Parmatma Prakash (Gujarati Hindi). Gatha: 153 (Adhikar 2),154 (Adhikar 2) Atmadhin Sukhama Preeti,155 (Adhikar 2),156 (Adhikar 2) Chitta Sthir Karavathi Aatmaswaroopani Prapti,157 (Adhikar 2),158 (Adhikar 2),159 (Adhikar 2),160 (Adhikar 2),161 (Adhikar 2) Nirvikalp Samadhinu Kathan,162 (Adhikar 2),163 (Adhikar 2),164 (Adhikar 2).

Page 467 of 565
PDF/HTML Page 481 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૨ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૬૭

‘‘चंडो ण मुयइ वेरं भंडणसीलो य धम्मदयरहिओ । दुट्ठो ण य एदि वसं लक्खणमेयं तु

किण्हस्स ।।’’ (ગોમ્મટસાર જીવકાંડ ગાથા – ૫૭૮)

(અર્થઃ — જે પ્રચંડ તીવ્ર ક્રોધી હોય, વેરને છોડે નહિ, ઝઘડો કરવાના સ્વભાવવાળો

હોય, દયાધર્મથી રહિત હોય, દુષ્ટ હોય, ગુરુજનાદિને વશ ન હોય – એ બધાં લક્ષણ

કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જીવનાં છે) એ પ્રમાણે ગાથામાં કહેલ લક્ષણવાળી કૃષ્ણલેશ્યા, ધનધાન્યાદિની
તીવ્ર મૂર્ચ્છારૂપ અને વિષયોની આકાંક્ષારૂપ નીલલેશ્યા, રણભૂમિમાં મરવા ઇચ્છે અને કોઈ
સ્તુતિ કરે તો સંતોષ પામે વગેરે લક્ષણોવાળી કાપોતલેશ્યા – એ પ્રમાણે ત્રણ (અશુભ)

લેશ્યાથી માંડીને સમસ્ત વિભાવના ત્યાગ વડે દેહથી ભિન્ન આત્માને તું ભાવ. ૧૫૨.

હવે, ફરી દેહને દુઃખનું કારણ દર્શાવે છેઃ —

पूर्वोक्त लक्षणमात्मानं त्वं कर्ता पश्येति । अयमत्र भावार्थः । ‘‘चंडो ण मुयइ वेरं भंडणसीलो

य धम्मदयरहिओ । दुट्ठो ण य एदि वसं लक्खणमेयं तु किण्हस्स ।।’’ इतिगाथाकथितलक्षणा

कृष्णलेश्या, धनधान्यादितीव्रमूर्च्छाविषयाकांक्षादिरूपा नीललेश्या, रणे मरणं प्रार्थयति स्तूयमानः
संतोषं करोतीत्यादिलक्षणा कापोतलेश्या च, एवं लेश्यात्रयप्रभृतिसमस्तविभावत्यागेन
देहाद्भिन्नमात्मानं भावय इति ।।१५२।।

अथ —

२८४) दुक्खहँ कारणु मुणिवि मणि देहु वि एहु चयंति ।

जित्थु ण पावहिँ परम-सुहु तित्थु कि संत वसंति ।।१५३।।

हँसी उड़ानेमें जिसके शंका न हो, अपनी हँसी होनेका जिसको भय न हो, जिसका
स्वभाव लज्जा रहित हो, दया – धर्मसे रहित हो, और अपनेसे बलवान्के वशमें हो,

गरीबको सतानेवाला हो, ऐसा कृष्णलेश्यावालेका लक्षण कहा । नीललेश्यावालेके लक्षण

कहते हैं, सो सुनो – जिसके धन – धान्यादिककी अति ममता हो, और महा विषयाभिलाषी

हो, इन्द्रियोंके विषय सेवता हुआ तृप्त न हो । कापोतलेश्याका धारक रणमें मरना चाहता

है, स्तुति करनेसे अति प्रसन्न होता है । ये तीनों कुलेश्याके लक्षण कहे गये हैं, इनको

छोड़कर पवित्र भावोंसे देहसे जुदे जीवको जानकर अपने स्वरूपका ध्यान कर । यही

कल्याणका कारण है ।।१५२।।

आगे फि र भी देहको दुःखका कारण दिखलाते हैं —

Page 468 of 565
PDF/HTML Page 482 of 579
single page version

૪૬૮ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૩

ભાવાર્થઃ — આ પ્રત્યક્ષગોચર દેહને પણ વીતરાગ તાત્ત્વિક આનંદરૂપ શુદ્ધાત્મ-

સુખથી વિલક્ષણ નરકાદિના દુઃખનું કારણ મનમાં જાણીને શુદ્ધ આત્મામાં સ્થિત થઈને
સત્પુરુષો દેહનું મમત્વ છોડે છે, (કારણ કે) જે દેહમાં પંચેન્દ્રિયોના વિષયોથી રહિત
શુદ્ધાત્માનુભૂતિસંપન્ન પરમ સુખ પામતા નથી તે દેહમાં સત્પુરુષો શા માટે નિવાસ કરે?
શુદ્ધાત્મસુખમાં સંતોષ છોડીને તે દેહમાં શા માટે રતિ કરે? ૧૫૩.

दुःखस्य कारणं मत्वा मनसि देहमपि इमं त्यजन्ति ।

यत्र न प्राप्नुवन्ति परमसुखं तत्र किं सन्तः वसन्ति ।।१५३।।

दुक्खहं इत्यादि । दुक्खहं कारणु वीतरागतात्त्विकानन्दरूपात् शुद्धात्मसुखाद्विलक्षणस्य

नारकादिदुःखस्य कारणं मुणिवि मत्वा । क्व । मणि मनसि । कम् । देहु वि देहमपि एहु इमं

प्रत्यक्षीभूतं चयंति देहममत्वं शुद्धात्मनि स्थित्वा त्यजन्ति जित्थु ण पावहिं यत्र देहे न प्राप्नुवन्ति ।

किम् । परम-सुहु पञ्चेन्द्रियविषयातीतं शुद्धात्मानुभूतिसंपन्नं परमसुखं तित्थु कि संत वसंति तत्र

देहे सन्तः सत्पुरुषाः किं वसन्ति शुद्धात्मसुखसंतोषं मुक्त्वा तत्र किं रतिं कुर्वन्ति इति
भावार्थः ।।१५३।।

गाथा – १५३

अन्वयार्थ : — [दुःखस्य कारणं ] नरकादि दुःखका कारण [इमं देहमपि ] इस

देहको [मनसि ] मनमें [मत्वा ] जानकर ज्ञानीजीव [त्यजंति ] इसका ममत्व छोड़ देते हैं,
क्योंकि [यत्र ] जिस देहमें [परमसुखं ] उत्तम सुख [न प्राप्नुवंति ] नहीं पाते, [तत्र ] उसमें
[संतः ] सत्पुरुष [किं वसंति ] कैसे रह सकते हैं ? ।

भावार्थ : — वीतराग परमानंदरूप जो आत्म – सुख उससे विपरीत नरकादिकके

दुःख, उनका कारण यह शरीर, उसको बुरा समझकर ज्ञानी जीव देहकी ममता छोड़ देते
हैं, और शुद्धात्मस्वरूपका सेवन करते हैं, निजस्वरूपमें ठहरकर देहादि पदार्थोंमें प्रीति
छोड़ देते हैं । इस देहमें कभी सुख नहीं पाते, सदा आधि – व्याधिसे पीड़ित ही रहते हैं ।

पंचेन्द्रियोंके विषयोंसे रहित जो शुद्धात्मानुभूतिरूप परमसुख वह देहके ममत्व करनेसे कभी
नहीं मिल सकता । महा दुःखके कारण इस शरीरमें सत्पुरुष कभी नहीं रह सकते । देहसे

उदास होके संसारकी आशा छोड़ सुखका निवास जो सिद्धपद उसको प्राप्त होते हैं । और

जो आत्म – भावनाको छोड़कर संतोषसे रहित होके देहादिकमें राग करते हैं, वे अनंत भव

धारण करते हैं, संसारमें भटकते फि रते हैं ।।१५३।।

Page 469 of 565
PDF/HTML Page 483 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૪ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૬૯

હવે, તું આત્માધીન (સ્વાધીન) સુખમાં રતિ (પ્રીતિ) કર, એમ દર્શાવે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — અન્ય દ્રવ્યોથી નિરપેક્ષ હોવાથી આત્માધીન છે એવું જે શુદ્ધાત્માના

સંવેદનથી ઉત્પન્ન સુખ તેનાથી જ – તેના અનુભવથી જ – સંતોષ કર. હે વત્સ-મિત્ર! પરાધીન

-ઇન્દ્રિયાધીન-સુખના ચિન્તવનારને હૃદયનો અન્તર્દાહ મટતો નથી.

