PDF/HTML Page 21 of 29
single page version
એવા ભિન્ન ચૈતન્યને તું તીવ્ર લગનીથી ચિંતવ.
માટે અભ્યાસ કર, એમ કરવાથી તને તારા સ્વરૂપના આનંદનો અનુભવ થશે. પોતાનું
સ્વરૂપ પોતાને અપ્રાપ્ત કેમ હોય? જો જગતની બીજા ઝંઝટ છોડીને, એક આત્માનો જ
અર્થી થઈને સતતપણે અંતરંગ અભ્યાસ કર તો તારું સ્વરૂપ તને પ્રસિદ્ધ અનુભવમાં
આવશે...જેના અનુભવથી તારું જીવન સર્વ પ્રકારે ઉજ્જવળ અને આનંદમય બનશે.
નથી...કે જે સુખની પાસે જગતના બધા ઈન્દ્રિયસુખો અત્યંત નીરસ છે. ઈન્દ્રિયસુખોથી
આત્મિકસુખની જાત જ જુદી છે,–જેમ ઈન્દ્રિયો અને આત્મા જુદા છે તેમ.–હે જીવ!
જ્ઞાનસ્વભાવના અવલંબનથી સમ્યગ્દર્શનનો પ્રયત્ન કરીને સ્વાનુભૂતિમાં તારા આ
સુખને તું ભોગવ.
છે. કેમકે ભાવિ પરિણામનું સુખ તે જ્યારે તે પ્રગટે ત્યારે અનુભવાશે. બધાય
પરિણામના સુખનું જ્ઞાન યુગપત થઈ ગયું છે, પણ સુખનો ભોગવટો તો એકેક સમયના
પરિણામનો ભિન્ન ભિન્ન છે. બધાય કાળના પરિણામનું સુખ એક સાથે વેદાઈ જતું નથી,
પણ જ્ઞાનમાં એક સાથે આવી જાય છે.
PDF/HTML Page 22 of 29
single page version
મોક્ષપંથમાં તારા આત્માને તું સ્થાપ; તેનું જ ધ્યાન અને અનુભવન કર, ને તેમાં જ તું
વિહર. આ સિવાય બીજામાં ન વિહર.
દ્રવ્યમાં જ પોતાને સ્થાપ્યો હતો. હવે કહે છે કે તેનાથી ભેદજ્ઞાનવડે તારા આત્માને પાછો
વાળ, ને સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે જ મોક્ષમાર્ગ જાણીને તેમાં જ આત્માને સ્થાપ.
સમ્યગ્જ્ઞાન વડે અનાદિની ભૂલ તત્ક્ષણ ભાંગી જાય છે.–તારાથી આ થઈ શકે છે તેથી
આચાર્ય કહે છે કે હે જીવ! તારી પ્રજ્ઞાના ગુણવડે જ તારા આત્માને રાગદ્વેષાદિ પર
ભાવોથી પાછો વાળ ને રત્નત્રયમાં નિશ્ચલપણે જોડ. તારા ચૈતન્યનાં વહેણને વિકારમાં
ન વાળ, તારા ચૈતન્યવહેણને તારા સ્વભાવમાં જ વાળ.–આ મોક્ષને સાધવાની કળા છે.
મહા દુર્લભ છે, તે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવાનો
સુઅવસર આવ્યો ત્યારે તેની પ્રાપ્તિ, રક્ષા અને
વૃદ્ધિ માટે જીવે કદી પ્રમાદ કરવો ન જોઈએ,
સૌથી દુર્લભ એવી અમૂલ્ય બોધિની પ્રાપ્તિનો આ
અવસર આવ્યો છે.
