PDF/HTML Page 21 of 25
single page version
ધિકભાવ છે, તે આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ નથી માટે ‘અસદ્ભુત’ છે–એમ સમજતાં ઉપાધિરહિત શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન
થાય છે.
પૂરું કાર્ય કરે (સૂક્ષ્મ રાગને પણ જાણે તેવું થઈ જાય) તો કેવળજ્ઞાન થઈ જાય અને ત્યાં વિકાર હોય જ નહિ.
માટે ‘વિકાર છે’ એમ જે ઉપચરિત અસદ્ભુત વ્યવહારનય જાણે છે તે એમ સિદ્ધ કરે છે કે બીજો ખ્યાલમાં ન
આવે તેવો વિકાર પણ છે; અને જેમ આ બુદ્ધિપૂર્વકનો વિકાર અસદ્ભુત છે તેમ તે અબુદ્ધિપૂર્વકનો વિકાર
અસદ્ભુત છે. આ રીતે પહેલો નય બીજા નયનો સાધક છે.
રાગ છે’ એમ અબુદ્ધિપૂર્વક રાગ જુદો પાડીને ખ્યાલમાં નથી આવતો તેથી તે ‘અનુપચરિત’ છે, પણ તે
અબુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ પણ અસદ્ભુત છે એટલે તે રાગથી પણ જ્ઞાન જુદું છે એમ આ નય સિદ્ધ કરે છે; એ રીતે
બીજો નય ત્રીજા નયનો સાધક છે. જો કે બધાય નયોનું પરમાર્થ તાત્પર્ય તો શુદ્ધ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવી તે જ છે,
પણ નયોનો પરસ્પર સંબંધ બતાવવા પહેલા નયને બીજા નયનો સાધક કહ્યો છે.
ઓછું, અને રાગ પણ થાય છે. તે રાગને જ્ઞાન જાણે છે પણ હજી જ્ઞાનનો ઉપયોગ તદ્ન સૂક્ષ્મ થયો નથી તેથી
અવ્યક્ત રાગને તે જુદો પકડી શકતો નથી, વ્યક્તરાગને પકડી શકે છે. વ્યક્તરાગ અવ્યક્તરાગને સિદ્ધ કરે છે, ને
અવ્યક્તરાગને પણ ‘અસદ્ભુત’ કહેતાં તે ઔપાધિકભાવ છે, જ્ઞાનનું મૂળસ્વરૂપ નથી એમ સિદ્ધ થાય છે.
પણ જ્ઞાન સામાન્યને લીધે જ છે, એટલે કે જ્ઞાન પરનું નથી પણ જ્ઞાન તો આત્માનું જ છે. ‘જ્ઞાન પરને જાણે
છે’ તેને ઉપચાર કહીને એમ બતાવ્યું કે ખરેખર જ્ઞાનનો સંબંધ પર સાથે નથી પણ જ્ઞાન તો જ્ઞાન જ છે એટલે
જ્ઞાનનો સંબંધ ત્રિકાળી ગુણ સાથે છે. આ રીતે ઉપચરિત સદ્ભુતવ્યવહાર અનુપચરિત સદ્ભુત વ્યવહારને
સાબિત કરે છે.
સામાન્યજ્ઞાન–સ્વભાવને સાબિત કરે છે. પર્યાય ત્રિકાળી ગુણને સિદ્ધ કરે છે ને ગુણમાં વિકાર નથી એટલે
વિકારથી જીવનું જુદાપણું સિદ્ધ થાય છે.–એ રીતે, શુદ્ધ આત્મા દ્રષ્ટિમાં આવે તે આ અધ્યાત્મનયોનું તાત્પર્ય છે.
થાય છે, અને મારા સ્વભાવમાં તે અસદ્ભુત છે એમ જાણે તો તેનો નિષેધ થાય.