અહીં, અધ્યાત્મની રતિ (પ્રીતિ) સ્વાધીન છે અને વિચ્છેદ તથા વિઘ્નોના સમૂહથી રહિત

છે; અને ભોગોની પ્રીતિ પરાધીન છે તથા જેવી રીતે ઇન્ધનથી અગ્નિ શાંત થતો નથી, હજારો

अथात्मायत्तसुखे रतिं कुर्विति दर्शयति —

२८५) अप्पायत्तउ जं जि सुहु तेण जि करि संतोसु ।

पर सुहु वढ चिंतंताहँ हियइ ण फि ट्टइ सोसु ।।१५४।।

आत्मायत्तं यदेव सुखं तेनैव कुरु संतोषम् ।

परं सुखं वत्स चिन्तयतां हृदये न नश्यति शोषः ।।१५४।।

अप्पायत्तउ इत्यादि । अप्पायत्तउ अन्यद्रव्यनिरपेक्षत्वेनात्माधीनं जं जि सुहु यदेव

शुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नं सुखं तेण जि करि संतोसु तेनैव तदनुभवेनैव संतोषं कुरु पर
सुहु वढ चिंतंताहं इन्द्रियाधीनं परसुखं चिन्तयतां वत्स मित्र हियइ ण फि ट्टइ सोसु
हृदये न नश्यति शोषोऽन्तर्दाह इति । अत्राध्यात्मरतिः स्वाधीना विच्छेदविघ्नौघरहिता च,

भोगरतिस्तु पराधीना वह्नेरिन्धनैरिव समुद्रस्य नदीसहस्रैरिवातृप्तिकरा च । एवं ज्ञात्वा

आगे यह उपदेश करते हैं, कि तू आत्म – सुखमें प्रीति कर —

गाथा – १५४

अन्वयार्थ : — [वत्स ] हे शिष्य, [यदेव जो आत्मायत्तं सुखं ] परद्रव्यसे रहित

आत्माधीन सुख है, [तेनैव ] उसीमें [संतोषम् ] संतोष [कुरु ] कर, [परं सुखं ] इन्द्रियाधीन
सुखको [चिंतयतां ] चिन्तवन करनेवालोंके [हृदये ] चित्तका [शोषः ] दाह [न नश्यति ] नहीं
मिटता ।

भावार्थ : — आत्माधीन सुख आत्माके जाननेसे उत्पन्न होता है, इसलिये तू आत्माके

अनुभवसे संतोष कर, भोगोंकी वाँछा करनेसे चित्त शान्त नहीं होता । जो अध्यात्मकी प्रीति

है, वह स्वाधीनता है, इसमें कोई विघ्न नहीं है, और भोगोंका अनुराग वह पराधीनता है । भोगोंको

भोगते कभी तृप्ति नहीं होती । जैसे अग्नि ईंधनसे तृप्त नहीं होती, और सैकड़ों नदियोंसे समुद्र

Page 470 of 565
PDF/HTML Page 484 of 579
single page version

૪૭૦ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૪

નદીઓથી સમુદ્ર તૃપ્ત થતો નથીે, અતૃપ્તિકર છે એમ જાણીને ભોગોના સુખને છોડીને અને

‘‘एदम्हि रदो णिच्चं संतुट्ठो होदि णिच्चमेदम्हि । एदेण होहि तित्तो होहदि तुह उत्तमं सुक्खं ।।’’ (શ્રી

સમયસાર ગાથા ૨૦૬). (અર્થઃ — હે ભવ્ય પ્રાણી! તું આત્મામાં (જ્ઞાનમાં) નિત્ય રત અર્થાત્

પ્રીતિવાળો થા, આમાં નિત્ય સંતુષ્ટ થા અને આનાથી તૃપ્ત થા; (આમ કરવાથી) તને ઉત્તમ સુખ
થશે.) એ પ્રમાણે ગાથાથી કહેલ લક્ષણવાળા અધ્યાત્મસુખમાં સ્થિત થઈને ભાવના (આત્મભાવના)
કરવી, એવું તાત્પર્ય છે. વળી કહ્યું પણ છે કે — ‘‘तिण क ट्ठेण व अग्गी लवणसमुद्दो णदीसहस्सेहिं ।

ण इमो जीवो सक्को तिप्पेदुं कामभोगेहिं ।।’’ (અર્થઃ — જેવી રીતે તૃણ, કાષ્ઠ આદિ ઇન્ધનથી અગ્નિ

શાંત થતો નથી, હજારો નદીઓના પાણીથી લવણસમુદ્ર છલકાતો નથી તેવી રીતે આ જીવ
કામભોગોથી તૃપ્ત થઈ શકતો નથી).

અધ્યાત્મશબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરવામાં આવે છે — ‘‘મિથ્યાત્વ, વિષય, કષાયાદિ બાહ્ય

પદાર્થોના નિરાલંબપણે (આલંબન વિના) આત્મામાં અનુષ્ઠાન (કરવું, ટકવું, પ્રવર્તવું) તે અધ્યાત્મ
છે. ૧૫૪.

હવે, જ્ઞાન આત્માનો સ્વભાવ છે, એમ દર્શાવે છેઃ —

भोगसुखं त्यक्त्वा ‘‘एदम्हि रदो णिच्चं संतुट्ठो होदि णिच्चमेदम्हि । एदेण होहि तित्तो

होहदि तुह उत्तमं सुक्खं ।।’’ इति गाथाकथितलक्षणे अध्यात्मसुखे स्थित्वा च भावना

कर्तव्येति तात्पर्यम् । तथा चोक्त म् — ‘‘तिणकट्ठेण व अग्गी लवणसमुद्दो णदीसहस्सेहिं ।

ण इमो जीवो सक्को तिप्पेदुं कामभोगेहिं ।।’’ । अध्यात्मशब्दस्य व्युत्पत्तिः क्रियते —

मिथ्यात्वविषयकषायादिबहिर्द्रव्ये निरालम्बनत्वेनात्मन्यनुष्ठानमध्यात्मम् ।।१५४।।

अथात्मनो ज्ञानस्वभावं दर्शयति —

तृप्त नहीं होता है । ऐसा ही समयसारमें कहा है, कि हंस (जीव) तू इस आत्मस्वरूपमें ही

सदा लीन हो, और सदा इसीमें संतुष्ट हो । इसीसे तू तृप्त होगा और इसीसे ही तुझे उत्तम सुखकी

प्राप्ति होगी । इस कथनसे अध्यात्म – सुखमें ठहरकर निजस्वरूपकी भावना करनी चाहिये, और

कामभोगोंसे कभी तृप्ति नहीं हो सकती । ऐसा कहा भी है, कि जैसे तृण, काठ आदि ईंधनसे

अग्नि तृप्त नही होती और हजारों नदियोंसे लवणसमुद्र तृप्त नहीं होता, उसी तरह यह जीव काम
भोगोंसे तृप्त नहीं होता । इसलिये विषय – सुखोंको छोड़कर अध्यात्म – सुखका सेवन करना

चाहिये । अध्यात्म – शब्दका शब्दार्थ करते हैं — मिथ्यात्व विषय कषाय आदि बाह्य पदार्थोंका

अवलम्बन (सहारा) छोड़ना और आत्मामें तल्लीन होना वह अध्यात्म है ।।१५४।।

आगे आत्माका ज्ञानस्वभाव दिखलाते हैं —

Page 471 of 565
PDF/HTML Page 485 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૫ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૭૧

ભાવાર્થઃ — વીતરાગ સ્વસંવેદનરૂપ જ્ઞાન સિવાય સ્વશુદ્ધાત્માનો જ્ઞાનથી ભિન્ન સ્વભાવ

નથી. આત્માનો આ શુદ્ધાત્મજ્ઞાન સ્વભાવ જાણીને હે યોગી! પરમાં-આત્માથી વિલક્ષણ પર એવાં
દેહમાં, રાગાદિ ન કર.

અહીં, આત્માનું શુદ્ધાત્મજ્ઞાનસ્વરૂપ જાણીને અને રાગાદિનો ત્યાગ કરીને નિરંતર ભાવના

(આત્મભાવના) કરવી જોઈએ, એવો અભિપ્રાય છે. ૧૫૫.

હવે, નિજ આત્માની પ્રાપ્તિ માટે ચિત્તને સ્થિર કરવાનો પરમ ઉપદેશ પાંચ ગાથાઓથી

દર્શાવે છેઃ —

२८६) अप्पहँ णाणु परिच्चयवि अण्णु ण अत्थि सहाउ ।

इउ जाणेविणु जोइयहु परहँ म बंधउ राउ ।।१५५।।

आत्मनः ज्ञानं परित्यज्य अन्यो न अस्ति स्वभावः ।

इदं ज्ञात्वा योगिन् परस्मिन् मा बधान रागम् ।।१५५।।

अप्पहं इत्यादि । अप्पहं १शुद्धात्मनः णाणु परिच्चयवि वीतरागस्वसंवेदनज्ञानं त्यक्त्वा

अण्णु ण अत्थि सहाउ अन्यो ज्ञानाद्विभिन्नः स्वभावो नास्ति इउ जाणेविणु इदमात्मनः
शुद्धात्मज्ञानं स्वभावं ज्ञात्वा जोइयहु भो योगिन् परहं म बंधउ राउ परस्मिन् शुद्धात्मनो
विलक्षणे देहे रागादिकं मा कुरु तस्मात् । अत्रात्मनः शुद्धात्मज्ञानस्वरूपं ज्ञात्वा रागादिकं

त्यक्त्वा च निरन्तरं भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः ।।१५५।।

अथ स्वात्मोपलम्भनिमित्तं चित्तस्थिरीकरणरूपेण परमोपदेशं पञ्चकलेन दर्शयति —

गाथा – १५५

अन्वयार्थ : — [आत्मनः ] आत्माका निजस्वभाव [ज्ञानं परित्यज्य ] वीतराग

स्वसंवेदनज्ञानके सिवाय [अन्यः स्वभावः ] दूसरा स्वभाव [न अस्ति ] नहीं है, आत्मा
केवलज्ञानस्वभाव है, [इदं ज्ञात्वा ] ऐसा जानकर [योगिन् ] हे योगी, [परस्मिन् ] परवस्तुसे
[रागम् ] प्रीति [मा बधान ] मत बाँध ।

भावार्थ : — पर जो शुद्धात्मासे भिन्न देहादिक उनमें राग मत कर, आत्माका

ज्ञानस्वरूप जानकर रागादिक छोड़के निरंतर आत्माकी भावना करनी चाहिये ।।१५५।।

आगे आत्माकी प्राप्तिके लिय चित्तको स्थिर करता, ऐसा परम उपदेश श्रीगुरु दिखलाते

हैं —

૧. પાઠાન્તરઃ — शुद्धात्मनः = स्वशुद्धात्मनः

Page 472 of 565
PDF/HTML Page 486 of 579
single page version

૪૭૨ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૬

ભાવાર્થઃ — જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્મરૂપી જળચર જીવોથી વ્યાપ્ત (ભરેલ)

