PDF/HTML Page 21 of 29
single page version
જ ચારગતિના દુઃખોથી છૂટકારો થશે, ને એને જાણતાવેંત જ પૂર્વે કદી નહિ અનુભવેલા
એવા કોઈ આનંદનો અનુભવ થશે.
છે, તેથી તેને ‘પ્રધાન’ કહીને, જ્ઞાનને આત્માનું લક્ષણ કહ્યું છે એટલે આત્માને
‘જ્ઞાનસ્વરૂપ’ કહીને ઓળખાવ્યો છે. જ્ઞાનની સાથે અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, અમૂર્તત્વ વગેરે
બીજા અનંત ધર્મો છે. પણ તે અસ્તિત્વ વગેરે ધર્મોના નિરુપણથી આત્મામાં પરથી
ભિન્ન ઓળખાતો નથી. કેમકે જડ અચેતન દ્રવ્યોમાં પણ અસ્તિત્વ વગેરે ધર્મો રહેલા
છે.
સ્વસમયરૂપ થઈને પરિણમ્યું ત્યાં તેમાં સમ્યક્ત્વ, આનંદ, ચારિત્ર, અસ્તિત્વ, અમૂર્તત્વ
વગેરે બધા ધર્મોનું નિર્મળ પરિણમન સમાયેલું છે. જ્ઞાન પોતે પોતામાં સ્થિર થઈને
પરિણમ્યું ત્યાં મોક્ષમાર્ગ તેમાં આવી ગયો; ને ચિંતાની જાળ બધી અદ્રશ્ય થઈ ગઈ.
આત્માના સર્વ ધર્મોમાં વ્યાપે છે, પણ આત્માથી બહાર દેહાદિની ક્રિયામાં કે રાગમાં
જ્ઞાન રહેતું નથી. તેમજ જ્ઞાનમાં પરભાવ રહેતા નથી. જ્ઞાન તો સ્વસમય છે ને રાગાદિ
પરભાવ તે તો પરસમય છે. સ્વસમયમાં પરસમય નથી ને પરસમયમાં સ્વસમય નથી;
એટલે જ્ઞાનમાં રાગ નથી ને રાગમાં જ્ઞાન નથી.
શુદ્ધ–
PDF/HTML Page 22 of 29
single page version
આવા આત્માને પ્રતીતમાં–અનુભવમાં લેવાની તાકાત જ્ઞાનની જ છે, રાગમાં તે
તાકાત નથી. જ્યાં જ્ઞાન શુદ્ધનયરૂપ પરિણમતું અંતરમાં વળ્યું ત્યાં સમસ્ત
પરદ્રવ્યોની ચિંતા અલોપ થઈ ગઈ, વિકલ્પો શમી ગયા, ને આનંદનું વેદન રહ્યું.
આવા સામર્થ્યવાળું જ્ઞાન તે આત્માનું લક્ષણ, તે આત્માનો ધર્મ ને તેમાં જ
આત્માની પ્રસિદ્ધિ.
ચૈતન્યસ્વભાવને જ મહાન સમજીને તેનું ધ્યાન કરે છે. એના ધ્યાન વડે જ અર્હંતપદ ને
સિદ્ધપદ પ્રગટે છે.
ચૈતન્યનિધાનને તું ભૂલ્યો. જગતમાં સારરૂપ તારો આત્મા છે; દેહને કર્મને કે વિકલ્પને
ન દેખ, એ બધાને દેખનારો કોણ છે? તેને દેખ. ચેતન્યમાં નમી નમીને જ જીવો
પરમાત્મા થયા છે. જગત જેને નમે એવા ગણધરાદિ પુરુષો પણ ચૈતન્યમાં જ નમ્યા છે.