ભેદ પાડીને કથન કરવું તે વ્યવહાર છે, અને જ્ઞાન આત્માનું ત્રિકાળીસ્વરૂપ છે તેથી તે વ્યવહાર અનુપચરિત
સદ્ભુત છે. ‘જ્ઞાન તે આત્મા’ એમ કહેનારો આ અનુપચરિત સદ્ભુતવ્યવહાર પણ ‘જ્ઞાયકઆત્મા’ ને જ
સાબિત કરે છે. આ નયમાં ગુણગુણીભેદ હોવા છતાં તે જ્ઞાનને અભેદ આત્મા તરફ લઈ જાય છે; એ રીતે ચોથો
પ્રકાર પાંચમા પ્રકારને સાધે છે. જ્ઞાયક આત્માને દ્રષ્ટિમાં લેવો તે જ બધા નયોનું તાત્પર્ય છે. જ્યારે વ્યવહારના
ભેદો ઉપરનું લક્ષ છોડીને અભેદ આત્માને લક્ષમાં લીધો ત્યારે વ્યવહારદ્વારા પણ પરમાર્થને જ સાધ્યો–એમ
કહેવાય છે. પણ જો ભેદરૂપ વ્યવહારનો જ આશ્રય કરીને રોકાય
PDF/HTML Page 22 of 25
single page version
તો કાંઈ વ્યવહારને પરમાર્થનો સાધક કહેવાતો નથી, પરમાર્થ દ્રષ્ટિ વગરનો ભેદ તે ખરેખર વ્યવહાર જ નથી.
અભેદ ઉપર દ્રષ્ટિ હોય તો જ ભેદને વ્યવહાર કહેવાય. અભેદ વગર ભેદ કોનો? અને નિશ્ચય વગર વ્યવહાર
કોનો?
પ્રતીતમાં પૂર્ણતા ન આવી હોય તો કોના આધારે પૂર્ણતાને સાધે? અને જો પર્યાયમાં પૂર્ણતા પ્રગટી ગઈ હોય તો
હવે સાધવાનું શું રહ્યું? માટે બંને પડખાંને જેમ છે તેમ સમજવા જોઈએ. સાધકનું જ્ઞાન રાગ વખતે રાગને પણ
જાણે છે, રાગના કાળે જ્ઞાનમાં પણ તેવા રાગને જાણવાનું સામર્થ્ય છે, પણ તે વખતેય સાધકને દ્રષ્ટિમાંથી
અભેદસ્વભાવની મુખ્યતા તો સમયમાત્ર પણ ખસતી નથી; રાગની મુખ્યતા કરીને રાગને જાણતો નથી પણ
સ્વભાવની મુખ્યતા રાખીને રાગને પણ જાણે છે; એટલે તેને રાગ ક્ષણેક્ષણે ટળતો જ જાય છે. અજ્ઞાનીને તો
રાગને જાણતાં ‘રાગ તે જ હું’ એમ રાગની મુખ્યતા થઈ જાય છે ને સ્વભાવને તે ચૂકી જાય છે, એટલે તેને
રાગના અભાવરૂપ પરિણમન બિલકુલ થતું નથી.
નિશ્ચયથી શુદ્ધજ્ઞાયકતત્ત્વમાં તેવા ભેદ નથી; પરમાર્થવસ્તુના અનુભવમાં જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્રના ભેદનો વિકલ્પ
નથી. એકલી અભેદ જ્ઞાયકવસ્તુ તે જ નિશ્ચયનયનો વિષય છે. ભેદરૂપ વ્યવહારદ્વારા પણ આવો અભેદ નિશ્ચય
જ સાધ્ય છે. જો અભેદરૂપ નિશ્ચયને ન સાધે–તેને દ્રષ્ટિમાં ન લ્યે–તો તો ભેદને વ્યવહાર પણ કઈ રીતે કહેવો? જે
અભેદને લક્ષમાં લઈને સાધ્ય કરે તેને ભેદનો વિકલ્પ તે વ્યવહાર છે. એકલા ભેદમાં જ અટકે તેને તો તે ભેદનો
વિકલ્પ વ્યવહાર પણ નથી.