સંસારસાગરમાં, નિર્વિષય અને નિષ્કષાયરૂપ (વિષયકષાયરહિત) શુદ્ધ આત્મતત્ત્વથી પ્રતિપક્ષભૂત
વિષયકષાયરૂપ મહાવાત વડે જે ભવ્યવર પુંડરિકનું મનરૂપી પ્રચુર જળ ક્ષોભ પામતું નથી, તેનું
અનાદિકાળરૂપ મહાપાતાળમાં પડેલું આત્મરૂપી રત્નવિશેષ રાગાદિ મળના ત્યાગ વડે શીઘ્ર
નિર્મળ થાય છે. હે વત્સ! માત્ર નિર્મળ થાય છે એટલું જ નહિ પણ, શુદ્ધાત્માને પરમ
કહેવામાં આવે છે તે પરમની કળા-અનુભૂતિ તે પરમ કળા, તે પરમકળારૂપી દ્રષ્ટિ વડે જ જે

२८७) विसय-कसायहिँ मण-सलिलु णवि डहुलिज्जइ जासु ।

अप्पा णिम्मलु होइ लहु वढ पच्चक्खु वि तासु ।।१५६।।

विषयकषायैः मनःसलिलं नैव क्षुभ्यति यस्य ।

आत्मा निर्मलो भवति लघु वत्स प्रत्यक्षोऽपि तस्य ।।१५६।।

विसय इत्यादि । विसय-कसायहिं मण-सलिलु ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मजलचराकीर्णसंसार-

सागरे निर्विषयकषायरूपात् शुद्धात्मतत्त्वात् प्रतिपक्षभूतैर्विषयकषायमहावातैर्मनः प्रचुरसलिलं
णवि डहुलिज्जइ नैव क्षुभ्यति जासु यस्य भव्यवरपुण्डरीकस्य अप्पा णिम्मलु होइ लहु
आत्मा रत्नविशेषोऽनादिकालरूपमहापाताले पतितः सन् रागादिमलपरिहारेण लघु शीघ्रं
निर्मलो भवति । वढ वत्स । न केवलं निर्मलो भवति पच्चक्खु वि शुद्धात्मा परम

इत्युच्यते तस्य परमस्य कला अनुभूतिः परमकला एव द्रष्टिः परमकलाद्रष्टिः तया

गाथा – १५६

अन्वयार्थ : — [यस्य ] जिसका [मनः सलिलं ] मनरूपी जल [विषयकषायैः ]

विषयकषायरूप प्रचंड पवनसे [नैव क्षुभ्यते ] नहीं चलायमान होता है, [तस्य ] उसी भव्य
जीवकी [आत्मा ] आत्मा [वत्स ] हे बच्चे, [निर्मलो भवति ] निर्मल होती है, और [लघु ]
शीघ्र ही [प्रत्यक्षोऽपि ] प्रत्यक्ष हो जाती है ।

भावार्थ : — ज्ञानावरणादि अष्ट कर्मरूपी जलचर मगर – मच्छादि जलके जीव उनसे

भरा जो संसार – सागर उसमें विषयकषायरूप प्रचंड पवन जो कि शुद्धात्मतत्त्वसे सदा पराङ्मुख

हैं, उसी प्रचंड पवनसे जिसका चित्त चलायमान नहीं हुआ, उसीका आत्मा निर्मल होता है ।

आत्मा रत्नके समान है, अनादिकालका अज्ञानरूपी पातालमें पड़ा है, सो रागादि मलके
छोड़नेसे शीघ्र ही निर्मल हो जाता है, हे बच्चे, आत्मा उन भव्य जीवोंका निर्मल होता है, और
प्रत्यक्ष उनको आत्माका दर्शन होता है । परमकला जो आत्माकी अनुभूति वही हुई निश्चयदृष्टि

Page 473 of 565
PDF/HTML Page 487 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૭ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૭૩

परमकलाद्रष्टया यावदवलोकनं सूक्ष्मनिरीक्षणं तेन प्रत्यक्षोऽपि स्वसंवेदनग्राह्योऽपि भवति ।

कस्य । तासु यस्य पूर्वोक्त प्रकारेण निर्मलं मनस्तस्येति भावार्थः ।।१५६।।

अथ —

२८८) अप्पा परहँ ण मेलविउ मणु मारिवि सहस त्ति ।

सो वढ जाएँ किं करइ जासु ण एही सत्ति ।।१५७।।

आत्मा परस्य न मेलितः मनो मारयित्वा सहसेति ।

स वत्स योगेन किं करोति यस्य न ईद्रशी शक्ति : ।।१५७।।

अप्पा इत्यादि । अप्पा अयं प्रत्यक्षीभूतः सविकल्प आत्मा परहं ख्यातिपूजा-

लाभप्रभृतिसमस्तमनोरथरूपविकल्पजालरहितस्य विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावस्य परमात्मनः ण मेलविउ

उससे आत्मस्वरूपका अवलोकन होता है । आत्मा स्वसंवेदनज्ञान करके ही ग्रहण करने योग्य

है । जिसका मन विषयसे चंचल न हो, उसीको आत्माका दर्शन होता है ।।१५६।।

आगे यह कहते हैं, कि जिसने शीघ्र ही मनको वशकर आत्माको परमात्मासे नहीं

मिलाया, जिसमें ऐसी शक्ति नहीं है, वह योगसे क्या कर सकता है ? कुछ भी नहीं कर
सकता —

गाथा – १५७

अन्वयार्थ : — [सहसा मनः मारयित्वा ] जिसने शीघ्र ही मनको वशमें करके

[आत्मा ] यह आत्मा [परस्य न मेलितः ] परमात्मामें नहीं मिलाया, [वत्स ] हे शिष्य,
[यस्य ] जिसकी [ईदृशी ] ऐसी [शक्तिः ] शक्ति [न ] नहीं है, [सः ] वह [योगेन ] योगसे
[किं करोति ] क्या कर सकता है ? ।।

भावार्थ : — यह प्रत्यक्षरूप संसारी जीव विकल्प सहित है दशा जिसकी, उसको

समस्त विकल्प – जाल रहित निर्मल ज्ञान दर्शन स्वभाव परमात्मासे नहीं मिलाया । मिथ्यात्व

અવલોકન-સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ તેના વડે પ્રત્યક્ષ પણ – સ્વસંવેદનગ્રાહ્ય પણ – થાય છે. કોને? પૂર્વોક્ત

પ્રકારે જેનું મન નિર્મળ છે તેને, એવો ભાવાર્થ છે. ૧૫૬.

વળી, (હવે કહે છે કે જેણે મનને શીઘ્ર જ વશ કરીને આત્માને પરમાત્માની સાથે

નથી જોડ્યો, જેમાં એવી શક્તિ નથી તે યોગથી શું કરી શકે?)ઃ —

ભાવાર્થઃ — જેણે મિથ્યાત્વ, વિષય, કષાયાદિ વિકલ્પ સમૂહમાં પરિણમેલા મનને

વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિરૂપ શસ્ત્રથી સહસા હણીને, આ પ્રત્યક્ષરૂપ સવિકલ્પ આત્માને, ખ્યાતિ,

Page 474 of 565
PDF/HTML Page 488 of 579
single page version

૪૭૪ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૮

न योजितः । किं कृत्वा । मणु मारिवि मिथ्यात्वविषयकषायादिविकल्पसमूहपरिणतं मनो

वीतरागनिर्विकल्पसमाधिशस्त्रेण मारयित्वा सहस त्ति झटिति सो वढ जोएं किं करइ स पुरुषः
वत्स योगेन किं करोति । स कः । जासु ण एही सत्ति यस्येद्रशी मनोमारणशक्ति र्नास्तीति

तात्पर्यम् ।।१५७।।

अथ —

२८९) अप्पा मेल्लिवि णाणमउ अण्णु जे झायहिँ झाणु ।

वढ अण्णाण-वियंभियहँ कउ तहँ केवल-णाणु ।।१५८।।

आत्मानं मुक्त्वा ज्ञानमयं अन्यद् ये ध्यायन्ति ध्यानम् ।

वत्स अज्ञानविजृम्भितानां कुतः तेषां केवलज्ञानम् ।।१५८।।

विषय कषायादि विकल्पोंके समूहकर परिणत हुआ जो मन उसको वीतराग निर्विकल्प
समाधिरूप शस्त्रसे शीघ्र ही मारकर आत्माको परमात्मासे नहीं मिलाया, वह योगी योगसे क्या
कर सकता है ? कुछ भी नहीं कर सकता । जिसमें मन मारनेकी शक्ति नहीं है, वह योगी

कैसा ? योगी तो उसे कहते हैं, कि जो बड़ाई पूजा (अपनी महिमा) और लाभ आदि सब
मनोरथरूप विकल्प – जालोंसे रहित निर्मल ज्ञान दर्शनमयी परमात्माको देखे, जाने, अनुभव करे ।

ऐसा मनके मारे बिना नहीं हो सकता, यह निश्चय जानना ।।१५७।।

आगे ज्ञानमयी आत्माको छोड़कर जो अन्य पदार्थका ध्यान करते हैं, वे अज्ञानी हैं,

उनको केवलज्ञान कैसे उत्पन्न हो सकता है ? ऐसा निरूपण करते हैं —

गाथा – १५८

अन्वयार्थ : — [ज्ञानमयं ] जो महा निर्मल केवलज्ञानादि अनंतगुणरूप [आत्मानं ]

आत्मद्रव्यको [मुक्त्वा ] छोड़कर [अन्यद् ] जड़ पदार्थ परद्रव्य उनका [ये ध्यानम् ध्यायंति ]
ध्यान लगाते हैं, [वत्स ] हे वत्स, वे अज्ञानी हैं, [तेषां अज्ञान विजृंभितानां ] उन शुद्धात्माके
ज्ञानसे विमुख, कुमति, कुश्रुत, कुअवधिरूप अज्ञानसे परिणत हुए जीवोंको [केवलज्ञानम्

પૂજા, લાભ આદિ સમસ્ત મનોરથરૂપ વિકલ્પજાળથી રહિત, વિશુદ્ધજ્ઞાન, વિશુદ્ધદર્શન જેનો
સ્વભાવ છે એવા પરમાત્મામાં નથી જોડ્યો તે પુરુષ – કે જેને મનને મારવાની આવી શક્તિ નથી

તે પુરુષ – હે વત્સ! યોગથી શું કરશે? .૧૫૭.