અને એવો ચૈતન્યસ્વભાવ તારામાં છે, માટે તારામાં જ તું નમ; તારા આત્માને શ્રદ્ધા–
જ્ઞાનમાં લઈને તેને જ તું ધ્યાવ.–એના ધ્યાન વડે એક ક્ષણમાં કર્મબંધન તૂટી જશે, ને
તારું પરમાત્મસ્વરૂપ તને પ્રગટ દેખાશે.
PDF/HTML Page 23 of 29
single page version
ક્્યાંય બહાર નથી, તારો પરમાત્મા તારામાં જ વસે છે, તેને અંતરમાં દેખ. અરે,
જે પરમાત્માને દેખતાં વેંત જ પૂર્વે કરેલા કર્મો ક્ષણભરમાં તૂટી જાય છે–એવો
પરમાત્મા પોતે જ છો.–એમાં કાંઈ ફેર નથી. જ્ઞાનને અંતરમાં સ્થિર કરવારૂપ જે
પરમનિર્વિકલ્પ સમાધિ તેના વડે પૂર્વે બાંધેલા સર્વે કર્મો ચૂર્ણ થઈ જાય છે. એટલે
અજ્ઞાનથી બંધાયેલાં કર્મો આત્મજ્ઞાનથી જ તૂટે છે. નિજસ્વરૂપને દેખ્યું ત્યાં કર્મનો
ભૂક્કો! સિંહની જ્યાં ગંધ આવે ત્યાં હરણીયાં ઊભાં ન રહે, તેમ ચૈતન્ય ભગવાન
શાર્દૂલસિંહ જ્યાં જ્ઞાનચક્ષુ ખોલીને જાગ્યો ત્યાં કર્મોરૂપી હરણીયાં ભાગ્યા.
આત્મામાં કર્મો કેવા? અહા, મારામાં જ પરમાત્મપદ ભર્યું છે–એમ જે દેખે તેને
જગતના ક્્યાં વિષયો કે ક્્યા વૈભવો લલચાવી શકે? પરમાત્મપદથી મોટું
જગતમાં કોણ છે કે તેને લલચાવે? પરમાત્મપદના અચિંત્ય આનંદવૈભવને
પોતામાં જેણે દેખ્યો તેના ચિત્તમાં જગતના કોઈ પદાર્થોનો મહિમા રહે નહિ.
પરમાત્મપદનો પ્રેમ જાગ્યો. ત્યાં જગતનો પ્રેમ રહે નહિ. હે જીવ! સંતો ફરીફરીને
કહે છે કે પરમાત્મા તારી પાસે જ છે, તેનો પ્રેમ કર. આવા શુદ્ધનયના બળથી રાગ
સાથેની એકતા તોડીને આત્મા સ્વસમયરૂપ પરિણમ્યો, તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
અનંતવાર તેં મનુષ્યઅવતાર કર્યા તેમાં તારા પિતા કેવળી થઈને મોક્ષ પામ્યા–એવા
અનંતા પિતા મોક્ષ પામ્યા; તે જ રીતે તારા અનંતા મનુષ્યઅવતારમાં અનંત પુત્રો
થયા ને તે પુત્રો તારી આજ્ઞા લઈલઈને મુનિ થવા ચાલ્યા ગયા ને મોક્ષ
પામ્યા....એવા અનંત પિતા ને અનંત પુત્રો મોક્ષ પામ્યા....તે સૌ આ રીતે
જ્ઞાનસ્વરૂપના અનુભવથી સ્વસમયરૂપ થઈને મોક્ષ પામ્યા છે. ને તું પણ એ જ
માર્ગે મોક્ષને સાધ....એ જ તારો સાચો વંશ છે. ચૈતન્યનો વંશવેલો તો એવો છે કે
તેમાંથી કેવળજ્ઞાન ને સિદ્ધપદ જ ફાલે. ચૈતન્યવેલમાંથી વિકાર ન ફાલે. અહા,
આવા જ્ઞાનસ્વરૂપને સાધીને મોક્ષ પામવો–એ અરિહંતોના ને સિદ્ધના વંશની ટેક છે.
