PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
લિંગકૃત આગ્રહ નથી; પણ અંતરમાં ચૈતન્યતત્ત્વની આરાધના તો જે કરતો નથી
અને શરીરની દિગંબરદશા થઈ તેને જ મોક્ષનું કારણ માને છે તે જીવને લિંગકૃત
આગ્રહ છે; શરીર સંબંધી વિકલ્પ છોડીને જ્યારે સ્વરૂપમાં ઠરશે ત્યારે જ મુક્તિ
મોક્ષનું કારણ તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર જ થશે. માટે અરિહંત ભગવંતોએ દેહનું
મમત્વ છોડીને રત્નત્રયની જ મોક્ષમાર્ગપણે ઉપાસના કરી છે; ને તેનો જ ઉપદેશ
દીધો છે.
તે જીવ શરીરથી છૂટી શકતો નથી, એટલે કે સંસારથી છૂટી શકતો નથી, ને અશરીરી
સિદ્ધપદ પામતો નથી.
વિકલ્પ (કે જે મોક્ષમાર્ગનાં બાહ્ય લિંગ છે) તેને જે મોક્ષમાર્ગ માને, તેને પણ લિંગનો
આગ્રહ છે, શરીરનું મમત્વ છે. જેને શરીરનું મમત્વ છે તે શરીરથી છૂટીને અશરીરીદશા
ક્્યાંથી પામશે? ભાઈ, આ શરીર જ તારું નથી પછી એમાં તારો મોક્ષમાર્ગ કેવો? દેહને
જે મોક્ષનું સાધન માને તેને દેહનું મમત્વ હોય જ.–જેને મોક્ષનું સાધન માને તેનું મમત્વ
કેમ છોડે? મુનિદશામાં શરીર નગ્ન જ હોય એ ખરૂં છે,–પણ મુનિદશા કાંઈ એ નગ્ન
શરીરના આશ્રયે નથી, મુનિદશા તો શુદ્ધઆત્માના જ આશ્રયે છે. શુદ્ધ આત્માને જે નથી
જાણતો તેને મુનિદશા હોતી નથી.
જે દશામાં જેવો રાગ ન હોય તેવા નિમિત્ત પણ હોતાં નથી. જેમ સર્વજ્ઞને આહારની
ઈચ્છા નથી તો બહારમાં પણ આહારની ક્રિયા નથી, તેમ મુનિને પરિગ્રહનો ભાવ
નથી તો બહારમાં પણ વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહ હોતો નથી. એવો મેળ સહજપણે હોય છે.
રાગ છૂટતાં તેનાં નિમિત્તો પણ સહેજે છૂટી જાય છે. છતાં ધર્મીને તે બાહ્ય
નિમિત્તમાં કર્તૃત્વ નથી.
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
સાચો મોક્ષમાર્ગ નથી.
તો કહે છે કે આ શરીર તે મોક્ષનું કારણ છે–દિગંબરદશારૂપ લિંગ તે મોક્ષનું કારણ છે.
અહીં તો પૂજ્યપાદસ્વામી કહે છે કે દેહ તે તો સંસારનું નિમિત્ત છે, મોક્ષનું કારણ તો
આત્મા છે, દેહ કાંઈ મોક્ષનું કારણ નથી. શરીર તો ભવની મૂર્તિ છે, દેહનું લક્ષ તો મોક્ષ
જતાં રોકે છે.