વળી (હવે જ્ઞાનમય આત્માને છોડીને જેઓ અન્ય પદાર્થનું ધ્યાન કરે છે તેઓ અજ્ઞાની

છે, તેમને કેવળજ્ઞાન કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય? એમ નિરૂપણ કરે છે)ઃ —

Page 475 of 565
PDF/HTML Page 489 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૮ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૭૫

अप्पा इत्यादि । अप्पा स्वशुद्धात्मानं मेल्लिवि मुक्त्वा । कथंभूतमात्मानम् । णाणमउ

सकलविमलकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणनिर्वृत्तं अण्णु अन्यद्बहिर्द्रव्यालम्बनं जे ये केचन झायहिं
ध्यायन्ति । किम् । झाणु ध्यानं वढ वत्स मित्र अण्णाण-वियंभियहं शुद्धात्मानुभूतिविलक्षणा-

ज्ञानविजृम्भितानां परिणतानां कउ तहं केवल-णाणु कथं तेषां केवलज्ञानं किंतु नैवेति । अत्र

यद्यपि प्राथमिकानां सविकल्पावस्थायां चित्तस्थितिकरणार्थं विषयकषायरूपदुर्ध्यानवञ्चनार्थं च
जिनप्रतिमाक्षरादिकं ध्येयं भवतीति तथापि निश्चयध्यानकाले स्वशुद्धात्मैव ध्येय इति
भावार्थः ।।१५८।।

अथ —

२९०) सुण्णउँ पउँ झायंताहँ वलि वलि जोइयडाहँ ।

समरसि-भाउ परेण सहु पुण्णु वि पाउ ण जाहँ ।।१५९।।

कुतः ] केवलज्ञानकी प्राप्ति कैसे हो सकती है ? कभी नहीं हो सकती ।

भावार्थ : — यद्यपि विकल्प सहित अवस्थामें शुभोपयोगियोंको चित्तकी स्थिरताके

लिये और विषय कषायरूप खोटे ध्यानके रोकनेके लिये जिनप्रतिमा तथा णमोकारमंत्रके अक्षर
ध्यावने योग्य हैं, तो भी निश्चय ध्यानके समय शुद्ध आत्मा ही ध्यावने योग्य है, अन्य
नहीं ।।१५८।।

आगे शुभाशुभ विकल्पसे रहित जो निर्विकल्प (शून्य) ध्यान उसको जो ध्याते हैं, उन

योगियोंको मैं बलिहारी करता हूँ, ऐसा कहते हैं —

ભાવાર્થઃ — જે કોઈ સકળ વિમળ કેવળજ્ઞાનાદિ અનંતગુણથી રચાયેલ સ્વશુદ્ધાત્માને

છોડીને બહિર્દ્રવ્યના આલંબનરૂપ અન્ય ધ્યાનને ધ્યાવે છે તેમને – શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિથી વિલક્ષણ

અજ્ઞાનમાં પરિણત તેમને – હે મિત્ર! કેવળજ્ઞાન કઈ રીતે થાય? ન જ થાય.

અહીં, જોકે પ્રાથમિકોને સવિકલ્પ અવસ્થામાં ચિત્તની સ્થિરતા કરવા માટે અને

વિષયકષાયરૂપ દુર્ધ્યાનના વંચનાર્થે (છોડવા માટે) જિનપ્રતિમા તથા ણમોકારમંત્રના અક્ષરાદિનું
ધ્યાન કરવા યોગ્ય છે તોપણ નિશ્ચયધ્યાનના કાળે સ્વશુદ્ધાત્મા જ ધ્યાવવા યોગ્ય છે એવો ભાવાર્થ
છે. ૧૫૮.

વળી (હવે શુભાશુભ વિકલ્પથી શૂન્ય (રહિત, ખાલી) જે નિર્વિકલ્પ ધ્યાન, તેને જે ધ્યાવે

છે તે યોગીઓની હું બલિહારી કરું છું. એમ કહે છે)ઃ —

Page 476 of 565
PDF/HTML Page 490 of 579
single page version

૪૭૬ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૫૯

शून्यं पदं ध्यायतां पुनः पुनः (?) योगिनाम् ।

समरसीभावं परेण सह पुण्यमपि पापं न येषाम् ।।१५९।।

सुण्णउं पउं इत्यादि । सुण्णउं शुभाशुभमनोवचनकायव्यापारैः शून्यं पउं वीतराग-

परमानन्दैकसुखामृतरसास्वादरूपा स्वसंवित्तिमयी या सा परमकला तया भरितावस्थापदं
निजशुद्धात्मस्वरूपं झायंताहं वीतरागत्रिगुप्तिसमाधिबलेन ध्यायतां बलि बलि जोइयडाहं
श्रीयोगीन्द्रदेवाः स्वकीयाभ्यन्तरगुणानुरागं प्रकटयन्ति, बलिं क्रियेऽहमिति परमयोगिनां प्रशंसां
कुर्वन्ति । येषां किम् । समरसि-भाउ वीतरागपरमाह्लादसुखेन परमसमरसीभावम् । केन सह ।

गाथा – १५९

अन्वयार्थ : — [शून्यं पदं ध्यायतां ] विकल्प रहित ब्रह्मपदको ध्यावनेवाले

[योगिनाम् ] योगियोंकी मैं [बलिं बलिं ] बार बार मस्तक नमाकर पूजा करता हूँ, [येषाम् ]
जिन योगियोंके [परेण सह ] अन्य पदार्थोंके साथ [समरसीभावं ] समरसीभाव है, और
[पुण्यम् पापं अपि न ] जिनके पुण्य और पाप दोनों ही उपादेय नहीं हैं ।

भावार्थ : — शुभ – अशुभ मन, वचन, कायके व्यापार रहित जो वीतराग परमआनंदमयी

सुखामृत – रसका आस्वाद वही उसका स्वरूप है, ऐसी आत्मज्ञानमयी परमकलाकर भरपूर जो

ब्रह्मपद – शून्यपद – निज शुद्धात्मस्वरूप उसको ध्यानी राग रहित तीन गुप्तिरूप समाधिके बलसे

ध्यावते हैं, उन ध्यानी योगियोंकी मैं बार बार बलिहारी करता हूँ, ऐसे श्रीयोगींद्रदेव अपना
अन्तरंगका धर्मानुराग प्रगट करते हैं, और परम योगीश्वरोंके परम स्वसंवेदनज्ञान सहित महा
समरसीभाव है । समरसीभावका लक्षण ऐसा है, कि जिनके इंद्र और कीट दोनों समान,

चिंतामणिरत्न और कंकड़ दोनों समान हों । अथवा ज्ञानादि गुण और गुणी निज शुद्धात्म द्रव्य

इन दोनोंका एकीभावरूप परिणमन वह समरसीभाव है, उसकर सहित हैं, जिनके पुण्य-पाप दोनों

(સમરસીભાવનું લક્ષણ આ છે કે જ્ઞાનાદિગુણ અને ગુણી (નિજશુદ્ધાત્મદ્રવ્ય) એ બન્નેનું

એકીભાવરૂપ પરિણમન તે સમરસીભાવ છે.)

ભાવાર્થઃ — શુભાશુભ મનવચનકાયના વ્યાપારથી શૂન્ય અને એક (કેવળ) વીતરાગ

પરમાનંદરૂપ સુખામૃતરસના આસ્વાદરૂપ સ્વસંવેદનમય જે પરમકળા તેનાથી પરિપૂર્ણ
નિજશુદ્ધાત્મ સ્વરૂપનું વીતરાગ ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત સમાધિના બળથી ધ્યાન કરનારાઓ પ્રત્યે
શ્રી યોગીન્દ્રદેવ પોતાનો અભ્યંતર (અંતરનો) ગુણાનુરાગ પ્રગટ કરે છે. તે પરમ યોગીઓ
પર હું શ્રી યોગીન્દ્રદેવ – ફરી ફરી બલિહારી કરું છું – ફરી ફરી વારી જાઉં છું, એમ કહીને

તેઓ તે પરમયોગીઓની પ્રશંસા કરે છે કે જે પરમયોગીઓને સ્વસંવેદ્યમાન પરમાત્માની સાથે

Page 477 of 565
PDF/HTML Page 491 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૦ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૭૭

परेण सहु स्वसंवेद्यमानपरमात्मना सह । पुनरपि किं येषाम् । पुण्णु वि पाउ ण जाहं शुद्धबुद्धैक-

स्वभावपरमात्मनो विलक्षणं पुण्यपापद्वयमिति न येषामित्यभिप्रायः ।।१५९।।

अथ —

२९१) उव्वस वसिया जो करइ वसिया करइ जु सुण्णु ।

बलि किज्जउँ तसु जोइयहिँ जासु ण पाउ ण पुण्णु ।।१६०।।

उद्वसान् वसितान् यः करोति वसितान् करोति यः शून्यान् ।

बलिं कुर्वेऽहं तस्य योगिनः यस्य न पापं न पुण्यम् ।।१६०।।

उव्वस इत्यादि । उव्वस उद्वसान् शून्यान् । कान् । वीतरागतात्त्विकचिदानन्दोच्छलन-

निर्भरानन्दशुद्धात्मानुभूतिपरिणामान् परमानन्दनिर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञानबलेनेदानीं विशिष्टज्ञानकाले

ही नहीं हैं । ये दोनों शुद्ध, बुद्ध चैतन्य स्वभाव परमात्मासे भिन्न हैं, सो जिन मुनियोंने दोनोंको

हेय समझ लिया है, परमध्यानमें आरूढ़ हैं, उनकी मैं बार बार बलिहारी जाता हूँ ।।१५९।।

