ચૈતન્ય
પ્રકાશમાં ફેરફાર માનવો તે અજ્ઞાન છે. તેનું ફળ સંસાર છે.
કહેવાય છે. તે બધાયને જ્ઞાન પોતાના સ્વરૂપથી જાણે છે, પરને જાણતાં પોતાના સ્વભાવનો આશ્રય છોડતું
નથી. આવા જ્ઞાનપ્રકાશ સ્વભાવની શ્રદ્ધા હોય તે જીવને મધ, માંસ, દારૂનો ખોરાક હોય નહિ. લીલોતરી
કાપવાના પરિણામ હોઈ શકે. લીલોતરી કાપવાના પરિણામને કે દયા પાળવાના
PDF/HTML Page 22 of 25
single page version
હોય તેને જાણે–તે બંનેમાં કાંઈ ફેર નથી, જ્ઞાન તો પોતાના સ્વભાવનો જ આશ્રય રાખીને પોતાના સ્વરૂપથી જ
જાણે છે.
ગળીને તૂટી જાય–તે વખતે તેનો પણ જાણનાર છે.
રાગાદિ હોય તેને પણ જ્ઞાન જાણે છે ને રાગાદિ ટળે તેને પણ જાણે છે, જ્ઞાન તેનું કરનાર કે ટાળનાર નથી, અને
ખરેખર પરમાર્થથી તો જ્ઞાન રાગાદિને જાણતું પણ નથી, કેમ કે જો ખરેખર રાગાદિને જાણે તો તે રાગમાં તન્મય
થઈ જાય.
ત્રિકાળી સ્વભાવનો આશ્રય કરીને જ્ઞાન જાણે છે તેને પર્યાયમાં પુણ્ય–પાપ હો તો વિરોધતા નથી ને પુણ્ય–પાપ
ટળે તો કાંઈ મદદ નથી. એકલી સ્વભાવદ્રષ્ટિ છે, એકલી સ્વભાવદ્રષ્ટિ રાખીને પુણ્ય–પાપ હોય તેને કે પુણ્ય–પાપ
ટળે તેને જ્ઞાની જાણે જ છે; તેને જાણવાં છતાં ધુ્રવ સ્વભાવનો આશ્રય જ્ઞાન છોડતું નથી.
સ્વભાવનો આશ્રય લે છે ત્યાં પરમાં સમીપ કે અસમીપ કહેવા કોને? સ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ વળી ત્યાં પુણ્ય–પાપ
પુણ્ય–પાપ છે નહિ. પોતાના નિત્ય પ્રકાશક સ્વભાવની દ્રષ્ટિ થઈ ત્યાં નજીકના કે દૂરના પુણ્ય–પાપ સાથે કાંઈ
લાગતું વળગતું નથી, તેને આત્મા જાણે છે તે પણ વ્યવહાર છે. આવી શ્રદ્ધા–પ્રતીતિપૂર્વક ત્રિકાળી ચૈતન્ય
તરફના જોરમાં આત્મા પોતાના સ્વરૂપથી જ પ્રકાશે છે. આવો વસ્તુસ્વભાવ પરવડે ઉત્પન્ન કરી શકાતો નથી, ને
તે સ્વભાવ પરમાં કાંઈ કરતો નથી.
થાય તો તેને પણ પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપથી જાણે જ છે. રાગ થયો તે કોઈ શુભ કે અશુભ પર પદાર્થોને કારણે
થયો નથી, અવસ્થાની નબળાઈથી થયો છે, તે નબળાઈ એક જ સમય પૂરતી છે, ત્રિકાળી સ્વભાવમાં નથી–
આમ એકલા ત્રિકાળી સ્વભાવના આશ્રયે જ કાર્ય થયા કરે છે.
સ્વભાવની અધિકતા રાખીને સ્વભાવના આશ્રયે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થયા અને અજ્ઞાન ટળ્યું–તે જ સમજણનું પાલન
છે. આવી સમજણ થઈ તેને દરેક સમયે સ્વભાવની અધિકતા છે ને રાગાદિની ગૌણતા છે–એ જ સમજણનું
આચરણ છે.