સંસારથી છૂટતો નથી. અહીં તો ‘દેહ તે તો ભવ છે,–શરીર જ આત્માનો સંસાર છે’ એમ
કહીને આચાર્યદેવ દેહને મોક્ષના નિમિત્તપણામાંથી પણ કાઢી નાંખે છે, દેહ તો સંસારનું
જ નિમિત્ત છે. કેમકે જે અજ્ઞાની જીવ દેહની ક્રિયાને પોતાની માને છે તેને તો દેહ
ઉપરની દ્રષ્ટિથી સંસાર જ થાય છે, તેથી તેને તો શરીર તે સંસારનું જ નિમિત્ત થયું,
મોક્ષનું નિમિત્ત તેને ન થયું. દેહથી ભિન્ન આત્માના ચિદાનંદ સ્વભાવને જાણીને, તેમાં
એકાગ્રતાવડે જેઓ રત્નત્રયને આરાધે છે તેઓ જ મુક્તિ પામે છે. અને તેમને માટે
શરીરને મોક્ષનું નિમિત્ત કહેવાય. જુઓ ખુબી! દેહનું લક્ષ છોડીને આત્માને મોક્ષનું
સાધન બનાવે તેને દેહ મોક્ષનું નિમિત્ત કહેવાય, અને દેહને જ જે મોક્ષનું સાધન માનીને
શરીરના આશ્રયે સંસાર જ થાય છે. અજ્ઞાની કહે છે કે શરીરથી મોક્ષ થાય! અહીં કહે છે
કે શરીર તે જ ભવ છે–સંસાર છે. જેને જ્ઞાનાનંદ ચૈતન્યતત્ત્વનું ભાન નથી ને દેહના લક્ષે
રોકાયા છે તેઓ સંસારમાં જ રખડે છે. વ્રતના વિકલ્પો મોક્ષનું કારણ નથી, ને શરીરનો
દિગંબરભેખ તે પણ મોક્ષનું કારણ નથી.
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
મોક્ષનું કારણ માને છે તેઓ પણ નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિને લીધે સંસારમાં જ રખડે છે.
સંસારના જ આગ્રહી છે; નિમિત્તના આશ્રયે મુક્તિ માનનારા નિમિત્તના આગ્રહી છે, ને
નિમિત્તના આગ્રહી તે સંસારના જ આગ્રહી છે. દેહ તે મોક્ષનું કારણ છે–એવો મિથ્યા
આગ્રહ છોડીને, ચૈતન્યસ્વરૂપને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા વડે જેઓ આરાધે છે તેઓ જ
મુક્તિ પામે છે. અર્હંત ભગવંતો પણ દેહાશ્રિત લિંગનો વિકલ્પ છોડીને, રત્નત્રયની
નથી–એમ નિઃશંક જાણવું.
મોક્ષનું કારણ છે’–એમ જેઓ માને છે તેઓ પણ મુક્તિ પામતા નથી એમ આચાર્યદેવ
કહે છે–
न मुच्यते भवात्तस्मात्ते ये जातिकृताग्रहा।।८८।।
જીવ પણ ભવથી છૂટતો નથી. દેહ સાથે એકત્વબુદ્ધિ રાખે તે જીવ દેહના સંયોગથી કેમ
છૂટે? ભાઈ! વાણિયો કે બ્રાહ્મણ વગેરે જાતિ તે તારી ખરી જાત નથી, તારી ખરી જાત
તો ચૈતન્યજાત છે, ચેતના જ તારું ખરું સ્વરૂપ છે; તારી ચૈતન્ય જાતને ઓળખ તો
તારી મુક્તિ થાય.
ભાનપૂર્વક જાતિ અને કુળના વિકલ્પો છોડીને ધર્માત્મા પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપની
આરાધનાથી મુક્તિ પામે છે.
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
પામનારને નિમિત્તની યોગ્યતા કેવી હોય તેની તેને ખબર નથી. જેમ–શરીરની
દિગંબરદશા તે મોક્ષનું કારણ ન હોવા છતાં, મોક્ષ પામનારને નિમિત્ત તરીકે તો
દિગંબરદશા જ હોય છે, બીજી દશા હોતી નથી, એ નિયમ છે; તેમ શરીરની જાતિ તે
જ હોય, ચાંડાળજાતિ તે ભવમાં ન જ હોય–એ નિયમ છે.