आगे फि र भी योगीश्वरोंकी प्रशंसा करते हैं —

गाथा – १६०

अन्वयार्थ : — [यः ] जो [उद्धसान् ] ऊ जड़ हैं, अर्थात् पहले कभी नहीं हुए ऐसे

शुद्धोपयोगरूप परिणामोंका [वसितान् ] स्वसंवेदनज्ञानके बलसे बसाता है, अर्थात् अपने
हृदयमें स्थापन करता है, और [यः ] जो [वसितान् ] पहलेके बसे हुए मिथ्यात्वादि परिणाम
हैं, उनको [शून्यान् ] ऊ जड़ करता है, उनको निकाल देता है, [तस्य योगिनः ] उस योगीकी
[अहं ] मैं [बलिं ] पूजा [कुर्वे ] करता हूँ, [यस्य ] जिसके [न पापं न पुण्यम् ] न तो पाप
है और न पुण्य है

।

भावार्थ : — जो प्रगटरूप नहीं बसते हैं, अनादिकालके वीतराग चिदानंदस्वरूप

शुद्धात्मानुभूतिरूप शुद्धोपयोग परिणाम उनको अब निर्विकल्प स्वसंवेदनज्ञानके बलसे बसाता

વીતરાગ પરમ આહ્લાદસ્વરૂપ સુખથી પરમસમરસીભાવ છે અને જેમને શુદ્ધ, બુદ્ધ જ જેનો
એક સ્વભાવ છે. એવા પરમાત્માથી વિલક્ષણ પુણ્ય-પાપ બન્ને નથી. ૧૫૯.

હવે, ફરી યોગીશ્વરોની પ્રશંસા કરે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — જે શૂન્ય (પૂર્વે નહિ વસેલા) એવા વીતરાગ તાત્ત્વિક ચિદાનંદથી ઉછળતા

નિર્ભર આનંદમય શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિરૂપ પરિણામોને પરમાનંદમય નિર્વિકલ્પ સ્વસંવેદનરૂપ

Page 478 of 565
PDF/HTML Page 492 of 579
single page version

૪૭૮ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૦

वसिया करइ तेनैव स्वसंवेदनज्ञानेन वसितान् भरितावस्थान् करोति जु जो यः परमयोगी
सुण्णु निश्चयनयेन शुद्धचैतन्यनिश्चयप्राणस्य हिंसकत्वान्मिथ्यात्वविकल्पजालमेव निश्चयहिंसा
तत्प्रभृति-समस्तविभावपरिणामान् स्वसंवेदनज्ञानलाभात्पूर्वं वसितानिदानीं शून्यान् करोतीति बलि
किज्जउं तसु जोइयहिं बलिर्मस्तकस्योपरितनभागेनावतारणं क्रियेऽहमिति तस्य योगिनः । एवं

श्रीयोगीन्द्रदेवाः गुणप्रशंसां कुर्वन्ति । पुनरपि किं यस्य योगिनः । जासु ण यस्य न । किम् ।

पाउ ण पुण्णु वीतरागशुद्धात्मतत्त्वाद्विपरीतं न पुण्यपापद्वयमिति तात्पर्यम् ।।१६०।।

अथैक सूत्रेण प्रश्नं कृत्वा सूत्रचतुष्टयेनोत्तरं दत्त्वा च तमेव पूर्वसूत्रपञ्चकेनोक्तं

निर्विकल्पसमाधिरूपं परमोपदेशं पुनरपि विवृणोति पञ्चकलेन —

२९२) तुट्टइ मोहु तडित्ति जहिँ मणु अत्थवणहँ जाइ ।

सो सामइ उवएसु कहि अण्णेँ देविं काइँ ।।१६१।।

है, निज स्वादनरूप स्वाभाविक ज्ञानकर शुद्ध परिणामोंकी बस्ती निज घटरूपी नगरमें भरपूर
करता है । और अनादिकालके जो शुद्ध चैतन्यरूप निश्चयप्राणोंके घातक ऐसे मिथ्यात्व

रागादिरूप विकल्पजाल हैं, उनको निज स्वरूप नगरसे निकाल देता है, उनको ऊ जड़ कर देता
है, ऐसे परमयोगीकी मैं बलिहारी हूँ, अर्थात् उसके मस्तक पर मैं अपनेको वारता हूँ । इसप्रकार

श्रीयोगींद्रदेव परमयोगियोंकी प्रशंसा करते हैं । जिन योगियोंके वीतराग शुद्धात्मा तत्त्वसे विपरीत

पुण्य – पाप दोनों ही नहीं हैं ।।१६०।।

आगे एक दोहेमें शिष्यका प्रश्न और चार दोहोंमें प्रश्नका उत्तर देकर

निर्विकल्पसमाधिरूप परम उपदेशको फि र भी विस्तारसे कहते हैं —

જ્ઞાનના બળથી અત્યારે વિશિષ્ટ જ્ઞાનના સમયે તે જ સ્વસંવેદનરૂપ જ્ઞાન વડે વસાવે છે – ભરપૂર

કરે છે અને નિશ્ચયનયથી શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ નિશ્ચયપ્રાણના હિંસક હોવાથી મિથ્યાત્વ વિકલ્પજાળ જ
નિશ્ચયહિંસા છે, તે હિંસાથી માંડીને પૂર્વે વસેલા સમસ્ત વિભાવપરિણામોને સ્વસંવેદનરૂપ જ્ઞાનની
પ્રાપ્તિથી અત્યારે શૂન્ય (ઉજ્જડ) કરે છે, તે યોગીને હું વારી જાઉં છું અર્થાત્ હું માથું નમાવીને
નમસ્કાર કરું છું, એ રીતે શ્રી યોગીન્દ્રદેવ ગુણોની પ્રશંસા કરે છે કે જે યોગીને વીતરાગ શુદ્ધ
આત્મતત્ત્વથી વિપરીત પુણ્ય અને પાપ બન્ને નથી. ૧૬૦.

હવે, એક ગાથાસૂત્ર દ્વારા પ્રશ્ન કરીને તથા ચાર સૂત્ર દ્વારા ઉત્તર આપીને તે જ અગાઉના

પાંચ સૂત્રો દ્વારા (ગાથા ૧૫૬ થી ૧૬૦, એ પાંચ સૂત્રો દ્વારા) કહેલા નિર્વિકલ્પ સમાધિરૂપ
પરમોપદેશનું પાંચ સૂત્રો દ્વારા ફરીને પણ વર્ણન કરે છેઃ —

Page 479 of 565
PDF/HTML Page 493 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૧ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૭૯

त्रुटयति मोहः झटिति यत्र मनः अस्तमनं याति ।

तं स्वामिन् उपदेशं कथय अन्येन देवेन किम् ।।१६१।।

तुट्टइ इत्यादि । तुट्टइ नश्यति । कोऽसौ । मोहु निर्मोहशुद्धात्मद्रव्यप्रतिपक्षभूतो मोहः

तडित्ति झटिति जहिं मोहोदयोत्पन्नसमस्तविकल्परहिते यत्र परमात्मपदार्थे । पुनरपि किं यत्र ।

मणु अत्थवणहं जाइ निर्विकल्पात् शुद्धात्मस्वभावाद्विपरीतं नानाविकल्पजालरूपं मनोवास्तं
गच्छति सो सामिय उवएसु कहि हे स्वामिन् तदुपदेशं कथयति प्रभाकरभट्टः श्रीयोगीन्द्रदेवान्
पृच्छति । अण्णें देविं काइं निर्दोषिपरमात्मनः परमाराध्यात्सकाशादन्येन देवेन किं

प्रयोजनमित्यर्थः ।।१६१।। इति प्रभाकरभट्टप्रश्नसूत्रमेकं गतम् । अथोत्तरम् —

હવે, પ્રશ્નરૂપ એક ગાથાસૂત્ર કહે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — મોહના ઉદયથી ઉત્પન્ન, સમસ્ત વિકલ્પોથી રહિત એવા પરમાત્મ-

પદાર્થમાં નિર્મોહ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યથી પ્રતિપક્ષભૂત મોહ શીઘ્ર નાશ પામે અને તેમાં નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ
આત્મસ્વભાવથી વિપરીત અનેક વિકલ્પની જાળરૂપ મન વિલય પામે તે ઉપદેશ હે સ્વામી! આપ
મને કહો, એમ પ્રભાકરભટ્ટ શ્રી યોગીન્દ્રદેવને પ્રશ્ન કરે છે. એવા નિર્દોષ પરમાત્મા – જે પરમ

આરાધ્ય છે-તેનાથી અન્ય દેવનું મારે શું પ્રયોજન છે? એવો અર્થ છે. ૧૬૧.

એ રીતે પ્રભાકરભટ્ટના પ્રશ્નનું એક ગાથાસૂત્ર સમાપ્ત થયું.
હવે તેનો ઉત્તરઃ —

गाथा – १६१

अन्वयार्थ : — [स्वामिन् ] हे स्वामी, मुझे [तं उपदेशं ] उस उपदेशको [कथय ]

कहो [यत्र ] जिससे [मोहः ] मोह [झटिति ] शीघ्र [त्रुटयति ] छूट जावे, [मनः ] ओर चंचल
मन [अस्तमनं ] स्थिरताको [याति ] प्राप्त हो जावे, [अन्य देवेन किम् ] दूसरे देवताओंसे क्या
प्रयोजन है ?

