PDF/HTML Page 21 of 38
single page version
PDF/HTML Page 22 of 38
single page version
પરભાવો પ્રત્યે અવલંબન રહિત છે; મને મારા ચૈતન્યનું જ અવલંબન છે. એ સિવાય જગતમાં
બુદ્ધિ નથી, તેને સ્વભાવથી ભિન્ન જાણીને તેનું અવલંબન છોડે છે. આ રીતે ધર્મીને અત્યંત
સંયોગમાં અનુકૂળતા હો કે પ્રતિકૂળતા હો પણ ધર્મીને તે સંયોગની પક્કડ નથી. પ્રતિકૂળતા
જરાપણ પ્રવેશવા દેતો નથી. અનુકૂળતાના ગંજ હોય તો પણ જ્ઞાની તેમાં લેપાતા નથી, જ્ઞાનને
છે, તેની તેને ખબર નથી. જ્ઞાનીઓ સ્વભાવ–અવલંબન વડે પોતાના આત્માને રાગથી દૂર
જ્ઞાનમાં ત્રણેકાળના પરિગ્રહનો અભાવ છે. ને રાગમાં જેને એકતાબુદ્ધિ છે એવા અજ્ઞાનીને
પણ ખરેખર નિષ્પરીગ્રહી છે. અહો, જ્ઞાનીની પરિણતિ સહજ વૈરાગ્યરૂપ છે, તેના જ્ઞાન–
PDF/HTML Page 23 of 38
single page version
લક્ષપૂર્વક દાનાદિનો કેવો ઉલ્લાસભાવ આવે તેનું સુંદર વર્ણન એકવાર ગુરુદેવે કર્યું હતું આત્માનું
પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપ સમજીને તે જેને પ્રાપ્ત કરવું છે એવા જિજ્ઞાસુને નિમિત્ત તરીકે ધર્મના દાતાર–આનંદના
દાતાર એવા ધર્માત્મા પ્રત્યે ભક્તિભાવ આવે છે, ધર્માત્માને જોતા જ તેના રોમેરોમમાં પ્રમોદ જાગે છે કે
અહા, આત્માને અનુભવનારા આ ધર્માત્માઓને માટે હું મારા તન–મન–ધન અર્પણ કરું તે સફળ છે.
સંસારના ભોગોપભોગ પાછળ લક્ષ્મી ખરચાય તે તો પાપબંધનું કારણ છે, ને ધર્માત્મા દેવ–ગુરુ–ધર્મને
માટે લક્ષ્મી વગેરે અર્પણ કરવાની ભાવનામાં તો પોતાનો ધર્મપ્રેમ પોષાય છે.
કુશળ પુરુષ નાટકમાં સ્ત્રીનો વેષ ધારણ કરીને એવી ચેષ્ટા કરે કે જોનારા જીવો તેને ખરેખર સ્ત્રી
સમજીને વિકારી થઈ જતા હોય... પરંતુ ત્યાં નાટક કરનાર પોતે તો નિઃશંક સમજે છે કે હું કાંઈ સ્ત્રી
નથી, હું તો પુરુષ છું, સ્ત્રીના કપડાં પહેર્યા તેથી કાંઈ હું પુરુષ મટીને સ્ત્રી થઈ ગયો નથી; અને
સભામાં પણ જે જાણકાર હોય તે ઓળખી લ્યે છે કે આ સ્ત્રીવેષમાં દેખાય છે તે ખરેખર સ્ત્રી નથી
પણ પુરુષ જ છે. તેમ આ સંસારના નાટકમાં જ્ઞાની ધર્માત્મા કદાચિત્ સ્ત્રીના ખોળીયામાં રહેલા
હોય, ત્યાં બાહ્યદ્રષ્ટિથી જોનારા મૂઢ જીવો તેના આત્માને તો ઓળખતા નથી ને આ ધર્મી જીવ આમ
બોલ્યા, ને તેણે રાગ કર્યો–એમ તે દેખે છે ને પોતામાં પણ રાગનું તે દેહાદિની ક્રિયાનું કર્તૃત્વ માનીને
તે અજ્ઞાનીઓ પ્રવર્તે છે, પરંતુ તે જ્ઞાનીધર્માત્મા પોતે તો નિઃશંક જાણે છે કે અમે સ્ત્રી નથી, અમે તો
ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા છીએ... શરીરની ક્રિયા તો અમારી નથી; ને રાગની ક્રિયા તો જ્ઞાનમય છે. જે
જાણકાર હોય તે તો ધર્માત્માને આવા સ્વરૂપે ઓળખી લ્યે છે.