PDF/HTML Page 23 of 29
single page version
જગતના પદાર્થો સારા લાગે છે પરંતુ સૌથી સારો
તે તારો આત્મા જ છે.–એ જ સારો લગાડ....એને
જ સારભૂત સમજ. જે આનંદને તું બહારમાં શોધી
રહ્યો છે તે તને તારામાં જ મળશે. મારા શુદ્ધ
આત્મા સિવાય બીજું કાંઈ આ જગતમાં મારે
ઉપાદેય નથી–એમ આત્માને જ ઉપાદેય કરીને એક
વાર સ્વાનુભૂતિ વડે તેમાં પ્રવેશ કર તો તને પરમ
આનંદનો અનુભવ થશે.
પોતે નથી કર્મોને ઉપજાવતો; તે તો પોતાના નિર્મળ જ્ઞાનાદિભાવોના ઉત્પાદવ્યયરૂપે
ખેદખિન્ન થવાપણું નથી; એ તો પરથી પરમ ઉદાસીન છે. ઉદાસીનતામાં વીતરાગતા છે,
ઉદાસીન છે. આવો જ આત્માનો સ્વભાવ છે.
તુચ્છવૃત્તિમાં રોકાઈ ગયો. ને દેહાદિના મમત્વને લીધે દેહ ધારણ કરી કરીને ચાર
સાથે સંબંધ શા? પરથી ઉદાસીન થઈને આવા તારા આત્મસ્વરૂપને ધ્યેય બનાવીને
PDF/HTML Page 24 of 29
single page version
જેને દુઃખ આપી ન શકે–અને જેમાં ઊતરતાં જ અનંત સુખ ઊપજે એવા ચૈતન્યની
પ્રીતિ તું કેમ નથી કરતો? ને બહારના સંયોગનો પ્રેમ કરીને, તેની સાથે મિત્રતા
ભાઈ, તારા સ્વરૂપનો વિચાર તો કર! તારા ચૈતન્યધામની સંપદાનો અપાર મહિમા
કેવળી ભગવાને વર્ણવ્યો છે, અરે, એક વાર તું તુલના તો કર કે ક્્યાં સુખ છે ને
ક્યાં દુઃખ છે? મારા સ્વરૂપમાં અનંત સુખ ને બહારના સંયોગમાં કિંચિત સુખ
નહિ,–આમ ન્યાયનેત્રને ઊઘાડીને, સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરીને તું વિવેક કર...ને એ
બાહ્યવૃત્તિની પ્રવૃત્તિની બાળીને, ચૈતન્ય સુખમાં પ્રવૃત્ત થા. શીઘ્ર તું બાહ્યબુદ્ધિ
છોડીને અનંત સુખધામ એવા આત્મામાં તત્પર થા. ભાઈ! હવે તું ગંભીર થા...તું
ડહાપણવાળો–વિવેકવાળો થઈને તારા આત્માને સંભાળ. પિતા જેમ પુત્રને શિખ
આપે તેમ અહીં સંતો શિખ આપે છે કે હે વત્સ! ભવચક્રમાં તું ઘણું ઘણું રખડયો.
સુખધામ અંતરમાં છે તેમાં તું ઊતર.
પ્રભુમાં છે તેટલા જ તારામાં સદાય પ્રાપ્ત છે. જ્યાં જા ત્યાં તારા બધાય ગુણો તારી
સાથે જ છે, ને તે ગુણો નિજ–નિજ પર્યાયરૂપે પરિણમ્યા કરે છે. તારો આત્મા તારા
ગુણ–પર્યાયવાળો છે, પણ તારો આત્મા શરીરવાળો નથી, સંયોગવાળો નથી. એટલે
તારા ગુણ–પર્યાયોનું કાર્ય બહારમાં નથી, કે બહારથી તે આવતું નથી. તારામાં જ
તારું સર્વસ્વ છે. માટે તારામાં જ તું જો. તારા શુદ્ધ–ગુણ પર્યાયવાળો આત્મા જ
તાકાતવાળા તારા સ્વદ્રવ્યને પ્રતીતમાં–જ્ઞાનમાં–અનુભવમાં લઈને ઉપાદેય કર, એ
તાત્પર્ય છે.
