PDF/HTML Page 21 of 25
single page version
શું? મારા જ્ઞાનમાં અરક્ષાપણું જરાપણ નથી. આવી નિઃશંકતામાં ધર્મીને અરક્ષાનો ભય ક્યાંથી હોય? તે તો
નિઃશંક અને નિર્ભય વર્તતો થકો પોતાના સ્વતઃરક્ષિત જ્ઞાનને અનુભવે છે.
અણુબોમ કે રોગમાં એવી તાકાત નથી કે તારા જ્ઞાનસ્વરૂપનો નાશ કરે, માટે જ્ઞાનસ્વરૂપની પ્રતીત કર, તો
અરક્ષાનો ભય ટળે. ધર્મી જાણે છે કે હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, મારું જ્ઞાનસ્વરૂપ સ્વયમેવ સત્ હોવાથી પોતે પોતાથી
રક્ષિત જ છે; માટે કોઈ બીજો આવીને મારા જ્ઞાનને બગાડી નાખશે–એવો ભય ધર્માત્માને હોતો નથી. આ દેહ
તો સંયોગી અને નાશવાન જ છે, તેની રક્ષાના લાખ ઉપાય કરે તો પણ તેની રક્ષા થઈ શકતી જ નથી; ત્યારે
આત્મા તો ચૈતન્યસ્વરૂપ અસંયોગી સ્વતઃસિદ્ધ સત્ છે, તેનો નાશ કોઈથી થઈ શકતો જ નથી. આવા
ચૈતન્યસ્વરૂપને જે નિરંતર અનુભવે છે એવા જ્ઞાનીને પોતાની અરક્ષાનો ભય ક્યાંથી હોય? –તે તો નિઃશંકપણે
સહજ જ્ઞાનસ્વરૂપને જ સદા અનુભવે છે.
સ્વતઃસિદ્ધ અવિનાશી છે, તેનો નાશ કદી થતો જ નથી. –આવા આત્માને જાણતા હોવાથી જ્ઞાનીને પોતાની
અરક્ષાનો ભય કદી હોતો નથી.
લોક જ પોતાનો છે અને બીજા કોઈ વડે તે બગાડી શકાતો નથી, ને ચૈતન્યસ્વરૂપને છોડીને આત્મા ક્યાંય બીજે
જતો નથી, એમ જાણતા હોવાથી જ્ઞાનીને આ લોક કે પરલોક સંબંધી ભય હોતા નથી. (૩) આત્મા તો
ચૈતન્યવેદનનો વેદનાર છે, તેમાં બહારની બીજી કોઈ વેદના હોતી નથી, તેથી જ્ઞાનીને વેદનાનો ભય હોતો નથી;
(૪) વળી આત્માનું સત્ ચૈતન્યસ્વરૂપ પોતે પોતાથી જ રક્ષિત સ્વયંસિદ્ધ હોવાથી તેનો કદી કોઈથી નાશ થતો
નથી, માટે અરક્ષાનો ભય જ્ઞાનીને હોતો નથી. એ રીતે ચાર ભયનો અભાવ કહ્યો. હવે પાંચમો અગુપ્તિ ભય
પણ જ્ઞાનીને નથી એમ કહે છે––
च्छक्तः कोऽपि परः प्रवेष्टुमकृतं ज्ञानं स्वरूपं च नुः।
अस्यागुप्तिग्तो न काचन भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निःश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विंदति।।१५८।।
જ્ઞાનસ્વરૂપ પોતે પોતાથી જ ગુપ્ત છે. –આવા પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપને જાણતા ધર્મીને અગુપ્તિનો ભય હોતો નથી.
મારા સ્વરૂપમાં બીજું કોઈ આવી જ શકતું નથી, તો કોઈ ચોર વગેરે મારામાં આવીને મારા સ્વરૂપને ચોરી જાય
કે બગાડી જાય–એ વાત ક્યાં રહી?