PDF/HTML Page 24 of 38
single page version
કર્યો. અમારા સ્વરૂપમાં જગતનો પ્રવેશ નથી ને જગતના પદાર્થોમાં અમે નથી, એવા ભાનપૂર્વક
આત્માને સાધતા વચ્ચે ધર્મીને પણ મુનિ વગેરે પ્રત્યે ભક્તિના શુભભાવ આવે છે, ને
આહારદાનાદિના ભાવ આવે છે.
પગે મહેલ બહાર જઈને ચોકમાં ઉભા ઉભા મુનિઓની વાટ જુએ છે. ત્યાં કુદરતયોગે બે
મુનિરાજ આકાશમાં વિહાર કરતાં કરતાં અયોધ્યામાં ઊતરે છે. તેમને જોતાં ભરત ચક્રવર્તીના
રોમરોમ હર્ષથી ઉલ્લસી જાય છે. “પધારો મુનિરાજ પધારો” એમ કહીને પરમ વિનયથી તેમનું
બહુમાન કરીને, વિધિપૂર્વક પડગાહન કરીને, નવધા ભક્તિપૂર્વક આહારદાન આપે છે. અહા, એ
વખતની એની ભક્તિ!! એનું શાસ્ત્રમાં ઘણું વર્ણન આવે છે. આજે ધન્ય અવતાર! ધન્ય ઘડી!
આજે કલ્પવૃક્ષ મારે આંગણે આવ્યું... સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ મારે આંગણે આવ્યો!
ધર્મની પ્રભાવના માટે, જ્ઞાનની પ્રભાવના માટે ઘણો ઘણો ઉત્સાહ આવે છે. જેમ કારીગર જેમ
જેમ મકાન બાંધે છે. તેમ તેમ તે ઊંચે ચડતો જાય છે. તેમ ધર્મીજીવ ધર્માત્માઓનું ઉત્કૃષ્ટ બહુમાન
કરતાં કરતાં પોતે ધર્મમાં આગળ વધતો જાય છે. ધર્માત્માને ભક્તિથી દીધેલો એક કોળિયો
હજારગણો થઈને ફળે છે–એટલે શું? કે તેમાં ધર્માત્મા પ્રત્યે ભક્તિનો પોતાનો જે ભાવ છે તેનાથી
એવા ઊંચા પુણ્ય બંધાય છે કે તેના ફળમાં સ્વર્ગાદિનો વૈભવ મળશે. પરંતુ તે વૈભવનું બહુમાન
નથી, બહુમાન તો ધર્મને ને ધર્મને સાધનારા ધર્માત્માનું જ છે. ધર્માત્મા તો અલ્પકાળે મોક્ષ જશે
ને તેને ઓળખીને બહુમાન કરનાર પણ તેમની સાથે સાથે અલ્પકાળે મોક્ષ પામશે.
થઈ શકે’ એમ જે કહે છે તેને ધર્મની ખરી રુચિ જ નથી. માટે આત્માને ઓળખાવનારા
ધર્માત્માઓને ઓળખીને બહુમાનાદિ કરવું એવો ઉપદેશ છે.