પદાર્થો નિજસ્વભાવથી જ ગુણ–પર્યાયરૂપ છે, તેમાં એવું ક્્યાં આવ્યું કે બીજો હોય તો
તેના ગુણપર્યાય થાય? બીજાથી આના ગુણ–પર્યાયમાં કાંઈ થાય એવી જેની માન્યતા છે
તેણે ખરેખર દ્રવ્યને ‘ગુણપર્યાયવત્’ જાણ્યું નથી. દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ વસ્તુને જ જે
સ્વરૂપે જાણી શકતો નથી.
PDF/HTML Page 25 of 29
single page version
કાંઈ થયું કે પરથી મારામાં કાંઈ થયું–એવી પરાશ્રિત–મિથ્યાબુદ્ધિ રહેતી નથી;
પોતાના સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય થતાં સમ્યક્ત્વાદિરૂપ પરિણમન થાય છે, એટલે કે
મોક્ષમાર્ગ થાય છે.
અનુભવવામાં આવે તો તે પરંપરા તુટી જાય છે ને અતીન્દ્રિય આનંદની પરંપરા
ચાલુ થાય છે. શુદ્ધ નિશ્ચયથી આત્મામાં રાગદ્વેષ નથી, એ તો નિર્મળ જ્ઞાનદર્શન
સ્વભાવ છે. આવા આત્માના સ્વસંવેદનથી જ અતીન્દ્રિય આનંદ થાય છે, માટે તે
જ ઉપાદેય છે.
આનંદ થાય–તે જ છે. નિર્વિકલ્પ વીતરાગ આનંદ સ્વરૂપ આત્મા છે–તેના
સ્વસંવેદનના અભાવમાં આત્મા રાગદ્વેષરૂપ પરિણમે છે. અને શુદ્ધસ્વરૂપના વેદનથી
તે રાગદ્વેષ ટળીને આનંદ અને વીતરાગભાવ પ્રગટે છે. આવી વીતરાગી
અનુભૂતિમાં ધર્મીને આનંદ સાથે તન્મય એવો શુદ્ધ આત્મા જ ઉપાદેય છે.
એવા જે વિષય કષાયોના પરિણામ તે ઉપાદેય નથી; તે વિષય કષાયોથી રહિત એવી જે
નિર્વિકલ્પ વીતરાગ શુદ્ધાત્મ–અનુભૂતિ તે જ આરાધવા યોગ્ય છે. વીતરાગ અનુભૂતિમાં
પોતાનો આત્મા જ આરાધ્ય છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ નિજાત્માથી બહારના જે કોઈ પરદ્રવ્ય છે
તેના તરફના ઝુકાવથી રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિ થાય છે, ને તેનાથી ચારગતિમાં ભ્રમણ થાય
છે. નિશ્ચયથી આ શુદ્ધ આત્મા તે રાગદ્વેષથી ભિન્ન છે, ઈન્દ્રિયોથી ને બાહ્યપદાર્થોથી ભિન્ન
છે, કર્મથી ને ચાર ગતિથી ભિન્ન છે માટે એ સમસ્ત પરભાવો ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે.
અંતરમાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ અનુભૂતિમાં શુદ્ધ આત્મા જ ઉપાદેય છે. જેને આવી
અનુભૂતિનો રંગ નથી તે રાગથી રંગાઈ જાય છે.