વિકલ્પ તૂટી જાય છે. એક રૂપ નિર્વિકલ્પ જ્ઞાયકતત્ત્વ તે જ સમ્યગ્દર્શનનું સાધ્ય છે. વચ્ચે ભેદ આવે છે ખરો પણ
અભેદવસ્તુમાં એકાગ્ર થવું તે જ પ્રયોજન છે. ‘જ્ઞાન તે આત્મા’ એવા ભેદથી પણ આત્મવસ્તુ જે અભેદ છે તે જ
સાધ્ય છે. માટે આચાર્યભગવાન કહે છે કે જ્ઞાનીને દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પણ વ્યવહારથી છે. પરમાર્થે જ્ઞાનીને
દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર નથી.–આનો અર્થ એવો નથી કે જ્ઞાની દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર વગરનો જડ છે! શ્રી
કુંદકુંદભગવાનના કથનનો આશય શું છે તે ગુરુગમ વગર અજ્ઞાનીઓને સમજાય તેમ નથી. આચાર્યદેવ અહીં
એમ કહે છે કે જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના ભેદ ઉપર નથી, અભેદ આત્મા ઉપર જ તેમની દ્રષ્ટિ છે; માટે
નિશ્ચયથી દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના ભેદ પણ આત્માને નથી, કેમ કે દ્રષ્ટિના વિષયમાં તે અભૂતાર્થ છે. દ્રષ્ટિનો
વિષય એક અભેદ જ્ઞાયક આત્મા જ છે. તે અભેદઆત્માનો અનુભવ કરાવવા માટે અહીં દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના
ભેદનો નિષેધ કર્યો છે. ભેદના નિષેધ વગર અભેદમાં જવાતું નથી. ભેદ ઉપર લક્ષ રહે ત્યાં સુધી વિકલ્પ થાય છે
ને અભેદવસ્તુનો અનુભવ થતો નથી. ભેદનો નિષેધ કરીને અભેદસ્વભાવમાં ઢળતાં પ્રમાણજ્ઞાન થયું ત્યારે જ
ખરેખર ભેદને વ્યવહાર કહેવાય છે. ‘ભેદનો નિષેધ કરવો’ તે પણ સમજાવવા માટેનું કથન છે, ખરી રીતે ભેદનો
નિષેધ કરવો પડતો નથી પણ જ્યાં અભેદ તરફ વળી ગયો ત્યાં ભેદનું લક્ષ છૂટી ગયું, તેનું નામ ‘ભેદનો નિષેધ
કર્યો’ એમ કહેવાય છે. ‘આ ભેદ છે અને તેનો હું નિષેધ કરું’ એમ જો લક્ષમાં લેવા જાય તો તે પણ વિકલ્પ જ
છે અને ત્યાં ભેદનો નિષેધ થતો નથી પણ તેની ઉત્પત્તિ થાય છે; માટે જ્ઞાયકસ્વભાવની અસ્તિને લક્ષમાં લઈને
તેમાં એકાગ્ર થવું તે એક જ ઉપાય છે.
રાગ આત્માની પર્યાયમાં થાય છે તેથી તે આત્માનો અંશ છે, રાગને આત્માનો જાણવો તે વ્યવહાર છે;
‘વ્યવહાર’ કહેતાં જ એમ નક્કી થાય છે કે જાણવું તે નિશ્ચય છે અને તેમાં રાગનો નિષેધ છે.
PDF/HTML Page 23 of 25
single page version
પરને આત્માનું જાણવું તે તો વ્યવહાર પણ નથી, કેમ કે આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણે પરથી તો તદ્ન જુદા
PDF/HTML Page 24 of 25
single page version
અષાડ મહિનામાં સુદ ૮ થી ૧પ સુધી દેવો ભક્તિ કરવા જાય છે. જેમ આત્મામાં પરમાત્મપણાની શક્તિ
સદાય છે અને તે શક્તિ પ્રગટેલા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા પણ જગતમાં સદાય એક પછી એક થયા જ કરે છે એટલે
પરમાત્મદશાને પામેલા આત્માઓ અનાદિથી છે, તેમ તે પરમાત્મપણાના પ્રતિબિંબ તરીકે જિનપ્રતિમા પણ
અનાદિથી શાશ્વત છે. તેમની પાસે જઈને ઈંદ્ર–ઈંદ્રાણી જેવા એકાવતારી જીવો પણ ભક્તિથી થનગન કરતાં
નાચી ઊઠે છે.