PDF/HTML Page 25 of 38
single page version
અંતરમાં આત્માર્થીપણું ઊગ્યા વગર ચૈતન્યના પત્તા ખાય નહીં. ભાઈ, તારી ચૈતન્યસત્તા
અને રાગનું એકપણું ભાસ્યું હતું, પણ ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસવડે બંનેની અત્યંત ભિન્નતા
અનુભવવામાં આવે છે. જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાના તીવ્ર અભ્યાસવડે ભેદજ્ઞાન થાય ત્યારે
એમ અનુભવાય છે કે આ જ્ઞાન છે તે જ હું છું, ને જે રાગ છે તે તો જડ તરફનો ભાવ છે, તે
રાગને મારા ચૈતન્ય સાથે આધાર આધેયપણું જરાપણ નથી. જ્ઞાન તરફનો ભાવ તો અનાકુળ
શાંત છે, ને રાગ તો આકુળતા–કલેશરૂપ છે. આવું ભેદજ્ઞાન તે જ સંવરનો ઉત્કૃષ્ટ ઉપાય છે તેથી
આચાર્યદેવ શરૂઆતમાં જ આવા ભેદજ્ઞાનની પ્રશંસા કરીને તેને અભિનન્દે છે. (
અનુભવાતો નથી, અચળરૂપ જ્ઞાનપણે જ રહે છે. અને જ્ઞાન શુદ્ધપણે જ રહેતુ થકું જરા પણ
રાગાદિભાવને કરતું નથી. અને આવું ભેદજ્ઞાન થતાં જ આત્મા પરમ આનંદિત થાય છે; કદી
નહિ: થયેલું એવું જ્ઞાનનું અપૂર્વ વેદન થતાં તે આનંદિત થાય છે, તેને જણાય છે કે અહો, હું તો
સદાય આવા જ્ઞાનસ્વરૂપ જ રહ્યો છું, રાગાદિરૂપ હું કદી થઈ ગયો નથી. આનંદમાં ઝૂલતા
આચાર્યદેવ કહે છે કે હે સત્પુરુષો! આવું ભેદજ્ઞાન કરીને હવે તમે મુદિત થાઓ...... ભેદજ્ઞાનવડે
આનંદિત થાઓ!
આવા ભેદજ્ઞાનની પ્રશંસાવડે આચાર્યદેવે તેને અભિનન્દન કર્યું છે... ને તે અપૂર્વ મંગળ છે.
આત્મામાં આવું ભેદજ્ઞાન પ્રગટે તે અપૂર્વ મંગળ છે.
થયો તેની આ વાત છે, તેને આવું
PDF/HTML Page 26 of 38
single page version
ઉપલબ્ધ કર્યો, ને શુદ્ધાત્માની ઉપલબ્ધિવડે રાગાદિના અભાવરૂપ સંવર થયો. આ રીતે જ્ઞાનીને
જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન વડે એમ જાણે છે કે ગમે તેવા પ્રચંડ કર્મોદયવડે ધેરાયેલું હોય તોપણ
ભાન છે કે મારું જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે જ રહ્યું છે, મારું જ્ઞાન જ્ઞાનત્વને છોડતું નથી. એ જ રીતે
તો પણ મારા આત્માને જ્ઞાનસ્વભાવથી છોડાવવા અશક્ત છે. જેમ ગમે તેવી અગ્નિમાં તપ્ત થવા
અનંત કારણો ભેગા થવા છતાં, અનંતી પ્રતિકૂળતા થાય છતાં, વીજળી પડે કે વજાપાત થાય
સમર્થ નથી.
જતું નથી.
ધારાને તોડવાની કોઈની તાકાત નથી, આવી
PDF/HTML Page 27 of 38
single page version
થયો તેને અજ્ઞાની કરવાની કોઈની તાકાત નથી... અરે, નરકમાં કેટલી પ્રતિકૂળતા છે! છતાં ત્યાં
રાગથી ભિન્ન–જ્ઞાનપણે પરિણમવાનો છે, અને જ્ઞાનીના તે સ્વભાવનો નાશ કોઈપણ સંયોગવડે
કાળે જ તેનું જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે જ વર્તે છે, તે જરાપણ અજ્ઞાનરૂપ થતું નથી. આવી અપૂર્વદશાનું
PDF/HTML Page 28 of 38
single page version
એનાથી ભિન્ન એવું દ્રવ્યલિંગ (–નગ્ન–શરીર કે મહાવ્રતાદિના વિકલ્પો) તે કોઈ મોક્ષ–માર્ગ નથી.