તો સ્વભાવથી જ એવો ગુપ્ત છે કે તેમાં કદી બીજું કોઈ પ્રવેશી જ શકતું નથી. મારા જ્ઞાનસ્વરૂપમાં
PDF/HTML Page 22 of 25
single page version
સદાય એકાકારપણે જ રહેલું છે એટલે આત્મા સદાય પોતાની જ્ઞાનગુફામાં જ વસેલો છે, જ્ઞાનગુફામાં બીજા
કોઈનો પ્રવેશ જ નથી–પછી અગુપ્તિનો ભય ક્યાંથી હોય? મારા જ્ઞાનમાં કોઈ બીજો આવી શકે નહિ, ને મારું
જ્ઞાન આત્માથી જુદું પડીને બીજામાં જાય નહિ, જ્ઞાનસ્વરૂપ મારો આત્મા પોતે પોતાના સ્વરૂપમાં ગુપ્ત જ છે.
આમ નિઃશંકપણે જાણતો જ્ઞાની નિર્ભયપણે પોતાના સહજ જ્ઞાનને જ નિરંતર અનુભવે છે, તેને અગુપ્તિનો ભય
હોતો નથી.
જાય; તેની રક્ષાના લાખ ઉપાય કરે તો પણ તેની રક્ષા ન થઈ શકે. પણ અહીં જ્ઞાનમાં તેવો અગુપ્તિનો ભય નથી,
કેમકે જ્ઞાન તો આત્માથી સદા અભિન્ન હોવાથી તેને કોઈ લઈ જઈ શકતું નથી, તેથી તે તો સ્વત: રક્ષિત અને
ગુપ્ત જ છે, ––આવા નિજ સ્વરૂપને જાણતા જ્ઞાનીને અગુપ્તિનો ભય હોતો નથી.
અહીં કહે છે કે આત્માને રહેવા માટે એવું કોઈ નિર્ભય ગુપ્તિસ્થાન ખરું? કે જેમાં આત્મા નિર્ભયપણે રહી શકે?
તો કહે છે કે હા, આત્માનું જ્ઞાનસ્વરૂપ જ આત્માની પરમગુપ્તિ અર્થાત્ અભેદ્ય કિલ્લો છે, કેમ કે આત્માના
જ્ઞાનસ્વરૂપમાં બીજું કોઈ પ્રવેશી શકતું નથી. ––આવા આત્મસ્વરૂપને જાણતો જ્ઞાની પોતાની જ્ઞાનગુફામાં
નિર્ભયપણે વસે છે, ત્યાં તેને અગુપ્તિનો ભય હોતો નથી.
ज्ञानं तत्स्वयमेव शाश्वततया नोच्छिद्यते जातुचित्।
तस्यातो मरणं न किंचन भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निःश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विंदति।।१५९।।
આત્મબુદ્ધિ છે એવો અજ્ઞાની જીવ, દેહમાં કાંઈક ફેરફાર થતાં ‘હાય, હાય! હું મરી જઈશ! ’ –એમ મરણથી
ભયભીત રહે છે; પણ જ્ઞાનીએ તો આત્માને દેહથી અત્યંત ભિન્ન જાણ્યો છે, ત્યાં તેમને મરણની બીક ક્યાંથી
હોય?
છે, તે કાંઈ આત્માનું ખરું સ્વરૂપ નથી, તેથી તે જડ પ્રાણોના વિયોગથી કાંઈ આત્મા મરી જતો નથી, આત્મા તો
પોતાના સ્વાભાવિક ચૈતન્યપ્રાણથી સદા જીવી જ રહ્યો છે, ––તો પછી આવા આત્મસ્વરૂપને જાણનાર જ્ઞાનીને
મરણનો ભય ક્યાંથી હોય? જ્ઞાની તો ચૈતન્યપ્રાણથી સદાય જીવંત એવા પોતાના આત્માને નિઃશંકપણે અનુભવે
છે; ‘કોઈ સંયોગવડે મારું મરણ થઈ જશે’ એવી મરણની શંકા કે ભય તેને હોતો નથી.
ચૈતન્યપ્રાણનો આત્માને કદી વિયોગ થતો નથી તેથી આત્માનું મરણ થતું જ નથી.