એટલે રાગાદિને જાણતાં પણ સ્વભાવની અધિકતા રહે છે, એ સમ્યગ્જ્ઞાન છે. અજ્ઞાની જીવ ત્રિકાળી પદાર્થને
અને જ્ઞાની એક સમય–પૂરતા ક્ષણિકભાવને અછતો કરીને અને ત્રિકાળીસ્વભાવને છતો કરીને તેના આશ્રયે
સ્વ–પરને પ્રકાશે છે. ત્રિકાળીદ્રવ્યના વિશ્વાસે ક્ષણિકને ગૌણ કરે છે. લૌકિકમાં પણ બોલાય છે કે ‘વિશ્વાસે વહાણ
તરે છે’ –એ તો બહારની
PDF/HTML Page 23 of 25
single page version
થઈને સંસાર સમુદ્રથી તરીને મુક્ત થાય છે.
પ્રકાશમાં ફેર પડી જતો નથી (‘કેમ કે, જ્ઞાન સદાય પોતાના સ્વભાવથી જ પ્રકાશે છે.) પણ તે રાગાદિને
જાણતાં જો જીવ એમ માને કે ‘આ રાગાદિ હું કરું છું’ તો તે માન્યતાથી ચૈતન્ય પ્રકાશની શ્રદ્ધા રહેતી નથી.
આધારે ધર્મ થાય છે. આ ક્ષણિક રાગાદિ જ છું ને ત્રિકાળી નથી–એવી ક્ષણિકની પ્રતીતિ તે અધર્મ છે. આત્મા પરનું
તો કાંઈ કરે નહિ, અને સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને પરને જાણે તેવો પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી. પૂર્ણ સ્વભાવને
જાણવો તે પરમાર્થ છે અને પૂર્ણ સ્વભાવના જ્ઞાન સહિત રાગને જાણવો તે વ્યવહાર છે, રાગ ટળે તે જાણવું તે પણ
વ્યવહાર છે. રાગને આત્મા ટાળે એ પણ વ્યવહાર છે. રાગ થાય, રાગ ટળે અને રાગને જાણે એ ત્રણે વ્યવહાર છે.
મનોહર કે અમનોહર શબ્દાદિ બાહ્યપદાર્થો જરાય વિક્રિયા ઉત્પન્ન કરતા નથી.” દરેકે દરેક રજકણ સ્વતંત્ર
સ્વભાવથી વિચિત્ર પરિણતિ પામે છે, જ્ઞાન તેમાં કાંઈ કરતું નથી, ને તે વિચિત્ર પરિણતિવાળા પદાર્થોને
જાણવાથી કાંઈ જ્ઞાનમાં તે પદાર્થો વિકાર કરતા નથી. કેમકે જ્ઞાન પદાર્થોને લીધે જાણતું નથી પણ પોતાના
સ્વરૂપથી જ જાણે છે.
એક જ્ઞાની ધર્માત્મા આત્માનું સત્ય સ્વરૂપ સ્થાપતાં હોય ને બીજો અજ્ઞાની જીવ ‘આત્મા એકાંત ક્ષણિક છે’
સ્વતંત્રપણે પોતપોતાના સ્વભાવથી જ વિચિત્ર પરિણતિ પામે છે, તે બધાય મનોહર કે અમનોહર પદાર્થોને જીવ
પોતાના જ્ઞાન પ્રકાશથી જાણે છે, પણ તે પદાર્થો જ્ઞાનમાં વિક્રિયા કરતાં નથી. અને જ્ઞાન પોતાના સ્વરૂપથી જ
જાણે છે તેથી તેમાં પણ વિક્રિયા–વિકાર થતો નથી.
