PDF/HTML Page 21 of 25
single page version
મુક્તિને માટે ઘોર તપ કરનારા જ્ઞાની–સંતોને પણ મહાદુઃખ થતું હશે અને ચિત્તમાં ખેદ થતો હશે, તેથી
તેને મુક્તિની પ્રાપ્તિ કેમ થાય? તે શંકાનું સમાધાન કરતાં આચાર્ય પૂજ્યપાદસ્વામી કહે છે કે–
થયા છે; ત્યાં અનેક ઉપવાસાદિ તપશ્ચરણ સહેજે થઈ જાય છે, તેમાં તેમને ખેદ થતો નથી પણ ચૈતન્યના
આનંદનો વિષયાતીત આહ્લાદ આવે છે. અરે! ચૈતન્યના અનુભવમાં દુઃખ કેવું? ઋષભદેવ પ્રભુ છ
મહિના સુધી ધ્યાનમાં એવા લીન રહ્યા કે ચૈતન્યના આનંદમાં વચ્ચે આહારની વૃત્તિ જ ન ઊઠી. ત્યાં
કાંઈ તેમને દુઃખ ન હતું. ત્યારપછી બીજા છ મહિના પણ તપ કર્યો. લગભગ એક વર્ષના ઉપવાસ થયા,
છતાં પરિણામમાં જરાય ખેદ ન હતો; આત્માના આનંદમાં ઘણી લીનતા હતી. આનંદમાં લીનતાવડે જ્ઞાની
મુક્તિને સાધે છે. મુક્તિને સાધતાં દુઃખ લાગે તો તેણે મુક્તિના માર્ગને જાણ્યો જ નથી. મુક્તિ તો
પરમાનંદની પ્રાપ્તિ છે, ને તેનો ઉપાય પણ આનંદમય છે, તેના ઉપાયમાં દુઃખ નથી. બહારમાં ગમે તેવી
ઘોર પ્રતિકૂળતા આવી પડે તો પણ આત્માના આનંદથી આનંદિત સંતોને જરાય દુઃખ કે ખેદ થતો નથી.
દેહને અને સંયોગોને પોતાથી ભિન્ન જાણીને જેઓ આત્મામાં જ લીન થયા છે તેમને દુઃખ કેવું? ગમે
તેવા બાહ્ય સંયોગો આવી પડો પણ જ્યાં બાહ્ય વિષયો સંબંધી ચિંતા જ નથી ત્યાં દુઃખ કેવું? ચૈતન્યનો
સ્વભાવ જ આનંદ છે–
જ્ઞાનીના અંતરની ખબર નથી. પ્રતિકૂળ સંયોગોથી જ્ઞાનીને દુઃખ થતું હશે–એમ તે મૂઢતાથી માને છે. સિંહ
આવીને ધ્યાનસ્થ મુનિના શરીરને ફાડી ખાતો હોય ત્યાં જેને એમ લાગે કે “અરેરે! આ મુનિને મહાદુઃખ
થતું હશે”–તો તે જીવ મોટો મૂઢ છે. અરે મૂઢ! સંતો તો અંતરની ચૈતન્યસ્વરૂપની લીનતાથી મહા–
PDF/HTML Page 22 of 25
single page version
ચૈતન્યમાં લીન થઈને આનંદને જ અનુભવે છે. સાધક સંતો ઉપર ઉપસર્ગ આવે ત્યાં તે દૂર કરવાની વૃત્તિનો
ભાવ ધર્મી ભક્તોને આવ્યા વિના રહે નહિ, પરંતુ ત્યાં સામા સંતોને દુઃખી માનીને તે ભાવ નથી આવતો, પણ
પોતાના રાગને લીધે–ભક્તિભાવને લીધે તેવી વૃત્તિ આવે છે. જેને સંયોગ તરફ ઝૂકાવ થઈને રાગ–દ્વેષ થાય છે
તેને જ દુઃખ થાય છે; પણ જેને સંયોગ તરફ ઝૂકાવ નથી ને સ્વભાવ તરફ જ ઝૂકાવ છે એવા સંતોને રાગદ્વેષ
થતા નથી, અને તેથી ગમે તેવા સંયોગથી પણ તેમને દુઃખ થતું નથી, આનંદનો જ અનુભવ છે; ને એ રીતે
ચૈતન્યના આનંદમાં લીન થઈને તે મુક્તિને સાધે છે.
અત્રૂટધારા વહે છે, તેમાં તેને ખેદ કે દુઃખ થતું નથી. ભેદજ્ઞાનપૂર્વકની આવી તપસ્યા તે મોક્ષનું કારણ છે.
આનંદ અબાધિત રહે છે; બાહ્યસંયોગની પ્રતિકૂળતાથી કે વ્રત–તપથી તેને ખેદ થતો નથી.
પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મામાં વળ્યું છે તે જીવ રાગ–દ્વેષાદિ કલ્લોલોથી રહિત સ્થિર છે, ને એવા સ્થિર
ચિત્તવાળો જીવ જ પરમ આનંદમય આત્મ–તત્ત્વને દેખે છે, બીજા દેખી શકતા નથી–એમ હવે કહે છે–
स् पश्यत्यात्मनस्तत्त्वं तत् तत्त्वं नेतरो जनः।।३५।।
રાગ–દ્વેષરૂપી કલ્લોલોથી વિક્ષિપ્ત છે–ચંચળ છે તેના જ્ઞાનમાં આનંદમય આત્માનો અનુભવ થતો નથી.