PDF/HTML Page 23 of 25
single page version
માટે મારું મરણ થતું નથી. પાંચ ઈન્દ્રિયો, શ્વાસ, આયુ કે મન–વચન–કાયા તે બધા જડ છે, તે મારાથી ભિન્ન છે,
તે જડ પ્રાણથી જીવનારો હું નથી. હું તો મારા ચૈતન્યપ્રાણથી જીવનારો છું. મારા ચૈતન્યપ્રાણ શાશ્વત છે–આવું
જાણતા ધર્મીને મરણનો ભય હોતો નથી. મરણ જ મારુું નથી, – પછી મરણનો ભય કેવો? જગતને મરણ તણી
બીક છે, પણ જ્ઞાની તો નિર્ભય છે, તેને મરણનો ભય હોતો નથી. મિથ્યાત્વપણામાં આત્માનું મરણ માનતો
ત્યારે મરણની બીક હતી, પણ શાશ્વત ચૈતન્યપ્રાણથી સદા જીવનાર આત્માને જાણીને જ્યાં મિથ્યાત્વનો નાશ
કર્યો ત્યાં જ્ઞાનીને મરણનો ભય હોતો નથી. જન્મ–મરણ તો શરીરના સંયોગ–વિયોગથી કહેવામાં આવે છે, પણ
આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપે કાયમ રહેનારો છે, તે કાંઈ જન્મતો કે મરતો નથી, જીવનશક્તિથી આત્મા સદા જીવંત છે,
તેનો કદી નાશ થતો નથી, તેથી આવા આત્મસ્વભાવની દ્રષ્ટિવંત ધર્માત્માને મરણની બીક હોતી નથી.
સાંભળીને બીજો કહે કે જુઓ, એને ધર્મની કેવી દ્રઢતા છે! પણ જ્ઞાની તો કહે છે કે તે ધર્મી નથી પણ મોટો મૂઢ
છે! ધર્મી હોય માટે તેના દીકરા નાની વયમાં ન મરે–એમ કાંઈ નિયમ નથી. ધર્મનો સંબંધ કાંઈ દીકરાના
આયુષ્ય સાથે નથી. કોઈ અધર્મી હોય છતાં દીકરા ઘણું જીવે, ને કોઈ ધર્મી હોય છતાં દીકરા નાની ઉંમરમાં મરી
પણ જાય, અરે, ધર્મીને પોતાને ય કોઈવાર ઓછું આયુષ્ય હોય! પાપી લાંબું જીવે ને ધર્મીને ટૂકું આયુષ્ય હોય–
એમ પણ જગતમાં બને છે. આઠ વર્ષનું ટૂંકું આયુષ્ય હોય છતાં આત્મામાં લીન થઈને કેવળજ્ઞાન પામીને મોક્ષે
જાય, માટે લાંબા–ટૂંકા આયુષ્ય ઉપરથી ધર્મીનું માપ નથી. ધર્મીનું માપ તો આ રીતે છે કે તેણે પોતાના આત્માને
શાશ્વત ચૈતન્યપ્રાણે જીવનારો જાણ્યો છે એટલે તેને મરણનો ભય હોતો નથી; નિઃશંકપણે અને નિર્ભયપણે તે
પોતાના સહજ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને જ અનુભવે છે; તેથી દેહ છૂટવાના અવસરે પણ તેને નિર્જરા જ થતી જાય છે.
અનાદિ–અનંત એકરૂપે અચળ જ્ઞાનસ્વરૂપે જ રહેનારું છે, તેમાં કોઈ પર ચીજ કે પરભાવ અચાનક આવીને
જ્ઞાનને બગાડી જાય એમ બનતું નથી, માટે અકસ્માતનો ભય જ્ઞાનીને હોતો નથી, એમ હવે કહે છે:– –
यावत्तावदिदं सदैव दि भवेन्नात्र द्वितीयोदयः।
तन्नाकस्मिकमत्र किंचन भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विंदति।।१६०।।
જ્ઞાનરૂપ જ રહે છે. આવા જ્ઞાનમાં ધર્મીને અકસ્માતનો ભય હોતો નથી. જ્ઞાનમાં જ્ઞાનનો જ ઉદય રહે છે,
જ્ઞાનમાં બીજાનો ઉદય થતો નથી, આવા જ્ઞાનને નિઃશંકપણે અનુભવતા હોવાથી ધર્મીજીવ અકસ્માત વગેરેના
ભયથી રહિત નિર્ભય હોય છે.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનમાં નિઃશંક અને નિર્ભયપણે વર્તે છે.
