કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
નવપદાર્થપૂર્વક મોક્ષમાર્ગપ્રપંચવર્ણન
૨૧૯
यः सर्वसङ्गमुक्तः अनन्यमनाः आत्मानं स्वभावेन ।
जानाति पश्यति नियतं सः स्वकचरितं चरति जीवः ।।१५८।।
स्वचरितप्रवृत्तस्वरूपाख्यानमेतत् ।
यः खलु निरुपरागोपयोगत्वात्सर्वसङ्गमुक्तः परद्रव्यव्यावृत्तोपयोगत्वादनन्यमनाः
आत्मानं स्वभावेन ज्ञानदर्शनरूपेण जानाति पश्यति नियतमवस्थितत्वेन, स खलु
स्वकं चरितं चरति जीवः । यतो हि द्रशिज्ञप्तिस्वरूपे पुरुषे तन्मात्रत्वेन वर्तनं
स्वचरितमिति ।।१५८।।
અન્વયાર્થઃ — [ यः ] જે [ सर्वसङ्गमुक्तः ] સર્વસંગમુક્ત અને [ अनन्यमनाः ]
અનન્યમનવાળો વર્તતો થકો [ आत्मानं ] આત્માને [ स्वभावेन ] (જ્ઞાનદર્શનરૂપ) સ્વભાવ
વડે [ नियतं ] નિયતપણે ( – સ્થિરતાપૂર્વક) [ जानाति पश्यति ] જાણે-દેખે છે, [ सः जीवः ]
તે જીવ [ स्वकचरितं ] સ્વચારિત્ર [ चरति ] આચરે છે.
ટીકાઃ — આ, સ્વચારિત્રમાં પ્રવર્તનારના સ્વરૂપનું કથન છે.
જે (જીવ) ખરેખર ૧નિરુપરાગ ઉપયોગવાળો હોવાને લીધે સર્વસંગમુક્ત વર્તતો
થકો, પરદ્રવ્યથી ૨વ્યાવૃત્ત ઉપયોગવાળો હોવાને લીધે ૩અનન્યમનવાળો વર્તતો થકો,
આત્માને જ્ઞાનદર્શનરૂપ સ્વભાવ વડે નિયતપણે અર્થાત્ અવસ્થિતપણે જાણે-દેખે છે, તે
જીવ ખરેખર સ્વચારિત્ર આચરે છે; કારણ કે ખરેખર ૪દ્રશિજ્ઞપ્તિસ્વરૂપ પુરુષમાં
( – આત્મામાં) તન્માત્રપણે વર્તવું તે સ્વચારિત્ર છે.
ભાવાર્થઃ — જે જીવ શુદ્ધોપયોગી વર્તતો થકો અને જેની પરિણતિ પર પ્રત્યે જતી
નથી એવો વર્તતો થકો, આત્માને સ્વભાવભૂત જ્ઞાનદર્શનપરિણામ વડે સ્થિરતાપૂર્વક જાણે-
દેખે છે, તે જીવ સ્વચારિત્ર આચરનાર છે; કારણ કે દ્રશિજ્ઞપ્તિસ્વરૂપ આત્મામાં માત્ર
દ્રશિજ્ઞપ્તિરૂપે પરિણમીને રહેવું તે સ્વચારિત્ર છે. ૧૫૮.
૧. નિરુપરાગ = ઉપરાગ રહિત; નિર્મળ; અવિકારી; શુદ્ધ. [નિરુપરાગ ઉપયોગવાળો જીવ સમસ્ત બાહ્ય-
અભ્યંતર સંગથી શૂન્ય છે તોપણ નિઃસંગ પરમાત્માની ભાવના દ્વારા ઉત્પન્ન સુંદર-આનંદસ્યંદી
પરમાનંદસ્વરૂપ સુખસુધારસના આસ્વાદથી, પૂર્ણ-કળશની માફક, સર્વ આત્મપ્રદેશે ભરેલો હોય છે.]
૨. વ્યાવૃત્ત = પાછો વળેલ; અલગ થયેલ; નિવર્તેલ; નિવૃત્ત; ભિન્ન.
૩. અનન્યમનવાળો = જેની પરિણતિ અન્ય પ્રત્યે જતી નથી એવો. [મન = ચિત્ત; પરિણતિ; ભાવ.]
૪. દ્રશિ = દર્શનક્રિયા; સામાન્ય અવલોકન.