ધર્મી કહે છે કે હું તો તીર્થંકરોના કૂળનો છું, એટલે જે માર્ગે તીર્થંકરો સંચર્યા તે જ
માર્ગને સાધવો તે મારી ટેક છે. તીર્થંકરોના કૂળની (સમકિતી સંતોની) આ ટેક છે
કે શુદ્ધનયવડે સ્વસન્મુખ થઈને આત્માને સાધે.
PDF/HTML Page 24 of 29
single page version
આત્મસ્વરૂપને જાણું.–આમ જેને જિજ્ઞાસા થઈ હોય તે આત્મસ્વરૂપનો નિર્ણય કરે. મારું
અસ્તિત્વ કેવું છે, મારા અસ્તિત્વમાં સામર્થ્ય કેટલું છે? પરમાં તો મારું અસ્તિત્વ નથી.
હવે જે રાગાદિ ભાવો દુઃખરૂપ છે–તેના જેટલું જ શું મારું અસ્તિત્વ છે? ના. એ રાગની
વૃત્તિથી પાર, દુઃખ વગરનું મારું કાયમી અસ્તિત્વ છે,–કે જેમાં પૂર્ણ સુખ ને પૂર્ણ જ્ઞાનનું
સામર્થ્ય ભર્યું છે. એના સેવનથી જ કેવળજ્ઞાન ને સિદ્ધપદ પ્રગટે છે. મારો સ્વભાવ
સુખથી ભરેલો છે, તેના સેવનથી જ સુખનો અનુભવ પ્રગટે.–આવા સમ્યક્નિર્ણય વડે
સ્વસંવેદનથી અતીન્દ્રિય આનંદને ધર્મીજીવ અનુભવે છે.
PDF/HTML Page 25 of 29
single page version
ધર્મી જીવને આત્મા બહુ વહાલો છે; સ્વાનુભૂતિના
કાર્યને જ તે પોતાનું કામ સમજે છે. તે જાણે છે કે
પરાશ્રયના બીજા કામમાં જોડાવું તે તો સંસારનું
કારણ છે; ને આત્માના અનુભવનું આ કામ તો
સ્વાધીન છે ને મોક્ષનું કારણ છે. અહા, જ્ઞાનીએ
સ્વાનુભવમાં જે ચૈતન્યરસ પીધાં છે તેની અજ્ઞાનીને
ખબર નથી.
છે. ને સમસ્ત કર્મફળને જ્ઞાનસ્વભાવના વેદનથી બહાર જાણીને છોડે છે.
બીજા કામમાં જોડાવું તે તો સંસારનું કારણ છે, ને આત્માના અનુભવનું આ કામ તો
સ્વાધીન છે ને મોક્ષનું કારણ છે.
વહાલું નથી, આમ ધર્મી જીવને આત્મા બહુ વહાલો છે; તે ધર્મપ્રેમી છે, ‘આત્મપ્રેમી’ છે,
જગતનો પ્રેમ તેને ઊડી ગયો છે એટલે જગતથી તો તે ઉદાસ છે.–આવી ધર્મીની દશા છે.
હું છું, રાગ કે રાગના ફળરૂપ જે ૧૪૮ પ્રકૃતિ તેના ફળનો ભોગવટો મારી સ્વાનુભૂતિમાં
નથી; કર્મ ને કર્મફળ એ બધાય મારી અનુભૂતિથી બહાર છે. આનંદથી ભરેલી,
ચૈતન્યરસથી ઉલ્લસતી વીતરાગી સ્વાનુભૂતિ એ જ મારું કામ છે.
PDF/HTML Page 26 of 29
single page version
મોટો સર્વાર્થસિદ્ધિનો દેવ, તેના કરતાં અનંતગુણ અધિક વિશુદ્ધિ જ્યાં પ્રગટી થઈ છે ત્યાં
શ્રાવકને (–કદાચિત્ તે બળદ વગેરે તિર્યંચપર્યાયમાં હોય તોપણ તેને) અપજશ કેવો?