PDF/HTML Page 24 of 25
single page version
હોતા નથી. જ્ઞાન સ્વભાવ સન્મુખ થયેલા જ્ઞાનમાં, જ્ઞાનીને જ્ઞાન સિવાય બીજા કોઈ ભાવનો ઉદય થતો નથી,
રાગાદિ ભાવો જ્ઞાન સાથે કદી એકમેક થઈ જતા નથી, જ્ઞાનમાં બીજાનો પ્રવેશ જ નથી, તો જ્ઞાનીને
અકસ્માતનો ભય ક્યાંથી હોય? હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છું, એવી નિઃશંક પ્રતીતિથી જ્ઞાની સદા નિર્ભયપણે વર્તે
છે.
શરીરાદિનો કદી પ્રવેશ નથી. મારો આત્મા કદી જ્ઞાનસ્વરૂપથી છૂટીને શરીરરૂપ કે વિકારરૂપ થઈ ગયો નથી, આ
રીતે જ્ઞાન સદા જ્ઞાનસ્વરૂપ જ રહેતું હોવાથી તેમાં બીજાનો ઉદય જ નથી; જ્ઞાન કોઈવાર અણધાર્યું જડરૂપ કે
વિકારરૂપ થઈ જાય–એવો અકસ્માત્ જ્ઞાનમાં કદી થતો જ નથી, માટે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને અનુભવતા ધર્મીને
અકસ્માતનો ભય હોતો નથી. અકસ્માત વીજળી પડીને મારા જ્ઞાનને નષ્ટ કરી નાંખશે તો? એવો ભવ જ્ઞાનીને
હોતો નથી, કેમકે વીજળીમાં એવી તાકાત નથી કે જ્ઞાનને અન્યથા કરી શકે. (એ જ રીતે સર્પ, અગ્નિ વગેરેમાં
પણ સમજી લેવું.)
નિઃશંકપણે હું જ્ઞાનસ્વરૂપે વર્તું છું તેમ ભવિષ્યમાં પણ હું જ્ઞાનસ્વરૂપે જ રહીશ–એમ ધર્મીને નિઃશંક શ્રદ્ધા છે,
અને નિઃશંક હોવાથી તે નિર્ભય છે, –આવી નિઃશંકતા અને નિર્ભયતાથી જ્ઞાનસ્વરૂપને અનુભવતાં તેને નિર્જરા
થતી જાય છે;––આ ધર્મ છે.
પણ થતું જ નથી. તેથી જ્ઞાનીને અકસ્માતનો ભય ક્યાંથી હોય? જ્ઞાનમાં અકસ્માત નથી, તેમ જ્ઞેયોમાં પણ
અકસ્માત નથી, કેમ કે જગતના પદાર્થોમાં જે કાંઈ પરિણમન થઈ રહ્યું છે તે તેમના પરિણમન–સ્વભાવ
અનુસાર વ્યવસ્થિત (ક્રમબદ્ધ) જ છે. ––આવા વસ્તુસ્વભાવને જાણનાર ધર્માત્માને આકસ્મિકભય હોતો નથી.