શુદ્ધજ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખતાથી પોતે આવા મોક્ષમર્ગના ઉપાસક થઈને આચાર્યદેવ
બધાય અર્હંતદેવોને સાક્ષીપણે ઉતારીને કહે છે કે અહો! બધાય ભગવાન અર્હંતદેવોએ
આવા દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની જ મોક્ષમાર્ગપણે ઉપાસના કરી છે–એમ જોવામાં આવે છે. અમે
તો દેહાદિ દ્રવ્યલિંગનું મમત્વ છોડીને, શુદ્ધજ્ઞાનના સેવન વડે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસનાથી
મોક્ષમાર્ગ સાધી રહ્યા છીએ, ને બધાય અર્હંત ભગવંતોએ પણ આ જ રીતે મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના
કરી હતી એમ નિઃશંકપણે અમારા નિર્ણયમાં આવે છે.
પરંતુ અર્હંતભગવંતોએ તો દેહાદિથી ને રાગાદિથી વિમુખ થઈને, શુદ્ધજ્ઞાનમય ચિદાનંદ તત્ત્વની
સન્મુખતા વડે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની જ ઉપાસના કરી; માટે એ નક્કી થયું કે દેહમય લિંગ તે
મોક્ષમાર્ગ નથી, રાગ પણ મોક્ષમાર્ગ નથી, પરમાર્થે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસના તે જ
મોક્ષમાર્ગ છે. દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસના કઈ રીતે થાય? કે શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્માના
સેવનથી જ તે રત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના થાય છે.
શુદ્ધજ્ઞાનમયપણું છે, ને તેઓએ દ્રવ્યલિંગના આશ્રયભૂત શરીરનું મમત્વ છોડી દીધું છે, એટલે
દ્રવ્યલિંગના ત્યાગવડે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની મોક્ષમાર્ગપણે ઉપાસના જોવામાં આવે છે. બધાય
તીર્થંકરોએ મોક્ષમાર્ગ આ એક જ રીતે ઉપસ્યો છે, એમ અમારા જોવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 29 of 38
single page version
ખાતરી થઈ ગઈ કે બસ, આવો જ મોક્ષમાર્ગ ત્રણેકાળે હોય. અને વળી કુંદકુંદાચાર્યદેવને તો
ભગવંતો બિરાજતા હતા, જ્યાં ગણધરદેવો અને મુનિવરોના ટોળા આવા મોક્ષમાર્ગને સાધતા
થાય છે, –એમ અમારા જોવામાં આવે છે, બીજો કોઈ મોક્ષમાર્ગ અમારા જોવામાં આવતો નથી.
PDF/HTML Page 30 of 38
single page version
નગ્ન ઊંચા અડોલવૃત્તિથી ઉભેલ પહાડ નીરખી સ્વામી કાર્તિકેયાદિ (મુનિઓ) ની અડોલ
PDF/HTML Page 31 of 38
single page version
રત્નત્રયરૂપે પરિણમેલા જીવને પણ ‘તીર્થ’ કહેવાય છે, કેમકે જેનાથી તરાય તે તીર્થ છે;
નિયમ અનુસાર જ મોક્ષને સાધી શકે છે. ‘
અને સંતોની સંમતિ છે.