અનાદેયપણું કેવું? ને દુર્ભાગ્યનો ઉદય કેવો? સર્વાર્થસિદ્ધિના દેવ કરતાં અનંતી
ગુણપ્રશંસા પ્રગટી ગઈ છે, તેના અનુભવમાં વળી કર્મપ્રકૃતિનો અનુભવ કેવો? અરે,
જ્ઞાનીએ સ્વાનુભૂતિમાં જે ચૈતન્યરસ પીધાં છે તેની અજ્ઞાનીને ખબર નથી.
ઈન્દ્રાસન જરાક ચળી જાય: પણ ધર્મી કહે છે કે તીર્થંકર પ્રકૃતિના પ્રતાપે ઈન્દ્રના
ઈન્દ્રાસન ચળે તો ભલે ચળે, પણ હું તો મારા ચૈતન્યસિંહાસનમાં અચલ છું; મારું
અચલ ચૈતન્યસિંહાસન તીર્થંકર પ્રકૃતિના ઉદયથી પણ ચલિત થતું નથી. અહા,
સાધકને પવિત્રતાની સાથેના એક વિકલ્પથી જે તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાણી તેનો એટલો
મહિમા કે જગતને આશ્ચર્ય ઉપજાવે, તો તે જીવની પવિત્રતાની શી વાત? ધર્મી જાણે
છે કે હું તો મારી પવિત્રતાને જ ભોગવનાર છું, વચ્ચેના વિકલ્પને કે તેના ફળને
ભોગવનાર હું નથી.–આવી ચૈતન્યભાવનાના બળથી ધર્માત્મા સમસ્ત કર્મફળને
છોડે છે; ઉપયોગને વારંવાર અંતરમાં એકાગ્ર કરીને રત્નત્રયને પુષ્ટ કરે છે.
ધર્માત્માને પવિત્રતા અને સાથે પુણ્ય બંને અલૌકિક હોય છે; પણ તેમાં ધર્મી
પવિત્રતાનો જ ભોક્તા છે, પુણ્યનો નહિ.
બીજું કોણ ઘૂસી જાય? જ્ઞાનમાં તો જ્ઞાનનું જ વેદન હોય; જ્ઞાનમાં વિકારનું કે જડનું
વેદન કેમ હોય? અગવડતાનો પ્રસંગ હો કે સગવડતાનો પ્રસંગ હો, તેનું વેદન જ્ઞાનમાં
નથી; બહારની અગવડતા જ્ઞાનમાં કાંઈ દુઃખનું વેદન કરાવી દે, કે બહારની સગવડતા
જ્ઞાનમાં કાંઈ સુખનું વેદન કરાવી ધે,–એમ નથી, કેમકે જ્ઞાનને બહારના પદાર્થનું વેદન
જ નથી. અહા, આવા જ્ઞાનને પ્રતીતમાં લઈને ધર્મી જીવ ચૈતન્યના આનંદને જ ભોગવે
છે
અનુભવમાં જ વહો, આનંદના ભોગવટામાં જ સદા મારી પરિણતિ એકાગ્ર રહો. હવે
આ ચૈતન્યના અનુભવમાંથી કદી સાદિ–અનંતકાળમાં બહાર નીકળવું નથી. કર્મફળનો
ભોગવટો મને ન હો.
PDF/HTML Page 27 of 29
single page version
બહાર છે.