મોક્ષનું ખરૂં સાધન માની લ્યે, ને તેનાથી ભિન્ન આત્માને તથા શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ
મોક્ષસાધનને ન ઓળખે–તો તે જીવ દેહબુદ્ધિવાળો છે, તે મોક્ષ પામતો નથી–ભલે તે
ઉત્તમ કૂળમાં જન્મ્યો હોય ને પુરુષ હોય. ઉત્તમ એવા ચૈતન્યકૂળને ન જાણ્યું તો શરીરનું
કૂળ શું કરે? માટે દેહથી ને રાગથી ભિન્ન એવી તારી ચૈતન્યજાતીને જાણ.
રસ ચડે તેને સંસારનો રસ ઊતરી જાય.
ભાઈ, અશુભ ને શુભ બંનેથી તું દૂર થા
ત્યારે શુદ્ધાત્માનું ચિંતન થશે. હજી તો જેને
પાપના તીવ્ર કષાયોથી પણ નિવૃત્તિ ન હોય,
દેવ–ગુરુની ભક્તિ, ધર્માત્માનો આદર,
સાધર્મી પ્રત્યે પ્રેમ–એવા શુભ પરિણામની
ભૂમિકામાં પણ જે ન આવ્યો હોય, તે
કરશે? પરિણામને અત્યંત શાન્ત કર્યા વગર
અનુભવ કરવા માંગે તે થઈ શકે નહિ.
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
જે યોજના રજુ કરેલ તેમાં પચાસ જેટલા સભ્યોએ ઉત્સાહથી
ભાગ લીધો છે. તેમાંના કેટલાક પત્રો ગતાંકમાં રજુ થયેલા,
બાકીના આ અંકમાં આપીએ છીએ. બાળકોના જીવનમાં ધાર્મિક
ઉત્સાહની પ્રેરણા આપવામાં આવે તો તે કેવું સુંદર કામ કરે છે તે
આમાં દેખાઈ આવે છે. બંધુઓ, તમારા ભાઈ–બહેનોએ તમારા જ
ઉપર આ પત્ર લખ્યો છે એમ સમજીને ઉત્સાહથી વાંચજો ને
તેમાંથી ઉત્તમ પ્રેરણા મેળવજો. બાલવિભાગના સભ્યો એકબીજાને
તે માર્ગે આગળ ચાલતાં ભવનો અભાવ થાય છે. વેકેશનમાં રોજ સવારે ભગવાનની પૂજા
કરતા, પછી પ્રવચન સાંભળતા, ને મનમાં ધારીને મનન કરતા. ઘરે શાસ્ત્રવાંચન કરું છું;
વાંચતાં પહેલાં ગુરુદેવના ફોટા સમક્ષ મંગલાચરણ કરું છું. ગુરુગમ વિના આગમજ્ઞાન થતું
નથી; પણ હવે તો સત્ સમજાવનાર ગુરુ મળ્યા. એમની વાણી સત્ છે; શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને
સ્વાનુભવગમ્ય કરાવનારી છે; સર્વજ્ઞસ્વભાવને સ્પર્શીને આવે છે. જે વાણી વડે આત્મા અને
મોક્ષમાર્ગ સમજાય છે તે વાણીને સાચા મોતીએ વધાવજો...ને સમજવાનો પ્રયત્ન કરજો.
આનંદ ઉલ્લાસની શું વાત કરું! અમે દરરોજ સવારે વંદન કરીએ છીએ.
આનંદ થયો. તથા આત્માનુશાસનની સ્વાધ્યાય કરી.
જિનમંદિરમાં જઈએ છીએ...ગુરુદેવના અપૂર્વ પ્રવચનને યાદ કરીએ છીએ.
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
૨ પુણ્યને ધર્મ માનતા,
૩ શરીરની ક્રિયા આત્મા કરે એમ માનતા,
૪ પદાર્થોના પરિણમનને સ્વતંત્ર નહોતા માનતા; તેને બદલે ગુરુદેવે–
૧ શરીર અને આત્મા ભિન્ન સમજાવ્યા.