અનીષ્ટ સંકલ્પોના તરંગથી જે ડામાડોળ વર્તે છે તેને આત્માના આનંદમાં લીનતા થતી નથી. ચૈતન્ય સરોવરનું
જળ રાગદ્વેષના તરંગોથી ડોલી રહ્યું છે ત્યાં સમાધિ થતી નથી. રાગ–દ્વેષથી ભરેલો મનરૂપી ઘડો ફૂટયા વગર
મન આત્મામાં ઠરતું નથી. જેમ તરંગથી ઊછળતા પાણીમાં અંદર ઊંડે રહેલી વસ્તુ દેખાતી નથી તેમ જેનું
જ્ઞાનજળ રાગ–દ્વેષરૂપી તરંગોથી ઊછળી રહ્યું છે તેને અંદર રહેલા આત્મતત્ત્વનું દર્શન થતું નથી. રાગ–દ્વેષ રહિત
નિર્વિકલ્પ ચિત્તવડે આત્મદર્શન થાય છે. ચિદાનંદ તત્ત્વમાં ઊંડે ઊતરતાં રાગ–દ્વેષાદિના સંકલ્પો છૂટી જાય છે–
મનરૂપી ઘડો ફૂટી જાય છે.
સ્વભાવ તરફ ઝૂકીને નિર્વિકલ્પ વેદન કર્યા વગર તો સમ્યગ્દર્શન પણ નથી, સમ્યગ્દર્શન વગર મુનિદશા કે વ્રત–
તપ હોતાં નથી, ને મુનિદશા વગર સમાધિ થતી નથી. સમ્યગ્દર્શન થતાં અમુક શાંતિ ને સમાધિ તો થઈ છે, પણ
હજી મુનિદશાની વિશેષ સમાધિ નથી. સંકલ્પ–વિકલ્પ રહિત ચૈતન્યતત્ત્વનો આનંદ જેના વેદનમાં નથી આવ્યો
તેને દુઃખ અને ખેદનાં પરિણામ થયા વિના રહેતા નથી. નિર્વિકલ્પ મનવડે આત્મદર્શન થાય છે; અહીં ‘મન’
એટલે જ્ઞાન સમજવું. જ્ઞાન જ્યાં અંતર્મુખ વળ્યું ત્યાં નિર્વિકલ્પ થયું, ને આત્માના
PDF/HTML Page 23 of 25
single page version
નથી, ચૈતન્યમાં સ્થિરતા છે.
ત્યાં સુધી નિર્વિકલ્પ આનંદનું વેદન થતું નથી. જ્યારે જ્ઞાનઉપયોગ અંતરમાં વળીને, રાગદ્વેષ રહિત
નિર્વિકલ્પપણે સ્થિર થાય છે ત્યારે આત્મતત્ત્વ સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષથી અનુભવમાં આવે છે; રાગ–દ્વેષના વિકલ્પમાં
જોડાયેલું જ્ઞાન સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષથી આત્માને અનુભવી શકતું નથી.
પરિણામ લાગે તે ખરી શાંતિ નથી. અંર્તસ્વભાવના લક્ષે રાગ–દ્વેષનો અભાવ થતાં જ ખરી શાંતિ હોય છે.
અંતર્મુખ ઉપયોગ વખતે નિર્વિકલ્પદશામાં પરમાત્મતત્ત્વ આનંદ સહિત સ્ફૂરાયમાન થાય છે,–પ્રગટ અનુભવમાં
આવે છે. જેમ જેમ આવો અનુભવ વધતો જાય છે તેમ તેમ રાગ–દ્વેષ છૂટતા જાય છે ને વીતરાગી સમાધિ થતી
સ્વરૂપલીનતામાં એવો અચિંત્ય આનંદ છે કે તેમાંથી બહાર આવતા નથી.
છોડતો નથી. જેમ સાકર મેલને છોડે છે પણ
મીઠાશને નથી છોડતી, જેમ અગ્નિ ધૂમાડાને છોડે
છે પણ ઉષ્ણતાને નથી છોડતો, તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ
પોતાના જ્ઞાનભાવને કદી છોડતો નથી. માટે
જ્ઞાનભાવવડે તારા આત્માને લક્ષમાં લઈ
જાણે જુએ જે સર્વ તે હું,–એમ જ્ઞાની ચિંતવે.
PDF/HTML Page 24 of 25
single page version
જેવું નિરાલંબન આત્મતત્ત્વ
મકાનનો આધાર? – આ જંબુદ્વીપ;
ને લોકનો આધાર? – અલોક.
તો અલોકનો આધાર કોણ? –
PDF/HTML Page 25 of 25
single page version
બંધનથી છોડાવવા માંગતો હોય તેની આ
વાત છે. તે જીવ આત્મા સાથે સંબંધ જોડીને
જગત સાથેનો સંબંધ તોડે છે. તે આ પ્રમાણે–
કે કોનાથી હું રાજી થાઉં? દુનિયા દુનિયામાં,
ને હું મારામાં; હું જ્ઞાન, ને પદાર્થો જ્ઞેય; જ્ઞેયો
જ્ઞેયપણે તેમના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવમાં પરિણમી
રહ્યાં છે, હું મારા જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ સ્વકીય
ઉત્પાદવ્યય–ધ્રુવરૂપે પરિણમું! આમ નિર્ણય
કરીને ધર્મીજીવ જ્ઞાનસ્વભાવને આશ્રિત જ
નિર્મળભાવે પરિણમે છે. આ રીતે
જ્ઞાનસ્વભાવમાં ઉપયોગને જોડતાં પર
સાથેનો સંબંધ તૂટી જાય છે. અને
એકત્વસ્વભાવની ભાવનામાં લીન એવો તે
આત્મા પર સાથેનો સંબંધ અત્યંત તોડીને
સિદ્ધપદને પામે છે.