PDF/HTML Page 32 of 38
single page version
સ મા ચા ર:
પાલેજ અને વલસાડ થઈને ભીવંડી પધાર્યા હતા. દરેક સ્થળે ઉત્સાહપૂર્વક સ્વાગત થયું
હતું. પાલેજમાં ભક્તિ વગેરેના ઘણા ઉત્સાહપૂર્વક સ્વાગત થયું હતું. પાલેજમાં ભક્તિ
વગેરેના કાર્યક્રમો હતા; ભીવંડીમાં શેઠ શ્રી મગનલાલ સુંદરજી અને તેમના સુપુત્ર
વૃજલાલભાઈ વગેરેએ ઘણા ઉત્સાહપૂર્વક ગુરુદેવનું ભવ્ય સ્વાગત કર્યું હતું. મંડપમાં
પોન્નૂરની રચનાનું દ્રશ્ય હતું. આ પ્રસંગે બહારથી મુંબઈ વગેરેથી હજારો માણસો આવ્યા
હતા, ને નવકારશીમાં પાંચ હજાર ઉપરાંત માણસો જમ્યા હતા. ગુરુદેવ ભીવંડીથી પોષ વદ
૧૧ (તા. ૧૦–૧) ના રોજ પૂના પધાર્યા, ને સંઘના યાત્રિકો પણ તેજ દિવસે મુંબઈથી
પ્રસ્થાન કરીને સાંજ સુધીમાં પૂના પહોંચી ગયા ને ગુરુદેવ સહિત પોન્નૂર બાહુબલિનો
યાત્રાસંધ શરૂ થયો. પૂના પછી સતારા થઈને બાહુબલી (કુંભોજ) માં બાહુબલી
ભગવાનની ભવ્યપ્રતિમાં તથા સમવસરણ મંદિર વગેરેના દર્શન કર્યાં. પછી બેલગાંવ
આવ્યા. ગુરુદેવ પણ કોલ્હાપુર થઈને બેલગાંવ પધાર્યા. અત્યારે લખાય છે. ત્યારે
પ્રવચનમાં પૂ. ગુરુદેવ પોન્નૂર તીર્થને વારંવાર ભાવથી યાદ કરીને કહે છે કે કુંદકુંદભગવાન
આ ભરતક્ષેત્રમાંથી વિદેહમાં સીમંધરપરમાત્મા પાસે પધાર્યા હતા. એ તો પહેલેથી ખબર
હતી, પણ પોન્નૂર તીર્થધામથી તેઓ વિદેહમાં ગયેલા એ વાત સં. ૨૦૧૫ ની યાત્રા વખતે
સાંભળી; એ તીર્થના ફરીવાર દર્શન કરવા માટે આ યાત્રાએ નીકળ્યા છીએ. આત્મધર્મના
પાઠકો આ સમાચાર વાંચતા હશે ત્યારે પૂ. ગુરુદેવ પોન્નૂર પહાડ ઉપર ભક્તિપૂર્વક
કુંદપ્રભુના ચરણોને અભિવંદતા હશે.
PDF/HTML Page 33 of 38
single page version
થઈને–
પીપળોદ, અમદાવાદ, સુરેન્દ્રનગર થઈને–
તલોદ (તા. ૯–૧૦), વઢવાણશહેર (તા. ૧૧–૧૨), જેતપુર (તા.
૨–૪, ૩–૪), ગઢડા (ચૈ. વદ ૭–૮ તા. ૪ને૫–૪), પાર્ટી (ચૈ. વ. ૯
જિનમંદિરની પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠાનું મુહૂર્ત વૈશાખ સુ. ૧૧તા. ૨૨–
PDF/HTML Page 34 of 38
single page version
નહિં. હું તો ચૈતન્ય છું ને રાગાદિભાવો તો ચૈતન્યથી ભિન્ન છે, જ્ઞાનમાંથી રાગની ઉત્પત્તિ નથી,
ને રાગમાંથી જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ નથી. આવું ભેદજ્ઞાન કરે ત્યારે જીવની પરિણતિ રાગથી ખસીને
અંતરમાં ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ વળે છે, ને ત્યારે સમ્યગ્દર્શનાદિ ધર્મની અપૂર્વ શરૂઆત થાય છે.
* જીવને જ્યાં ભેદજ્ઞાન થયું ત્યાં તેને ધર્મલબ્ધિનો કાળ આવ્યો છે. ભેદજ્ઞાન તે જ ધર્મલબ્ધિ
થાય છે, ને સ્વભાવમાં અંતર્મુખ થતાં પાંચે લબ્ધિ એક સાથે આવી મળે છે. સ્વભાવમાં
અંતર્મુખ થાય ને ધર્મલબ્ધિનો કાળ ન હોય એમ બને નહિ.