૨ પુણ્ય કરતાં ધર્મ જુદો છે એમ સમજાવ્યું.
૩ શરીરની ક્રિયા આત્મા ન કરે એમ બતાવ્યું. અને
૪ પદાર્થોના પરિણમનની સ્વતંત્રતા સમજાવી.
આથી અમારા વિચારો બદલાઈ ગયા ને હૃદયમાં ફેરફાર થયો.–
પલ–ઘડી આતમ વિસરીશ મા.
દર્શન કરવાનો મને લાભ મળ્યો. તથા ઝવેરીબજારમાં ગુરુદેવના હાથથી સીમંધર ભગવાનની
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
ઓળખવાની વાતો અમને બહુ ગમી. આ રીતે રજાનો ઉપયોગ કર્યો.
જન્મદિવસની રથયાત્રામાં મને અનેરો આનંદ પ્રાપ્ત થયો. ગુરુદેવશ્રીના તેમજ ભગવતી
માતાઓના દર્શનનો ને મુમુક્ષુઓના સત્સમાગમનો લાભ મળ્યો. પછી અમદાવાદ આવીને મેં
આત્મસિદ્ધિની ગાથાઓ, બહુ પુણ્ય કેરા પુંજથી વગેરે કાવ્યો મોઢે કર્યા. હંમેશ દર્શન કરવા તથા
શાસ્ત્રવાંચનમાં જતો. મેં રોજ દર્શન કરવાની અને ધાર્મિક વાંચન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. હવે
પર્યુષણમાં જરૂર સોનગઢ જઈશું.
નવઅધિકાર સરસ રીતે સમજાવતા હતા. બપોરે ગરમી ખૂબ પડતી, છતાં પ્રવચનમાં માણસો
ખૂબ આવતા. અમે સવાર–બપોર–રાતે ત્રણે વખત લાભ લેતા. ત્યાર પછી ૮ દિવસ સોનગઢ
પણ જઈ આવ્યા. ગુરુદેવ અનુભવનું સ્વરૂપ સમજાવતા હતા; તથા પુરુષાર્થ સિદ્ધિઉપાયમાંથી
હિંસા–અહિંસાનું સાચું સ્વરૂપ સમજાવતા હતા;–રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિ થવી તે હિંસા; અને રાગ–
દ્વેષની ઉત્પત્તિ ન થવી તે અહિંસા. સમયસારના પુણ્ય–પાપ અધિકારમાં વારંવાર સમજાવતા
હતા કે પુણ્યથી મુક્તિ છે જ નહિ; શુભભાવ વચ્ચે આવે પણ તે હેય છે; શુદ્ધાત્મા જ ગ્રહણ
કરવા જેવો છે. પુણ્ય અને પાપ બંને ખરેખર એક જાતિના (વિભાવ) છે. સોનગઢનું તો
વાતાવરણ જોઈને મન શાન્ત થઈ જાય છે; ગુરુદેવની સરસ વાતો સાંભળતાં એમ જ થતું કે
અહીં જ રહી જઈએ. ગુરુદેવના સત્સંગમાં આટલા દિવસ રહેવાનો આવો સરસ કાર્યક્રમ તો
કોઈ ફેરે નહોતો બન્યો.–આ રીતે વેકેશનમાં આનંદથી લાભ લીધો.