તેવો સ્વભાવ જ છે. અને પદાર્થોમાં વિચિત્ર પરિણતિ થાય છે તેને કારણે જ્ઞાન તે વિચિત્રતાને જાણે છે–એમ
પણ નથી, જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે તેને પોતાના સ્વરૂપથી જાણે છે. આવી સ્પષ્ટ વાત છે છતાં
તલવારની વિચિત્ર પરિણતિથી થઈ છે, કોઈએ દ્વેષ કર્યો તેને લીધે તલવારની ક્રિયા થઈ નથી; દરેક પદાર્થો
પોતાના સ્વભાવથી વિચિત્ર પરિણતિવાળા છે, જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવમાં રહીને તેને જાણે છે. વિચિત્ર
પરિણતિને જાણવાને કારણે રાગદ્વેષ થતા નથી. આવા પોતાના જાણનાર સ્વભાવની શ્રદ્ધા થઈ ત્યાં રાગદ્વેષનો
પણ પરદપદાર્થોની જેમ જાણનાર છે.
જાણનાર છે, ચૈતન્યસ્વભાવને કોઈ શુભ કે અશુભ નથી, ચૈતન્યસ્વભાવ પોતે પોતાને માટે શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપી
છે, બહારના કોઈ શુભ કે અશુભ પદાર્થોથી ચૈતન્યની શુદ્ધતામાં કાંઈ ફેર પડતો નથી, શુભ અશુભ પદાર્થોને
જાણવાના કારણે રાગ–દ્વેષ થતા નથી. આવા પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની શ્રદ્ધા જ્ઞાન કરવા તે ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 24 of 25
single page version
तपस्यंतोन्यस्मिन्नपि यमिनि शास्त्रादि ददतो सहायाः स्युर्ये ते जगति यमिनो दुर्लभतरा।।
પોતાના હિતને માટે તપ કરી રહ્યા છે તેમ જ બીજા તપસ્વી મુનિઓને શાસ્ત્રાદિક દાન કરે છે અને તેમના
સહાયી છે એવા યોગીશ્વરો આ જગતમાં અત્યંત દુર્લભ છે.
જશે” –એવા ઈર્ષાભાવનો વિકલ્પ પણ મુનિને હોતો નથી. બીજા કોઈ પોતાથી આગળ વધીને પોતાની પહેલાંં
કેવળજ્ઞાન પામી જતા હોય તો તેમાં અનુમોદના છે. એવી રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ગૃહસ્થોને પણ જ્ઞાન–ચારિત્રાદિ
ગુણોમાં જે પોતાથી અધિક હોય તેમની પ્રત્યે અનુમોદના અને બહુમાન હોય છે. વિકલ્પ વખતે, અધિક ગુણવાન
પ્રત્યે જો અનુમોદના ન હોય તો તેવા જીવને ગુણની રુચિ નથી. મુનિઓ અંતરમાં જરાપણ ગોપવ્યા વગર
સરળપણે પાત્ર જીવને સર્વ રહસ્યનો ઉપદેશ કરે છે. ઉપદેશના વિકલ્પને પણ પોતાનો માનતા નથી. શરીરનું
અને વિકલ્પનું મમત્વ જેમને નથી અને આહાર તથા ઉપદેશાદિના વિકલ્પને તોડીને વીતરાગ સ્વભાવમાં સ્થિત
છે તેવા ઉત્તમ આકિંચન્યધર્મમાં રત મુનિઓ આ જગતમાં ધન્ય છે. તેમને ચારિત્રદશા તો છે, કેવળજ્ઞાન લેવાની