भावार्थ : — प्रभाकरभट्ट श्रीयोगीन्द्रदेवसे प्रश्न करते हैं, कि हे स्वामी, वह उपदेश कहो

कि जिससे निर्मोह शुद्धात्मद्रव्यसे पराङ्मुख मोह शीघ्र जुदा हो जावे, अर्थात् मोहके उदयसे
उत्पन्न समस्त विकल्प-जालोंसे रहित जो परमात्मा पदार्थ उसमें मोह-जालका लेश भी न रहे,
और निर्विकल्प शुद्धात्म भावनासे विपरीत नाना विकल्पजालरूपी चंचल मन वह अस्त हो
जावे । हे स्वामी, निर्दोष परमाराध्य जो परमात्मा उससे अन्य जो मिथ्यात्वी देव उनसे मेरा क्या

मतलब है ? ऐसा शिष्यने प्रश्न किया उसका एक दोहा-सूत्र कहा ।।१६१।।

आगे श्रीगुरु उत्तर देते हैं —

Page 480 of 565
PDF/HTML Page 494 of 579
single page version

૪૮૦ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૨

२९३) णास-विणिग्गउ सासडा अंबरि जेत्थु विलाइ ।

तुट्टइ मोहु तडत्ति तहिँ मणु अत्थवणहँ जाइ ।।१६२।।

नासाविनिर्गतः श्वासः अम्बरे यत्र विलीयते ।

त्रुटयति मोहः झटिति तत्र मनः अस्तं याति ।।१६२।।

णासविणिग्गउ इत्यादि । णास-विणिग्गउ नासिकाविनिर्गतः सासडा उच्छ्वासः अंबरि

मिथ्यात्वरागादिविकल्पजालरहिते शून्ये अम्बरशब्दवाच्ये जेत्थु यत्र तात्त्विकपरमानन्द-
भरितावस्थे निर्विकल्पसमाधौ विलाइ पूर्वोक्त : श्वासो विलयं गच्छति नासिकाद्वारं विहाय
तालुरन्ध्रेण गच्छतीत्यर्थः । तुट्टइ त्रुटयति नश्यति । कोऽसौ । मोहु मोहोदयेनोत्पन्नरागादि-

विकल्पजालः तडत्ति झटिति तहिं तत्र बहिर्बोधशून्ये निर्विकल्पसमाधौ मणु मनः
पूर्वोक्त रागादिविकल्पाधारभूतं तन्मयं वा अत्थवणहं जाइ अस्तं विनाशं गच्छति स्वस्वभावेन

ભાવાર્થઃ — નાકમાંથી નીકળેલો ઉચ્છ્વાસ, મિથ્યાત્વ રાગાદિ વિકલ્પજાળથી રહિત

-શૂન્ય (ખાલી), ‘અંબર’ શબ્દથી વાચ્ય એવી, તાત્ત્વિક પરમાનંદથી પરિપૂર્ણ જે નિર્વિકલ્પ
સમાધિમાં વિલય પામે છે, અર્થાત્ નાસિકા દ્વાર છોડીને તાળવાના છિદ્રથી (બ્રહ્મરંધ્રના દશમ
દ્વારથી) નીકળે છે તે બાહ્ય બોધથી શૂન્ય નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં મોહના ઉદયથી ઉત્પન્ન રાગાદિ
વિકલ્પજાળ શીઘ્ર નાશ પામે છે, પૂર્વોક્ત રાગાદિ વિકલ્પોના આધારભૂત અથવા પૂર્વોક્ત રાગાદિ
વિકલ્પોમાં તન્મય એવું મન વિનાશ પામે છે – સ્વ-સ્વભાવરૂપે રહે છે.

गाथा – १६२

अन्वयार्थ : — [नासाविनिर्गतः श्वासः ] नाकसे निकला जो श्वास वह [यत्र ] जिस

[अंबरे ] निर्विकल्पसमाधिमें [विलीयते ] मिल जावे, [तत्र ] उसी जगह [मोहः ] मोह
[झटिति ] शीघ्र [त्रुटयति ] नष्ट हो जाता है, [मनः ] और मन [अस्तं याति ] स्थिर हो जाता
है ।

भावार्थ : — नासिकासे निकले जो श्वासोच्छ्वास हैं, वे अम्बर अर्थात् आकाशके

समान निर्मल मिथ्यात्व-विकल्प-जाल रहित शुद्ध भावोंमें विलीन हो जाते हैं, अर्थात्
तत्त्वस्वरूप परमानंदकर पूर्ण निर्विकल्पसमाधिमें स्थिर चित्त हो जाता है, तब श्वासोच्छ्वासरूप
पवन रुक जाती है, नासिकाके द्वारको छोड़कर तालुवा रंध्ररूपी दशवें द्वारमें होके निकले, तब
मोह टूटता है, उसी समय मोहके उदयकर उत्पन्न हुए रागादि विकल्प-जाल नाश हो जाते हैं,
बाह्य ज्ञानसे शून्य निर्विकल्पसमाधिमें विकल्पोंका आधरभूत जो मन वह अस्त हो जाता है,

Page 481 of 565
PDF/HTML Page 495 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૨ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૮૧

तिष्ठति इति । यत्र यदायं जीवो रागादिपरभावशून्यनिर्विकल्पसमाधौ तिष्ठति

तदायमुच्छ्वासरूपो वायुर्नासिकाछिद्रद्वयं वर्जयित्वा स्वयमेवानीहितवृत्त्या तालुप्रदेशे यत् केशात्
शेषाष्टमभागप्रमाणं छिद्रं तिष्ठति तेन क्षणमात्रं दशमद्वारेण तदनन्तरं क्षणमात्रं नासिकया
तदनन्तरं रन्ध्रेण कृत्वा निर्गच्छतीति । न च परकल्पितवायुधारणारूपेण श्वासनाशो ग्राह्यः ।

कस्मादिति चेत् वायुधारणा तावदीहापूर्विका, ईहा च मोहकार्यरूपो विकल्पः । स च

અહીં, જ્યારે આ જીવ રાગાદિ પરભાવથી શૂન્ય નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં રહે છે ત્યારે

ઉચ્છ્વાસરૂપ વાયુ નાકના બન્ને છિદ્રોને છોડીને સ્વયમેવ અનીહિતવૃત્તિથી તાલુપ્રદેશમાં વાળની
અણીના આઠમા ભાગ જેવડું જે છિદ્ર છે તે દશમ દ્વારથી ક્ષણવાર, ત્યાર પછી ક્ષણવાર
નાસિકાથી, ત્યાર પછી બ્રહ્મરંધ્ર દ્વારથી નીકળે છે પણ પરકલ્પિત (પાતંજલિ મતવાળાથી
કલ્પિત) વાયુધારણરૂપે શ્વાસનો નાશ ન સમજવો (શ્વાસનું રુંધન ન સમજવું). શા માટે? કારણ
કે વાયુધારણા પ્રથમ તો ઇહાપૂર્વક છે અને ઇહા મોહના કાર્યરૂપ વિકલ્પ છે. વળી, તે
(અનીહિતવૃત્તિથી નિર્વિકલ્પસમાધિના બળથી નીકળતો વાયુ) મોહનું કારણ થતો નથી, તેથી
અહીં પરકલ્પિત વાયુ ઘટતો નથી. વળી કુંભક, પૂરક, રેચક આદિ જેની સંજ્ઞા છે તે વાયુધારણા
અહીં ક્ષણવાર જ થાય છે પણ અભ્યાસના વશે ઘડી, પ્રહર, દિવસ આદિ સુધી પણ થાય છે

अर्थात् निजस्वभावमें मनकी चंचलता नहीं रहती । जब यह जीव रागादि परभावोंसे शून्य

निर्विकल्पसमाधिमें होता है, तब यह श्वासोच्छ्वासरूप पवन नासिकाके दोनों छिद्रोंको छोड़कर
स्वयमेव अवाँछीक वृत्तिसे तालुवाके बालकी अनीके आठवें भाग प्रमाण अत सूक्ष्म छिद्रमें
(दशवें द्वारमें) होकर निकलती है, नासाके छेदको छोड़कर तालुरंध्रमें (छेदमें) होकर
निकलती है । और पातंजलिमतवाले वायुधारणारूप श्वासोच्छ्वास मानते हैं, वह ठीक नहीं हैं,

क्योंकि वायुधारणा वाँछापूर्वक होती है, और वाँछा है, वह मोहसे उत्पन्न विकल्परूप है,
वाँछाका कारण मोह है । वह संयमीको वायुका निरोध वाँछापूर्वक नहीं होता है, स्वाभाविक

ही होता है । जिनशासनमें ऐसा कहा है, कि कुंभक (पवनको खेंचना) पूरक (पवनको

थाँभना) रेचक (पवनको निकालना) ये तीन भेद प्राणायामके हैं, इसीको वायुधारणा कहते

हैं । यह क्षणमात्र होती है, परंतु अभ्यासके वशसे घड़ी, पहर, दिवस आदि तक भी होती है ।

उस वायुधारणाका फल ऐसा कहा है, कि देह आरोग्य होती है, देहके सब रोग मिट जाते हैं,
शरीर हलका हो जाता है, परंतु मुक्ति इस वायुधारणासे नहीं होती, क्योंकि वायुधारणा शरीरका
धर्म है, आत्माका स्वभाव नहीं है । शुद्धोपयोगियोंके सहज ही बिना यत्नके मन भी रुक जाता

है, और श्वास भी स्थिर हो जाते हैं । शुभोपयोगियोंके मनके रोकनेके लिये प्राणायामका अभ्यास

है, मनके अचल होनेपर कुछ प्रयोजन नहीं है । जो आत्मस्वरूप है, वह केवल चेतनामयी ज्ञान

Page 482 of 565
PDF/HTML Page 496 of 579
single page version

૪૮૨ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૩

मोहकारणं न भवतीति न च परकल्पितवायुः । किंच । कुम्भकपूरकरेचकादिसंज्ञा वायुधारणा

क्षणमात्रं भवत्येवात्र किंतु अभ्यासवशेन घटिकाप्रहरदिवसादिष्वपि भवति तस्य वायुधारणस्य च
कार्यं देहारोगत्वलघुत्वादिकं न च मुक्ति रिति । यदि मुक्ति रपि भवति तर्हि वायुधारणाकार-

काणामिदानीन्तनपुरुषाणां मोक्षो किं न भवतीति भावार्थः ।।१६२।।

अथ —

२९४) मोहु विलिज्जइ मणु मरइ तुट्टइ सासु-णिसासु ।

केवल-णाणु वि परिणमइ अंबरि जाहँ णिवासु ।।१६३।।

मोहो विलीयते मनो म्रियते त्रुटयति श्वासोच्छ्वासः ।

केवलज्ञानमपि परिणमति अम्बरे येषां निवासः ।।१६३।।

અને તે વાયુધારણાનું કાર્ય શરીરની આરોગ્યતા અને શરીરના હલકાપણું આદિ છે પણ તેનું
કાર્ય મુક્તિ નથી. જો વાયુધારણાનું કાર્ય મુક્તિ પણ હોય (જો વાયુધારણાથી મોક્ષ થતો હોય)
તો વાયુધારણા કરનાર અત્યારના પુરુષોનો મોક્ષ કેમ થતો નથી, એવો ભાવાર્થ છે. ૧૬૨.