અસ્તિત્વ નથી, મારું અસ્તિત્વ મારા દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવમાં છે. આવા સમ્યક્ ભાનમાં સ્વાશ્રયે પોતાનો
સ્વકાળ અંશે તો નિર્મળ થયો છે ને અલ્પકાળમાં દ્રવ્યની પરમાત્મશક્તિનો પૂરો આશ્રય કરતાં પૂર્ણ નિર્મળ
સ્વકાળ પ્રગટી જશે, એટલે પોતે પરમાનંદમય પરમાત્મા થઈ જશે.
પ્રગટાવવાનો આધાર અંતરમાં છે. આત્માની પવિત્રતા અને આત્માનો આનંદ તે આત્મામાંથી જ પ્રગટે છે,
બહારથી કોઈ કાળે પણ પ્રગટતો નથી.
છોડીને સ્વતત્ત્વની રુચિ કરવી–પ્રેમ કરવો.....મનન કરવું તે જ સત્ સ્વભાવને પ્રગટાવવાનો ઉપાય છે. માટે
જે પોતાનું હિત ચાહે તે આવું કરો–એમ આચાર્યદેવ કહે છે.
આત્મા વાસ્તવિક રીતે રાજી થાઉં ને મારા આત્માને ખરેખર ગમતું શું છે–એનો કોઈ વાર વિચાર પણ નથી કર્યો,
એની કોઈ વાર દરકાર પણ કરી નથી. જેને આત્માને ખરેખર રાજી કરવાની ધગશ જાગી તે આત્માને રાજી કર્યે
જ છૂટકો કરશે અને તેને રાજી એટલે આનંદધામમાં પહોંચ્યે જ છૂટકો છે. અહીં જગતના જીવોને રાજી કરવાની
વાત નથી પણ જે પોતાનું હિત ચાહતો હોય તેણે શું કરવું તેની વાત છે. પોતે સ્વભાવ જ્ઞાન–આનંદથી ભરેલો છે
તેની શ્રદ્ધા કરે તો તેમાંથી કલ્યાણ થાય, તે સિવાય બીજેથી કલ્યાણ ત્રણ કાળ ત્રણલોકમાં થાય જ નહિ.
છે. તે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન છે. તે સ્વસન્મુખી જ્ઞાન ‘રાગના અવલંબને હું જાણું છું’ એમ પણ જાણતું નથી તો પછી
ઈંદ્રિયો વગેરે પરથી જ્ઞાન થાય એમ તો તે માને જ શેનું? જે જ્ઞાન રાગથી પણ પોતાની પૃથકતા જાણે છે તે જ્ઞાન
પરથી તો પોતાની પૃથકતા જાણે જ, એટલે હું આંખ વગેરે ઈંદ્રિયોથી જાણું છું–એમ તે માને નહિ. ઈંદ્રિયોથી મને
જ્ઞાન થાય છે એમ જે માને તેણે તો પરથી–અજીવથી પણ જ્ઞાનને જુદું નથી જાણ્યું. તો પછી રાગથી પણ જ્ઞાનથી
પૃથકતા જાણીને તેનું જ્ઞાન અંર્તસ્વભાવમાં ક્યાંથી વળે? અંર્તસ્વભાવ તરફ વળેલું સ્વસન્મુખી જ્ઞાન તો
ઈંદ્રિયો અને રાગના અવલંબન વગરનું છે; ઈંદ્રિયો અને રાગથી જુદું પડીને અંતરમાં વળ્યા વિના જ્ઞાન આત્માને
જાણી શકે નહીં ને આત્માના જ્ઞાન વિના કદી ધર્મ કે મુક્તિ સુખ કે શાંતિ થાય નહિ.
PDF/HTML Page 25 of 25
single page version
અને જૈનધર્મની પ્રાપ્તિનું સ્થાન છે......માનસ્થંભ એ જૈનધર્મનો વિજયધ્વજ છે. અત્યાર સુધી સૌરાષ્ટ્રમાં ક્યાંય આવો માનસ્થંભ
ન હતો; હવે સૌરાષ્ટ્રમાં પહેલવહેલા સોનગઢમાં પવિત્ર ઉન્નત અને ભવ્ય માનસ્થંભ કરાવવાનું નક્કી થયું છે. અને તે માટે મુમુક્ષુ
૧૧૦૦૦