ઊઠે છે તેને છોડીને સ્વભાવમાં એકદમ સંપૂર્ણ સ્થિરતા વડે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરવાના કામી છે–એવા મુનિઓ
દુર્લભ છે. મુનિઓ ઉપદેશાદિ દેવામાં કોઈ ઊંચી વાતને કે મહિમાવંત ન્યાયને છૂપાવતા નથી; જ્ઞાનદાન
આપવાથી તે કાંઈ ખૂટે તેમ નથી, પણ ઊલટી પોતાને જ્ઞાનસ્વભાવની ભાવના ઘૂંટાતા જ્ઞાન એકદમ ખીલતું
જાય છે. લૌકિકમાં પણ જેને પોતાના પુણ્યનો વિશ્વાસ હોય છે તે જીવ દાનમાં લક્ષ્મી વગેરે ખરચવામાં સહજપણે
ઉદાર હોય છે, દાનમાં વધારે લક્ષ્મી ખરચવાથી મારી લક્ષ્મી ખૂટી જશે–એવી તેને શંકા પડતી નથી, તેમ લોકોત્તર
મુનિવરોને પોતાના પુરુષાર્થની પ્રતીતિ છે કે મારા જ્ઞાનનો વિકાસ અટકવાનો નથી, મારા સ્વભાવના આશ્રયે
મારા જ્ઞાનની વૃદ્ધિ જ છે; તે મુનિઓ બીજાને શાસ્ત્રજ્ઞાન દેતાં જરાય અચકાતા નથી. પોતાને ઉપદેશની વૃત્તિમાં
અટકવાની ભાવના નથી, પણ વૃત્તિ તોડીને સ્વભાવમાં જ એકાગ્ર રહીને પૂર્ણ જ્ઞાનની ભાવના છે–આવા
રહિત વીતરાગભાવ તે ઉત્તમ આકિંચન્ય ધર્મ છે. ભેદજ્ઞાન વડે પરથી જુદા સ્વભાવને જાણ્યા વગર પર ઉપરની
મમતા ટળે નહિ ને ધર્મ થાય નહિ.
ममत्वाभावे तत्सदपि न सदन्यत्र घटते जिनेन्द्राज्ञा भंगो भवति च हठात् कल्मषवृषेः।।
ત્યાગ કેમ ન કર્યો? તેનો ઉત્તર–તે પણ ત્યાગ સમાન જ છે. શરીરાદિમાં મમતાનો અભાવ હોવાથી તે નહિ હોવા
સમાન જ છે. આયુકર્મના નાશ વગર શરીર છૂટે નહિ. પણ શરીર ઉપરનું મમત્વ છૂટી શકે છે. અરિહંતોને પણ
બહારમાં શરીર તો વિદ્યમાન છે પણ તેમને મમત્વનો તદ્ન અભાવ છે તેથી તેમને શરીરનો પણ પરિગ્રહ નથી.
PDF/HTML Page 25 of 25
single page version
જાય–એવો નિયમ નથી. દેહ તો પરમાણુઓનો સંયોગ છે, તેનો વિયોગ આયુકર્મની સ્થિતિ પૂરી થાય ત્યારે થાય
છે; પણ તેના ઉપરનું મમત્વ છોડીને નિર્મોહી ચૈતન્યસ્વભાવમાં જાગૃત રહેવું તે ઉત્તમ આકિંચન્યધર્મ છે.
મુનિઓને શરીર, વાણી, પુસ્તક વગેરે વિદ્યમાન હોય છે તોપણ તે પ્રત્યે જરા પણ મમત્વ રાખતા નથી તેથી
તેમને ઉત્તમ આકિંચન્યધર્મ છે.
સંયમનું નિમિત્ત નથી, વસ્ત્ર તો રાગનું–અસંયમનું–નિમિત્ત છે. બુદ્ધિપૂર્વક વસ્ત્ર રાખે–વસ્ત્ર તરફનો વિકલ્પ હોય
છતાં કોઈ કહે કે મને તે પ્રત્યે રાગ નથી, તો તેની વાત જૂઠી છે. નિર્મમત્વપણે વસ્ત્રનો સંયોગ ક્યારે ગણાય?