હવે, ફરી પરમસમાધિનું કથન કરે છેઃ —

दर्शनस्वरूप है, सो शुद्धोपयोगी तो स्वरूपमें अतिलीन हैं, और शुभोपयोगी कुछ एक मनको
चपलतासे आनंदघनमें अडोल अवस्थाको नहीं पाते, तब तक मनके वश करनेके लिए
श्रीपंचपरमेष्ठीका ध्यान स्मरण करते हैं, ओंकारादि मंत्रोंका ध्यान करते हैं और प्राणायामका
अभ्यास कर मनको रोकके चिद्रूपमें लगाते हैं, जब वह लग गया, तब मन और पवन सब स्थिर
हो जाते हैं । शुद्धोपयोगियोंकी दृष्टि एक शुद्धोपयोगपर हो, पातंजलिमतकी तरह थोथी वायुधारणा

नहीं है । जो वायुधारणासे ही शक्ति होवे, तो वायुधारणा करनेवालोंको उस दुःषमकालमें मोक्ष

क्यों न होवे ? कभी नहीं होता । मोक्ष तो केवल स्वभावमयी है ।।१६२।।

आगे फि र परमसमाधिका कथन करते हैं —

गाथा – १६३

अन्वयार्थ : — [येषां ] जिन मुनिश्वरोंका [अंबरे ] परमसमाधिमें [निवासः ] निवास है,

उनका [मोहः ] मोह [विलीयते ] नाशको प्राप्त हो जाता है, [मनः ] मन [म्रियते ] मर जाता
है, [श्वासोच्छ्वासः ] श्वासोच्छ्वास [त्रुटयति ] रुक जाता है, [अपि ] और [केवलज्ञानम् ]
केवलज्ञान [परिणमति ] उत्पन्न होता है ।

Page 483 of 565
PDF/HTML Page 497 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૩ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૮૩

मोहु विलिज्जइ इत्यादि । मोहु मोहो ममत्वादिविकल्पजालं विलिज्जइ विलयं गच्छति

मणु मरइ इहलोकपरलोकाशाप्रभृतिविकल्पजालरूपं मनो म्रियते । तुट्टइ नश्यति । कोऽसौ ।

सासु-णिसासु अनीहितवृत्त्या नासिकाद्वारं विहाय क्षणमात्रं तालुरन्ध्रेण गच्छति पुनरप्यन्तरं
नासिकया कृत्वा निर्गच्छति पुनरपि रन्ध्रेणेत्युच्छ्वासनिःश्वासलक्षणो वायुः । पुनरपि किं

भवति । केवल-णाणु वि परिणमइ केवलज्ञानमपि परिणमति समुत्पद्यते । येषां किम् । अंबरि

जाहं णिवासु रागद्वेषमोहरूपविकल्पजालशून्यं अम्बरे अम्बरशब्दवाच्ये शुद्धात्मसम्यक्श्रद्धान-
ज्ञानानुचरणरूपे निर्विकल्पत्रिगुप्तिगुप्तपरमसमाधौ येषां निवास इति । अयमत्र भावार्थः ।

अम्बरशब्देन शुद्धाकाशं न ग्राह्यं किंतु विषयकषायविकल्पशून्यः परमसमाधिर्ग्राह्यः, वायुशब्देन

ભાવાર્થઃ — રાગ-દ્વેષ-મોહરૂપ વિકલ્પજાળથી શૂન્ય (ખાલી) અંબરમાં ‘અંબર’

શબ્દથી વાચ્ય એવી, શુદ્ધ આત્માનાં સમ્યક્શ્રદ્ધાન, સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યગ્ આચરણરૂપ
નિર્વિકલ્પ ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત પરમસમાધિમાં જેનો નિવાસ છે તેના મોહ-મમત્વાદિ વિકલ્પજાળ
નાશ પામે છે. આલોક, પરલોકની આશાથી માંડીને વિકલ્પજાળરૂપ મન મરી જાય છે,
ઉચ્છ્વાસ-નિશ્વાસલક્ષણ વાયુ અનીહિતવૃત્તિથી નાસિકા દ્વારને છોડીને ક્ષણવાર તાલુરંધ્રમાંથી
નીકળે છે, વળી પછી નાસિકા દ્વારા નીકળે છે વળી પાછો બ્રહ્મરંધ્રથી નીકળે છે. વળી
કેવળજ્ઞાન પણ પરિણમે છે-ઉત્પન્ન થાય છે.

અહીં, આ ભાવાર્થ છે કે ‘અંબર’ શબ્દથી શુદ્ધ આકાશ ન સમજવો પણ

વિષયકષાયના વિકલ્પોથી શૂન્ય (ખાલી) પરમ સમાધિ સમજવી. (અંબર શબ્દનો અર્થ શુદ્ધ
આકાશ ન લેવો ‘અંબર’ શબ્દનો અર્થ પરમ સમાધિ લેવો), અને ‘વાયુ’ શબ્દથી કુંભક, રેચક,
પૂરક આદિરૂપ વાયુનિરોધ ન સમજવો પણ સ્વયં અનીહિતવૃત્તિથી નિર્વિકલ્પ સમાધિના બળથી

भावार्थ : — दर्शनमोह और चारित्रमोह आदि कल्पना-जाल सब विलय हो जाते हैं,

इस लोक परलोक आदिकी वाँछा आदि विकल्परूप मन स्थिर हो जाता है, और
श्वासोच्छ्वासरूप वायु रुक जाती है, श्वासोच्छ्वास अवाँछीकपनेसे नासिकाके द्वारको
छोड़कर तालुछिद्रमें होकर निकलते हैं, तथा कुछ देरके बाद नासिकासे निकलते हैं । इस-

प्रकार श्वासोच्छ्वासरूप पवन वश हो जाता है । चाहे जिस द्वारसे निकालो । केवलज्ञान भी

शीघ्र ही उन ध्यानी मुनियोंके उत्पन्न होता है, कि जिन मुनियोंका राग-द्वेष-मोहरूप
विकल्पजालसे रहित शुद्धात्माका सम्यक् श्रद्धान ज्ञान आचरणरूप निर्विकल्प त्रिगुप्तिमयी
परमसमाधिमें निवास है । यहाँ अम्बर नाम आकाशका अर्थ नहीं समझना, किन्तु समस्त

विषय-कषायरूप विकल्प-जालोंसे शून्य परमसमाधि लेना । और यहाँ वायु शब्दसे कुंभक

पूरक रेचकादिरूप वाँछापूर्वक वायुनिरोध न लेना, किन्तु स्वयमेव अवाँछिक वृत्ति पर

Page 484 of 565
PDF/HTML Page 498 of 579
single page version

૪૮૪ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૩

च कुम्भकरेचकपूरकादिरूपो वायुनिरोधो न ग्राह्यः किंतु स्वयमनीहितवृत्त्या
निर्विकल्पसमाधिबलेन दशमद्वारसंज्ञेन ब्रह्मरन्ध्रसंज्ञेन सूक्ष्माभिधानरूपेण च तालुरन्ध्रेण योऽसौ
गच्छति स एव ग्राह्यः तत्र । यदुक्तं केनापि — ‘‘मणु मरइ पवणु जहिं खयहं जाइ । सव्वंगइ

तिहुवणु तहिं जि ठाइ । मूढा अंतरालु परियाणहि । तुट्टइ मोहजालु जइ जाणहि ।।’’ अत्र

पूर्वोक्त लक्षणमेव मनोमरणं ग्राह्यं पवनक्षयोऽपि पूर्वोक्त लक्षण एव त्रिभुवनप्रकाशक आत्मा
तत्रैव निर्विकल्पसमाधौ तिष्ठतीत्यर्थः । अन्तरालशब्देन तु रागादिपरभावशून्यत्वं ग्राह्यं न

चाकाशे ज्ञाते सति मोहजालं नश्यति न चान्याद्रशं परकल्पितं ग्राह्यमित्यभिप्रायः ।।१६३।।

દશમદ્વાર નામના બ્રહ્મરંધ્ર સંજ્ઞાવાળા અને સૂક્ષ્મ અભિધાનરૂપ તાલુરંધ્રમાંથી જે (વાયુ) નીકળે
છે તે જ ત્યાં લેવો. વળી, કહ્યું પણ છે કે-‘‘मणु मरई पवणु जहिं खयहं जाइ । सव्वंगइ तिहुवणु

तहिं जि ठाइ । मूढा अंतरालु परियाणहि । तुÿइ मोहजालु जइ जाणहि ।।’’ (અર્થઃ — મૂઢ

અજ્ઞાનીઓજ ‘અંબર’નો અર્થ આકાશ સમજે છે. પણ જો ‘અંબર’નો અર્થ પરમસમાધિ જાણે
તો મન મરી જાય છે, પવનનો સહજ ક્ષય થાય છે. મોહજાળ નાશ પામે છે અને સર્વ અંગ
ત્રિભુવનની સમાન થઈ જાય છે (અર્થાત્ કેવળજ્ઞાન થવાથી તેમાં ત્રણ લોક જણાય છે).