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
અગાઉ ગયો હતો ને ઉત્સવની તૈયારીમાં ઉત્સાહથી ભાગ લીધો હતો. બોટાદમાં ચારેકોર
સવારમાં ભગવાનના દર્શન–પૂજા કરીને ગુરુદેવની વાણીનો લાભ લઈએ છીએ. આખો
આનંદ થાય છે. માનસ્તંભ તેમજ જિનેન્દ્રભગવાનની ધર્મસભા (સમવસરણ) ની પણ ભવ્ય
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
तेऽपि न प्राप्नुवन्त्येव परमं पदमात्मनः।।८९।।
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
નહિ. આમ હોવા છતાં જેને એવી માન્યતા છે કે આ લિંગ ને આ જાતિને લીધે જ હવે
મારી મુક્તિ થઈ જશે–તેને લિંગ અને જાતિનો આગ્રહ છે. લિંગ અને જાતિ તો
શરીરાશ્રિત છે તેનો જેને આગ્રહ ને મમત્વ છે તેને દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યજાતિની ખબર
નિમિત્ત કેવું હોય તે ત્યાં બતાવ્યું છે.–પરંતુ આગમના તે કથનથી કોઈ અજ્ઞાની એમ માને
કે ‘આ લિંગ અને આ જાતિથી જ હવે મુક્તિ થઈ જશે’ તો તેને આગમની ઓથે જાતિ
અને લિંગનો જ આગ્રહ છે, તે પણ મુક્તિ પામતા નથી. આ જાતિ અને આ લિંગમાં જ
લિંગને જ મોક્ષનું કારણ કહેવાનો શાસ્ત્રનો આશય નથી; છતાં તેને જ જેઓ મોક્ષનું કારણ
માને છે તેઓ સંસારમાં જ રખડે છે. મોક્ષનું કારણ તો આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર જ
છે; જેઓ એવા રત્નત્રયને આરાધે છે તેઓ જ મુક્તિ પામે છે.
પરમાત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા માટે ભોગોથી નિવૃત્તિનો ઉપદેશ છે, તેને જાણ્યા વગર
એટલે કે દેહથી ભિન્ન ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માને જાણ્યા વગર, ભોગાદિને છોડીને પણ
અજ્ઞાની જીવ મોહને લીધે તે શરીરમાં જ અનુરાગ કરવા લાગે છે ને બીજા ઉપર એટલે
કે પરમાત્મસ્વરૂપ ઉપર દ્વેષ કરે છે.–જેનો ત્યાગ કરવાનો છે તેની તો પ્રીતિ કરે છે ને
જેની પ્રાપ્તિ કરવાની છે તેના પર દ્વેષ કરે છે.–એમ હવેની ગાથામાં કહે છે:–
प्रीतिं तत्रैव कुर्वन्ति द्वेषमन्यत्र मोहिनः।।९०।।
ઈન્દ્રિયવિષયોને છોડીને અતીન્દ્રિય આત્મસ્વભાવમાં આવવાની તો તેને ખબર નથી
એટલે એક પ્રકારના ઈન્દ્રિયવિષયને છોડીને પાછો બીજા પ્રકારના ઈન્દ્રિયવિષયમાં જ તે
વર્તે છે, ને અતીન્દ્રિયસ્વભાવ પ્રત્યે અરુચિરૂપ દ્વેષ કરે
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
ત્યાગ–ગ્રહણની બુદ્ધિ તો પડી જ છે, અતીન્દ્રિય ચૈતન્યસ્વભાવ તો તેણે લક્ષમાં લીધો
ઉપર રાગ છે. એ રીતે જેને આત્માનું ભાન નથી તેને દેહાદિની મમતાનો ખરો ત્યાગ
થતો જ નથી. બાહ્ય ભોગોથી નિવૃત્તિ કરીને પરમાત્મપદમાં પ્રીતિ જોડવાની હતી, તેને
બદલે શરીરને મોક્ષનું સાધન માન્યું, એટલે શરીરમાં જ તેણે પોતાનું અસ્તિત્વ માનીને
તેમાં પ્રીતિ જોડી,. પણ શરીરથી ભિન્ન ચૈતન્યનું અસ્તિત્વ ન જાણ્યું, ને તેમાં પ્રીતિને ન
જોડી; એટલે તે મોહી જીવને ત્યાગનો હેતુ સર્યો નહીં. બાહ્યમાં ત્યાગી થઈને પણ જેનો
ત્યાગ કરવાનો હતો તેની તો તેણે પ્રીતિ કરી, અને જેની પ્રાપ્તિ કરવાની હતી તેને જાણ્યું
નહીં, તેમાં અરુચિરૂપ દ્વેષ કર્યો.