જ્યારે મુનિરાજ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વક આત્મધ્યાનમાં લીન હોય, અને બહારના પદાર્થોનું લક્ષ જ ન હોય તે
વખતે કોઈ બીજા આવીને તેના ઉપર વસ્ત્ર નાંખી જાય તો તે વખતે પરિસહ ગણાય અને તે વખતે તે મુનિને તે
વસ્ત્ર રાગનું નિમિત્ત નથી પણ જ્ઞાનનું નિમિત્ત છે. તે વસ્ત્ર સાથે જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધ છે. વસ્ત્ર ધારણ કરવાનો
રાગ હોવા છતાં જો મુનિપણું માને તો તે જીવને સમ્યગ્દર્શન પણ હોતું નથી. મુનિદશાને અને નિર્ગ્રંથતાને
નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છે, પણ મુનિદશાને અને વસ્ત્રને નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ નથી. વસ્ત્ર ઉપરનું મમત્વ છૂટી
ગયા પછી વસ્ત્ર ધારણ કરવાની બુદ્ધિ થાય–એમ બને જ નહિ. વસ્ત્ર છોડવાની ક્રિયા આત્માની નથી, વસ્ત્ર તો
એના કારણે સ્વયં જ છૂટે છે. પણ વસ્ત્રનો રાગ છોડતાં બહારમાં બુદ્ધિપૂર્વક વસ્ત્રનો સંગ હોય જ નહિ એવો
નિયમ છે. મુનિદશામાં વિકલ્પ ઊઠે ત્યારે શાસ્ત્ર વગેરેનું આલંબન હોય, પરંતુ તેનો પણ આગ્રહ હોતો નથી,
પણ વસ્ત્ર ધારણ કરવાનો રાગ તે તો અશુભભાવ છે, તે તો મુનિદશામાં હોતો જ નથી. શાસ્ત્ર તો ખરેખર
વીતરાગભાવનું નિમિત્ત છે, જ્યારે સાક્ષાત્ વીતરાગ–ભાવમાં લીનતા થતી નથી અને વિકલ્પ ઊઠે છે ત્યારે
વીતરાગના નિમિત્તો પ્રત્યે લક્ષ હોય છે. ત્યારે અશુભભાવથી બચીને જેટલો વીતરાગભાવ ટકાવી રાખે છે,
તેટલો પરમાર્થે આકિંચન્ય ધર્મ છે, તે વખતના શુભરાગને ઉપચારથી આકિંચન્ય ધર્મ કહેવાય છે. જેને
શુભરાગની મમતા છે તેને તો એકલો અધર્મ છે. રાગનું મમત્વ છોડીને રાગરહિતસ્વભાવના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પૂર્વક
જ ધર્મ હોય છે.
આયુષ્યકર્મને લીધે મમતા–વગર પણ હોઈ શકે છે, પરંતુ અબ્રહ્મચર્યરૂપ પાપભાવ વગર સ્ત્રીનો સંગ હોઈ શકે
નહિ. બ્રહ્મચર્યભાવ હોય અને સ્ત્રીસંગની બુદ્ધિ હોય–એમ બને જ નહિ. શરીર અને શાસ્ત્ર પ્રત્યે જે મમતા કરે તે
મુનિને પણ જિન–આજ્ઞાનો ભંગ છે. મુનિદશા એટલે અત્યંત નિસ્પૃહ વીતરાગતા; મુનિઓ આકાશની જેમ
નિરાલંબીવૃત્તિવાળા હોય છે. એક વખત આહાર હોય છે. તે પણ શરીરની મમતા ખાતર હોતો નથી, પરંતુ
સંયમના નિભાવની વૃત્તિથી હોય છે. આહાર લેવા જતાં આહારમાં દોષનો વિકલ્પ ઊઠે તો અંતરાય જાણીને,
આહારની વૃત્તિ તોડીને જરાપણ ખેદ વગર પાછા ફરી જાય છે, ને પાછા આત્માના અનુભવમાં લીન થઈ જાય
છે; આ રીતે શરીરથી પણ અત્યંત વિરક્ત હોય છે, ને પોતાના સ્વભાવમાં વીતરાગતાને ઘૂંટે છે. એવા
મુનિઓને ઉત્તમ આકિંચન્યધર્મ હોય છે, તે મોક્ષનું કારણ છે. –અહીં ઉત્તમ આકિંચન્યધર્મનું વ્યાખ્યાન પૂરું થયું.
હવે છેલ્લું ઉત્તમ બ્રહ્મચર્યધર્મનું વ્યાખ્યાન બાકી છે, તે હવે પછી આપવામાં આવશે.