આવી
PDF/HTML Page 26 of 29
single page version
અનુભૂતિના મહિમાની શી વાત! એક ક્ષણની અનુભૂતિ સમસ્ત કર્મોને ભસ્મ કરી નાંખે
છે. આવી અનુભૂતિવાળો જીવ જ જગતમાં સુખી છે. અનુભૂતિ વગરના બધાય જીવો
દુઃખી–દુઃખી જ છે, પછી ભલે મોટો રાજા હો કે દેવ હો. સુખ તો આત્મામાં છે, તેની
અનુભૂતિ જેને છે તે જ સુખી છે. ભાઈ, તું અનાદિથી દુઃખ વેદી રહ્યો છે; એ દુઃખ કાંઈ
તારા સ્વભાવમાં ભરેલું નથી, તારા સ્વભાવમાં તો સુખ જ ભરેલું છે–એ સ્વભાવમાં
અનુભૂતિવડે પ્રવેશ કર તો તારી ચૈતન્યખાણમાંથી આનંદ અને સુખ જ તને અનુભવમાં
આવશે. માટે સ્વાનુભૂતિવડે આવો આત્મસ્વભાવ જ ઉપાદેય છે, એમાં જ શાંતિ છે;
બીજે ક્્યાંય શાંતિ–સુખ કે આનંદ નથી ને બીજું કાંઈ ઉપાદેય નથી.–આમ હે શિષ્ય! તું
છે.
તને વહાલું? અમને તો લાગે છે કે તને
પૈસા કરતાં તારું જીવન વહાલું નથી.
પૈસા ખાતર તારા જીવનને તું ગુમાવત
જીવનને ગુમાવી રહ્યો છે તે ઉપરથી
વધુ વહાલું નથી, જીવન કરતાંય પૈસા
તને વધુ વહાલા છે.–રે મોહ!
PDF/HTML Page 27 of 29
single page version
પ્રસંગો ઉપરથી તૈયાર કરવામાં આવે છે.
આત્મા અને રાગની એકતા વચ્ચે ફાટ પડી, ને મોહ પર્વત ભેદાઈ ગયો, તે હવે ફરી કદી
બીજું બધું તેં અનંતવાર કર્યું, પણ જન્મ–મરણનાં દુઃખ હજી ન મટ્યા, માટે હવે એ જ
ઉદ્યમ કર જેથી જન્મ–મરણ મટે.
સ્વાનુભૂતિ તે સંતોના ઉપદેશનો સાર છે. સ્વાનુભૂતિ એ જ પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર છે.
સ્વાનુભૂતિનો અજોડ મહિમા છે. નમસ્કાર હો સ્વાનુભવી સન્તને.
મહિમા છે. માટે તારું મહિમાવંત સ્વરૂપ શું છે તે લક્ષમાં લે, તો જ તને સંતોનું હૃદય ને
શાસ્ત્રોનું હાર્દ સમજાય. તારું આરાધ્ય તો તારામાં જ છે.
જાણવામાં આવે ત્યારે જ પરનું માહાત્મ્ય ટળે ને પોતાનું માહાત્મ્ય આવે. અને આવું
માહાત્મ્ય આવે ત્યારે જ આત્માની ખરી સાધના થાય.
PDF/HTML Page 28 of 29
single page version
નવાર સોનગઢ આવીને સત્સમાગમનો લાભ લેતા હતા, અને તત્ત્વની જિજ્ઞાસા
તેમને સારી હતી. માંદગી દરમિયાન પણ રેકોડિંગ મશીન દ્વારા તેઓ ગુરુદેવના
પ્રવચનો સાંભળતા; તેમજ અંતિમ દિવસોમાં સોનગઢથી તેમની બંને પુત્રીઓ
આવેલ તેમની પાસેથી ધાર્મિકશ્રવણ તથા દેવ–ગુરુ–ધર્મનો મહિમા સાંભળતાં તેમને
ઘણો ઉત્સાહ આવતો હતો. આ રીતે ઠેઠ સુધી ધાર્મિકઉત્સાહના સારા
તેમને તત્ત્વનો પ્રેમ હતો અને માંદગી દરમિયાન પણ રેકોર્ડિંગ મશીનદ્વારા ગુરુદેવના
પ્રવચનો સાંભળતા હતા, એ સાંભળતાં પોતાનો ધાર્મિક ઉત્સાહ પણ અવારનવાર
વ્યક્ત કરતાં હતા. તેઓ પોતાની આત્મિક જિજ્ઞાસામાં આગળ વધીને જિનધર્મની
છાયામાં આત્મહિત સાધે–એ જ ભાવના.