આ મારા જ્ઞાનસ્વરૂપથી મને ચ્યૂત કરી નાખશે! ” “મને મારા જ્ઞાનસ્વરૂપથી ચ્યૂત કરવા જગતમાં કોઈ સમર્થ
નથી” ––એવી નિઃશકતાને લીધે જ્ઞાની નિર્ભય છે એમ જાણવું. એવા પ્રકારનો કોઈ ભય તેને હોતો નથી કે
જેનાથી પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપની શ્રદ્ધાથી તે ચ્યૂત થઈ જાય! સિંહાદિનો ભય થાય તે વખતે પણ અંતરમાં તે
ભયથી પાર ચિદાનંદ તત્ત્વની નિઃશંક શ્રદ્ધા તેને વર્તે છે, અને તેથી તે નિર્ભય છે. અને કોઈ અજ્ઞાની જીવ સિંહ–
વાઘ આવે છતાં એમ ને એમ નિર્ભયપણે ઊભો રહે, સિંહ શરીરને ખાઈ જાય છતાં ડગે નહિ, પણ અંદર
રાગથી પાર ચૈતન્યતત્ત્વનું વેદન નથી ને રાગની મંદતાને ધર્મ માની રહ્યો છે, તો તે ખરેખર નિર્ભય નથી પણ
અનંત ભયમાં ડુબેલો છે; કેમકે આવા શુભ રાગ વગર મારું ચૈતન્યતત્ત્વ નહિ ટકી શકે––એવી શંકામાં જ તે
ઊભો છે. જ્ઞાની જાણે છે કે મારું ચૈતન્યતત્ત્વ પરવસ્તુ કે રાગ વગર સ્વત: જ્ઞાનસ્વરૂપે ટકેલું છે. જ્ઞાનમાંથી
રાગાદિ પ્રગટે એવો અકસ્માત કદી બનતો નથી, માટે મારા જ્ઞાનમાં અકસ્માત થતો નથી, તેથી મારા
જ્ઞાનસ્વરૂપમાં હું નિઃશંક છું––આવી નિઃશંકતાને લીધે જ્ઞાની નિર્ભય છે અને તેને બંધન થતું નથી પણ નિર્જરા
જ થાય છે.
ક્ષય કરીને પરમ સિદ્ધપદને પામે છે, તે તેના સમ્યગ્દર્શનનો પ્રતાપ છે. સમકિતી ધર્માત્મા નિજરસથી ભરપૂર
જ્ઞાનને જ અનુભવે છે, જ્ઞાનના અનુભવમાં રાગાદિને જરા પણ ભેળવતા નથી, નિઃશંકપણે પોતાના
જ્ઞાનસ્વરૂપને રાગાદિથી અત્યંત ભિન્ન અનુભવે છે અને આ રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપના અનુભવવડે તે સમસ્ત કર્મોને
હણી નાંખે છે ને સિદ્ધપદને પ્રાપ્ત કરે છે.
PDF/HTML Page 25 of 25
single page version
पंचकख्याणक भूमि चंपानगरीवासी आज धन्य हुए। हम अब आनंद–पुलकित होकर
फूले नहीं समाते, खासकर चंपापुर के आत्मज्ञानपिपासुओंके बीचमें आपके प्रति
श्रद्धाके सुमन समर्पित करते हुए कृतकृत्य हो रहे है।
इस भौतिक युग की मिथ्या जगमगाहट में पडे हुए प्राणियों को प्राचीन
साथ पधार नक्षत्रों के बीच में चन्द्रमा के समान शोभायमान हुए थे उसी प्रकार आप भी
आज पंच शत श्रावक–शिष्यों के साथ पधारकर कलिकालरूपी रजनी में नक्षत्रों के
बीच चन्द्रमा के समान प्रकाशमान हो रहे हैं।
श्री आचार्यप्रवर कुंदकुंद प्रतिप्रादित समयसारका रहस्य अतिशय प्रभावक
की एवं भव्योंको सच्चा मार्गप्रदर्शन किया।
आज अभ्युत्थान के युगमें सर्वोदय तीर्थकी आवश्यकता थी; आपने सोनगढ में
इतना ही नहीं अपितु समग्र भारत भूमिमें तीर्थक्षेत्रोंकी यात्रा करते हुए सर्वोदय
तीर्थकी धारा प्रवाहित कर रहे हैं।
संसार हिंसाकी लपटों की ओर दुतगतिसे अग्रसर हो रहा हैं, ऐसे बिकट
सकते हैं। अतः हमारी भगवान वासूपूज्य से करबद्ध प्रार्थना है कि आप दीर्घायु होकर
एक ऐसी संस्थाका संरक्षण करें जो पंचशील को प्रतिपादित करती हुई ‘अहिंसा परमो
धर्मः’ की ध्वजा फहराती रहे। जय वीर!