અહીં, પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળું જ મનોમરણ સમજવું, પવનક્ષય પણ પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળો જ

સમજવો, ત્રિભુવનપ્રકાશક આત્મા તે નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં જ રહે છે એવો અર્થ છે. ‘અન્તરાલ’
શબ્દથી તો રાગાદિ પરભાવનું શૂન્યપણું સમજવું પણ આકાશને જાણતાં મોહજાળ નાશ પામતી
નથી, તેથી (‘અન્તરાલ’ શબ્દથી) અન્યે બતાવેલું પરકલ્પિત (આકાશ) ન સમજવું, એવો
અભિપ્રાય છે. ૧૬૩.

निर्विकल्पसमाधिके बलसे ब्रह्मद्वार नामा सूक्ष्म छिद्र जिसको तालुवेका रंध्र कहते हैं, उसके
द्वारा अवाँछिक वृत्तिसे पवन निकलता है, वह लेना । ध्यानी मुनियोंके पवन रोकनेका यत्न

नहीं होता है , बिना ही यत्नके सहज ही पवन रुक जाता है, और मन भी अचल हो जाता
है, ऐसा समाधिका प्रभाव है । ऐसा दूसरी जगह भी कहा है, कि जो मूढ है, वे तो अम्बरका

अर्थ आकाशको जानते हैं, और जो ज्ञानीजन हैं, वे अम्बरका अर्थ परमसमाधिरूप निर्विकल्प
जानते हैं । सो निर्विकल्प ध्यानमें मन मर जाता है, पवनका सहज ही विरोध होता है, और

सब अंग तीन भुवनके समान हो जाता है । जो परमसमाधिको जाने, तो मोह टूट जावे । मनके

विकल्पोंका मिटना वही मनका मरना है, और वही श्वासका रुकना है, जो कि सब द्वारोंसे
रुककर दशवें द्वारमेंसे होकर निकले । तीन लोकका प्रकाशक आत्माको निर्विकल्पसमाधिमें

स्थापित करता है । अंतराल शब्दका अर्थ रागादि भावोंसे शून्यदशा लेना आकाशका अर्थ न

लेना । आकाशके जाननेसे मोह-जाल नहीं मिटता, आत्मस्वरूपके जाननेसे मोह-जाल मिटता

है । जो पातञ्जलि आदि परसमयमें शून्यरूप समाधि कही है, वह अभिप्राय नहीं लेना,

Page 485 of 565
PDF/HTML Page 499 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૪ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૪૮૫

अथ —

२९५) जो आयासइ मणु धरइ लोयालोय-पमाणु ।

तुट्टइ मोहु तडत्ति तसु पावइ परहँ पवाणु ।।१६४।।

यः आकाशे मनो धरति लोकालोकप्रमाणम् ।

त्रुटयति मोहो झटिति तस्य प्राप्नोति परस्य प्रमाणम् ।।१६४।।

जो इत्यादि । जो यो ध्याता पुरुषः आयासइ मणु धरइ यथा परद्रव्य-

संबन्धरहितत्वेनाकाशमम्बरशब्दवाच्यं शून्यमित्युच्यते तथा वीतरागचिदानन्दैकस्वभावेन
भरितावस्थोऽपि मिथ्यात्वरागादिपरभावरहितत्वान्निर्विकल्पसमाधिराकाशमम्बरशब्दवाच्यं शून्य-
मित्युच्यते । तत्राकाशसंज्ञे निर्विकल्पसमाधौ मनो धरति स्थिरं करोति । कथंभूत मनः ।

હવે, ફરી નિર્વિકલ્પ સમાધિનું કથન કરે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — જેવી રીતે પરદ્રવ્યના સંબંધથી રહિત હોવાથી ‘અંબર’ શબ્દથી વાચ્ય

આકાશને ‘શૂન્ય’ કહેવાય છે તેવી રીતે એક (કેવળ) વીતરાગ ચિદાનંદમયસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ
હોવા છતાં મિથ્યાત્વ, રાગાદિ પરભાવોથી રહિત હોવાથી ‘અંબર’ શબ્દથી વાચ્ય આકાશને
-નિર્વિકલ્પ સમાધિને-શૂન્ય કહેવામાં આવે છે. તે આકાશ જેની સંજ્ઞા છે એવી નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં

क्योंकि जब विभावोंकी शून्यता हो जावेगी तब वस्तुका ही अभाव हो जाएगा ।।१६३।।

आगे फि र निर्विकल्पसमाधिका कथन करते हैं —

गाथा – १६४

अन्वयार्थ : — [यः ] जो ध्यानी पुरुष [आकाशे ] निर्विकल्पसमाधिमें [सनः ] मन

[धरति ] स्थिर करता है, [तस्य ] उसीका [मोहः ] मोह [झटिति ] शीघ्र [त्रुटयति ] टूट
जाता है, और ज्ञान करके [परस्य प्रमाणम् ] लोकालोकप्रमाण आत्माको [प्राप्नोति ] प्राप्त हो
जाता है ।

भावार्थ : — आकाश अर्थात् वीतराग चिदानंद स्वभाव अनंत गुणरूप और मिथ्यात्व

रागादि परभाव रहित स्वरूप निर्विकल्पसमाधि यहाँ समझना । जैसे आकाशद्रव्य सब द्रव्योसें

भरा हुआ है, परंतु सबसे शून्य अपने स्वरूप है, उसी प्रकार चिद्रूप आत्मा रागादि उपाधियोंसे
रहित है, शून्यरूप है, इसलिए आकाश शब्दका अर्थ यहाँ शुद्धात्मस्वरूप लेना । व्यवहारनयकर

Page 486 of 565
PDF/HTML Page 500 of 579
single page version

૪૮૬ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૬૪

लोयालोयपमाणु लोकालोकप्रमाणं लोकालोकव्याप्तिरूपं अथवा प्रसिद्धलोकालोकाकाशे
व्यवहारेण ज्ञानापेक्षया न च प्रदेशापेक्षया लोकालोकप्रमाणं मनो १

मानसं धरति तुट्टइ मोहु

तडत्ति तसु त्रुटयति नश्यति । कोऽसौ । मोहु मोहः । कथम् । झटिति तस्य ध्यानात् । न

केवलं मोहो नश्यति । पावइ प्राप्नोति । किम् । परहं पवाणु परस्य परमात्मस्वरूपस्य

प्रमाणम् । कीद्रशं तत्प्रमाणमिति चेत् । व्यवहारेण रूपग्रहणविषये चक्षुरिव सर्वगतः । यदि

पुनर्निश्चयेन सर्वगतो भवति तर्हि चक्षुणो २अग्निस्पर्शात्दाहः प्राप्नोति न च तथा ।

तथात्मनोऽपि परकीयसुखदुःखविषये तन्मयपरिणामत्वेन परकीयसुखदुःखानुभवं प्राप्नोति न च

લોકાલોકવ્યાપ્તિરૂપ લોકાલોક પ્રમાણ અથવા વ્યવહારનયથી પ્રસિદ્ધ લોકાલોકાકાશમાં જ્ઞાન-
અપેક્ષાએ વ્યાપ્ત પણ પ્રદેશની અપેક્ષાએ વ્યાપ્ત નહિ એવા મનને જે ધ્યાતા પુરુષ સ્થિર કરે
છે તેનો મોહ શીઘ્ર તેના ધ્યાનથી નાશ પામે છે. માત્ર મોહ નાશ પામે છે એટલું જ નહિ પણ
પરમાત્મસ્વરૂપનું પ્રમાણ પણ પામે છે.

પ્રશ્ન : — કેટલું તે પ્રમાણ છે?

ઉત્તર : — વ્યવહારથી જેમ ચક્ષુ રૂપગ્રહણની બાબતમાં સર્વગત છે તેમ તે સર્વગત છે

પણ જો નિશ્ચયથી સર્વગત હોય તો ચક્ષુને અગ્નિના સ્પર્શની બળતરા થાય, પણ તેમ થતું નથી,
તેવી રીતે જો આત્મા નિશ્ચયથી સર્વગત હોય તો પરકીય સુખદુઃખમાં આત્માના તન્મય પરિણામ
હોવાથી પરના સુખ-દુઃખનો અનુભવ પ્રાપ્ત થાય, પણ તેમ થતું નથી. (તેથી વ્યવહારથી જ્ઞાન-
અપેક્ષાએ આત્માને સર્વગતપણું છે, પ્રદેશ-અપેક્ષાએ નહિ.)

વળી, નિશ્ચયનયથી આત્મા લોકપ્રમાણ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળો હોવા છતાં પણ

ज्ञान लोकालोकका प्रकाशक है, और निश्चयनयकर अपने स्वरूपका प्रकाशक है । आत्माका

केवलज्ञान लोकालोकको जानता है, इसी कारण ज्ञानकी अपेक्षा लोकालोकप्रमाण कहा जाता
है, प्रदेशोंकी अपेक्षा लोकालोकप्रमाण नहीं है । ज्ञानगुण लोकालोकमें व्याप्त है; परन्तु परद्रव्योंसे

भिन्न है । परवस्तुसे जो तन्मयी हो जावे, तो वस्तुका अभाव हो जावे । इसलिए यह निश्चय

हुआ, कि ज्ञान गुणक र लोकालोकप्रमाण जो आत्मा उसे आकाश भी कहते हैं, उसमें जो मन
लगावे, तब जगत्से मोह दूर हो और परमात्माको पावे । व्यवहारनयकर आत्मा ज्ञानकर सबको

जानता है, इसलिए सब जगत्में हैं । जैसे व्यवहारनयकर नेत्र रूपी पदार्थको जानता है; परन्तु

उन पदार्थोंसे भिन्न है । जो निश्चयकर सर्वगत होवे, तो परपदार्थोंसे तन्मयी हो जावे, जो उसे

तन्मयी होवे तो नेत्रोंको अग्निका दाह होना चाहिए, इस कारण तन्मयी नहीं है । उसी प्रकार

૧ પાઠાન્તરઃ — मानसं = मानसं ज्ञानं

૨. પાઠાન્તરઃ — अग्निस्पर्शात् दाहः = अग्निस्पर्शदाह

< Previous Page Next Page >