મારું અસ્તિત્વ છે, મારા જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ મારું સુખ છે ને બાહ્યવિષયોમાં ક્્યાંય
મારું સુખ નથી’–એવું ભાન કરતાં શરીરાદિમાંથી સુખબુદ્ધિ છૂટી જાય છે. શરીરના
સાધન વડે ચારિત્રનું પાલન થશે–એવી જેની બુદ્ધિ છે તેને શરીર ઉપરનું મમત્વ છૂટયું
નથી. તેણે વિષયો છોડીને પણ શરીરમાં જ મમત્વબુદ્ધિ કરી છે. જ્યાં અંતરના
ચૈતન્યતત્ત્વનું વેદન નથી–આનંદનો અનુભવ નથી ત્યાં કોઈ ને કોઈ પ્રકારે
બાહ્યવિષયોમાં મમતા અને સુખબુદ્ધિ જીવને વેદાયા જ કરે છે, એટલે ભોગોથી સાચી
નિવૃત્તિ તેને હોતી નથી.
મમત્વ છૂટી જાય છે.
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
રહ્યા છે; તેમાંથી પ્રકાશશક્તિનો થોડોક નમૂનો આત્મધર્મ અંક ૨૭૯ માં આપ્યો
હતો. ત્યાર પછીનો ભાગ અહીં આપીએ છીએ. જે ‘સ્વાનુભવ’ માટે મુમુક્ષુને ઉત્તમ
પ્રેરણા આપે છે.
સુખ મળશે! પણ અંદર પોતે પોતાના આત્મવૈભવને જોતો નથી–કે જેમાં પરમ સુખ ભર્યું
છે. ભાઈ! અંદર નજર તો કર, તું તો શાશ્વત આનંદનો નિધાન છો; કેવળી પ્રભુની વાણી
પણ જેનો મહિમા ગાય, સુધાનો જે અમૃતસાગર, એવો તું; અરે! તારા સુખના દરિયાને
ભૂલીને પુણ્ય–પાપના કીચડમાં તું અટકી ગયો? રાગને જ પોતાનું સ્વરૂપ માનીને એનાથી
તેં લાભ માન્યો, પણ અનંત ગુણસ્વરૂપ તારા નિજવૈભવને તેં ન જાણ્યો. તારું નિજસ્વરૂપ
અપૂર્વ આનંદ તને તારાથી અનુભવાશે.
રહે નહિ–એવા સ્વસંવેદનસ્વરૂપ આત્મા છે.
આત્મા જણાય નહિ. સ્વપ્રકાશથી આત્મા પ્રકાશમાન થાય છે એટલે કે અનુભવમાં આવે છે.
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
ઉત્તર:– હા, સ્વસંવેદનવડે આત્માને પ્રત્યક્ષ કરવાની મતિ–શ્રુતજ્ઞાનમાં પણ
પહેલાં તે તરફ ઢળીને તેનો નિર્ણય કરવો જોઈએ કે સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ થવાનો મારો
સ્વભાવ છે; રાગવડે અનુભવમાં આવી શકે–એવો મારો સ્વભાવ નથી. આમ દ્રઢ નિર્ણય
કરતાં રાગ તરફનો ઝુકાવ છૂટી જાય ને જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ ઝુકાવ થાય; આ રીતે
વચ્ચેથી રાગના પડદાને તોડીને આત્મા સ્વાનુભવ કરે છે. સ્વાનુભવમાં જે આત્મા
આવ્યો તેની શક્તિઓનું એટલે કે તેના વૈભવનું આ વર્ણન છે.