છે, બંનેની જાત જ જુદી છે. –આવું અંતરનું ભેદજ્ઞાન તે કોઈ શુભરાગ વડે થતું નથી પણ
ચૈતન્યના જ અવલંબને થાય છે, ભેદજ્ઞાન તે અંતરની ચીજ છે, એ કોઈ બહારના
ભણતરની કે શુભરાગની ચીજ નથી.
જાણ્યા, ને ઉપયોગને રાગથી છૂટો પાડીને ચૈતન્યમાં વાળ્યો તે જીવ ભેદજ્ઞાની છે; શાસ્ત્રોએ
જેવી જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા બતાવી છે તેવી પરિણતિરૂપે તે ધર્માત્માનું સાક્ષાત્
પરિણમન થયું છે.
PDF/HTML Page 35 of 38
single page version
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર તો અંતર્મુખ પરિણતિ છે, ને વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં તો
બહિર્મુખ રાગપરિણતિ છે. જે જીવ આવું ભેદજ્ઞાન કરે છે, તે જ જીવ રાગ સાથેની કર્તા–
કર્મની અજ્ઞાનપ્રવૃત્તિથી છૂટે છે. ભેદજ્ઞાન થતાંવેત જ તે પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવ સાથે
એકતાથી અને રાગાદિ સાથે ભિન્નતાથી સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળકાર્યરૂપે પરિણમે છે, ને
બંધનથી છૂટે છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાનથી જ બંધનનો નિરોધ થાય છે.
વળી જાણીને દુઃખકારણો, એથી નિવર્તન જીવ કરે.
તથા દુઃખ ઉપજાવનારાં છે. આ રીતે આસ્રવોનું ચૈતન્યસ્વભાવથી વિપરીતપણું જાણીને
ભેદજ્ઞાનીજીવ તેનાથી પાછો વળે છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાનથી બંધન અટકી જાય છે.
એટલે આત્મા તરફ વળેલા ભેદજ્ઞાનને આસ્રવોથી નિવૃત્તિની સાથે અવિનાભાવીપણું છે.
છે એટલે તે ચૈતન્યથી અન્ય છે અને ચૈતન્યસ્વભાવી આત્મા તો સ્વયં–રાગના અવલંબન
વગર જ સ્વપરને જાણનારો ચેતક છે, તે ચૈતન્યથી અન્ય છે. આ રીતે આત્માને અને
આસ્રવોને ભિન્નસ્વભાવપણું છે–એવા ભેદજ્ઞાનથી આત્માને બંધન અટકી જાય છે.
PDF/HTML Page 36 of 38
single page version
PDF/HTML Page 37 of 38
single page version
PDF/HTML Page 38 of 38
single page version
આધાર નથી, એટલે આકાશમાં તે ગમે તેટલા ચક્કર લગાવે પણ અંતે તો થાકી થાકીને તે વહાણ
ચારેકોર પાણીને ઉપર આકાશ–તેમાં વહાણ સિવાય કોઈ જ શરણ નથી. એટલે બીજી ગતિનો
અહીં ભવસમુદ્રને તરવામાં મુમુક્ષુજીવ તે પંખી છે ને શુદ્ધઆત્મા તે વહાણ છે... મુમુક્ષુની પરિણતિ
અશરણ છે. મોક્ષના મુસાફર મુમુક્ષુને નિજ શુદ્ધાત્મરૂપી વહાણ સિવાય બીજું કોઈ શરણ નથી,
શુદ્ધાત્મા સિવાય બીજું કાંઈ શરણરૂપ કે આશ્રયરૂપ નથી. વિકલ્પ આવે તો તે આકાશમાં ચક્કર
વિકલ્પ ઊઠે ત્યારેય શ્રદ્ધામાંથી શુદ્ધાત્માનું અવલંબન છૂંટતું નથી ને પરિણતિ શુદ્ધાત્માની