રોજ શ્રી કસુંબાબેન ગુલાબચંદ મોદી, તથા તા. ૧૮–૧૨–૬૪ ના રોજ શ્રી શિવલાલ
દેવચંદ દોશી (વકીલ) સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. આ ક્ષણભંગુર અશરણ સંસારમાં એકમાત્ર
શરણ એવા દેવ–ગુરુ–ધર્મના સેવનથી તેઓ આત્મહિત પામે–એમ ઈચ્છીએ.
અપાઈ જાય છે; એટલે ‘આત્મધર્મ માટેના યોગ્ય સમાચાર
વગેરે તા. ૨૦મી સુધીમાં મળી જવું જરૂરી છે. ત્યારપછી
આવેલ સમાચારો માટે બીજા માસમાં વ્યવસ્થા થશે.
PDF/HTML Page 29 of 29
single page version
કરોડોની એ બધી સંપદા આપીને પણ તે પોતાનું જીવન બચાવવા માંગે છે, ક્ષણના જીવન
ફલિત થાય છે કે લાખો કરોડોની સંપદા કરતાંય જીવનની એક ક્ષણ વધુ કિંમતી છે. લાખો
કરોડોની સંપદા આપતાંય જીવનની એક ક્ષણ મળી શકતી નથી. તેથી જીવનની એકેક
ક્ષણને જે નકામી ગુમાવે છે તે લાખો–કરોડોની સંપદા કરતાંય વધુ કિંમતી વસ્તુને વેડફી
રહ્યો છે....જીવનનાં ખરા મૂલ્યાંકન તો ધર્મસાધના વડે જ થઈ શકે છે. એવી ધર્મસાધના
વગર આ મોંઘેરા જીવનને જે નિષ્ફળ વેડફી રહ્યો છે...તેની મૂર્ખતાની શી વાત!
અમૃતચંદ્રસૂરિએ રહસ્યો ખોલ્યાં છે તે ટીકામાં અધ્યાત્મરસઝરતા કાવ્યરૂપ ૨૭૮ શ્લોક છે,
તેને ‘
મૂળ ભાષામાં લગભગ ૩૪ વર્ષ પહેલાં (વીર સં. ૨૪પ૭ માં) પ્રગટ થયેલ. ત્યારબાદ આ
તેનું આધુનિક હિન્દી સંસ્કરણ પ્રગટ થયું છે. તેની કિંમત ૨–૦૦ (બે રૂપીઆ) છે. હાલ પૂ.
ગુરુદેવના પ્રવચનમાં સવારે પરમાત્મપ્રકાશ વંચાય છે ને બપોરે સમયસારનો અંતિમ ભાગ
(૪૭ શક્તિઓ વગેરે) વંચાય છે; સમયસાર લગભગ આ માસમાં (૧૪મી વખત) પૂરું
આ કલશટીકા વાંચેલી ને તેની અધ્યાત્મશૈલીથી તેમને પ્રમોદ આવેલો; એના આધારે તેમણે
‘સમયસારનાટક’ લખેલ છે. પં. શ્રી રાજમલ્લજી પાંડેએ આ કલશટીકા ઉપરાંત બીજા પણ
ગ્રંથો લખેલા છે. જેમાં ‘લાટીસંહિતા’ માં મુખ્યપણે શ્રાવકના ધર્મોનું વર્ણન છે, તથા
‘પંચાધ્યાયી’ માં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય, સમ્યક્ત્વાદિનું વર્ણન છે, અધ્યાત્મકમલમાર્તંડ એ
ભાવનાગ્રંથ છે; આ ગ્રંથો તથા બીજા કેટલાક ગ્રંથો તેમના રચેલા મનાય છે.
બનારસીદાસજીએ આ કલશ ટીકાને ‘બાલબોધ’ ટીકા કહી છે.