વગેરેનો યોગ મળે, ધર્માત્માનો ને તીર્થંકર વગેરેનો યોગ મળે એવા પ્રકારના વિશિષ્ટ
પુણ્ય સત્ય– સ્વભાવના આદરપૂર્વક શ્રવણમાં બંધાય છે. જો કે તે પુણ્ય કાંઈ સ્વભાવની
પ્રાપ્તિ તો ન કરાવી ધે, પણ ધર્મના બહુમાનના સંસ્કાર ભેગા લઈ જાય તો બીજા
ભવમાંય ધર્મશ્રવણ વગેરેનો યોગ મળે ને અંર્તપ્રયત્ન કરે તો સ્વભાવની પ્રાપ્તિ થઈ
જાય. સત્યના શ્રવણમાં જેને ઉત્સાહ આવ્યો તે પણ ભાગ્યશાળી છે. અરે, અત્યારે તો
કેવી કેવી વિપરીત પ્રરૂપણા ને અસત્ય ચાલી રહ્યા છે, તેની વચ્ચે આવા પરમ સત્ય
સ્વભાવના શ્રવણનો પ્રેમ જાગવો ને સત્ય તરફ ઝૂકાવ થવો તથા એના દ્રઢ સંસ્કાર
સાથે લઈ જવા તે મહાન લાભનું કારણ છે. એકવાર ઊંડેઊંડે સત્યસ્વભાવનો પ્રેમ
જગાડીને તેના સંસ્કાર આત્મામાં જેણે રોપ્યા તેને જરૂર અલ્પકાળે તે સંસ્કાર પાંગરીને
આત્માની પ્રાપ્તિ થશે.
જ્ઞાનચેતનાને નચાવતા થકા ચૈતન્યના પ્રશમરસને સાદિઅનંતકાળ સુધી પીઓ. જ્ઞાનીને
જ્યાં જ્ઞાનચેતના પ્રગટી ત્યાં હવે ક્્યાંય પરભાવમાં અટકી જવાનું તો છે જ નહિ, હવે
તો આનંદપૂર્વક ચૈતન્યરસને પીતાંપીતાં મોક્ષને સાધવાનો છે...અનુભવની વૃદ્ધિ જ
કરતા જવાની છે. અજ્ઞાનીઓને જ્ઞાનચેતનાની આનંદધારાની તો ખબર નથી, એટલે
ક્્યાંય ને ક્્યાંય પરભાવમાં તેને અટકી જવાનું બની જાય છે. ને જ્ઞાનીને તો આનંદની
ધારા ઉલ્લસી છે....તે તરફ જ પરિણતિનો વેગ વળ્યો છે....એટલે આત્માને તેમાં જ
ઉત્સાહિત કરે છે કે હે આત્મા! હવેથી સદાકાળ આ પ્રશમરસને પીતાંપીતાં પૂર્ણતાને
પામ! સાધક તો થયો, હવે અનુભવની ઉગ્રતા કરીને સિદ્ધ થા. એ જ આત્માનું કામ છે.
અજ્ઞાનદશામાં સંસારનો કાળ ગયો તે તો ગયો, પણ હવે ચૈતન્યનું ભાન થયું ત્યારથી
માંડીને સદાકાળ આ ચૈતન્યરસને જ પીઓ. જેણે ચૈતન્યના અમૃતરસ ચાખ્યા તેને
વિકારનાં ઝેર કેમ ગમે! ચૈતન્યનો શાંતરસ પીધો તેને ચૈતન્યરસની મીઠાસ પાસે
આખોય સંસાર ખારો લાગે છે, એટલે એકવાર ચૈતન્યનો મીઠો સ્વાદ જેણે ચાખ્યો તેની
પરિણતિ પરભાવમાં કદી નહિ જાય, સદાય જુદી જ રહેશે. આવી અનુભૂતિ પ્રગટ
કરવી–એ જ આત્માનું કામ છે.
PDF/HTML Page 28 of 29
single page version
મોક્ષલક્ષ્મી પામે.
છે કે–
अथ पापास्त्रवोऽस्त्यन्य संपदा किं प्रयोजनम्।।२७।।
તો એવી સંપદાથી મારે શું પ્રયોજન છે?
PDF/HTML Page 29 of 29
single page version