સન્તો બતાવે છે. આત્માનો આનંદ પુણ્ય–પાપ વગરનો છે, તેમાં રાગ–દ્વેષ નથી; આવા
આનંદસ્વરૂપ આત્માને સ્વસંવેદનથી જ અનુભવી શકાય છે.
અનુભવ માટે ખોરાકની જરૂર નહિ, શરીરની જરૂર નહિ, હવાની કે પાણીની જરૂર નહિ,
ને વિકલ્પનીયે જરૂર નહિ, પોતે પોતાથી જ પોતાને પ્રત્યક્ષ અનુભવે ને આનંદને પામે–
એવી તાકાતવાળો આત્મા છે. અન્ન કે પાણી, મન કે વાણી એ કોઈની જેમાં જરૂર નહીં
એવું સ્વાધીનસુખ આત્મામાં છે.
છે. જ્યાં સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં આવી પ્રકાશશક્તિ નિર્મળપણે ખીલવા માંડી, એટલે કે
પ્રત્યક્ષ અને રાગ વગરનું એવું સ્વસંવેદન થયું. આવા સ્વસંવેદન વગર સમ્યગ્દર્શન થયું
કહેવાય નહીં.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
તે મહા આનંદરૂપ છે બહારની લક્ષ્મી મળે તોપણ તેમાંથી સુખ મળતું નથી; આ
ચૈતન્યલક્ષ્મી પોતે મહા આનંદરૂપ છે, ને સ્વયં પ્રકાશમાન છે. આવો અપાર વૈભવ
તારામાં ભર્યો છે તેને તો લક્ષમાં લે. તેમાં ક્્યાંય એક વિકલ્પનોય બોજો નથી.
નરકમાં, ક્્યાંય આત્માને પોતાની શાંતિ માટે બહારના આધારની કે બહારના સાધનની
જરૂર નથી; અન્ય પદાર્થની અપેક્ષા વગર જ પોતે પોતાનું પ્રત્યક્ષ સંવેદન કરીને પોતાની
શાંતિને અનુભવે છે. તે અનુભવને માટે જેમ બહારનું સાધન નથી તેમ બહારની
પ્રતિકૂળતા તેમાં નડતી પણ નથી. આવા અનુભવમાં પોતે પોતાને પ્રત્યક્ષ કરે છે–એવો
આત્માનો સ્વભાવ છે. સ્વાનુભવમાં પરોક્ષપણું રહે એવો સ્વભાવ નથી. સમ્યગ્દર્શન
થાય ત્યાં (ચોથા અવિરત ગુણસ્થાને પણ) આત્મા સ્વસંવેદનમાં પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે.
વાહ! પ્રત્યક્ષપણાનો સ્વભાવ છે, પરોક્ષપણું રહે એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી.
પરોક્ષપણાને પણ જે પોતાનો સ્વભાવ ન માને તે રાગને પોતાનો સ્વભાવ કેમ માને?
ને જડને પોતાનું કેમ માને?–ન જ માને; એટલે આ શક્તિના નિર્ણયમાં નિશ્ચયનો
આદર ને વ્યવહારનો નિષેધ આવી જ ગયો.
ચર્ચામાં જે સમય વીતે તે પણ સફળ છે. આવો ઉત્તમ અવસર પામીને આ જ કરવા
જેવું છે. ભવ તો એમ એમ ચાલ્યો જ જાય છે, તેમાં આ કરી લેવા જેવું છે.
પરોક્ષપણામાં સમાઈ જાય એવો આત્મા નથી, પ્રત્યક્ષપણામાં જ તે આવે તેવો છે.
પ્રત્યક્ષપણું કહ્યું એટલે તેમાં કોઈ આવરણ ન રહ્યું; આવરણવાળો ભાવ તે આત્માનો
સ્વભાવ નથી. પ્રકાશશક્તિને લીધે આત્મા એવા સ્પષ્ટ સ્વસંવેદનવાળો છે કે તે
સ્વસંવેદનમાં ગુપ્ત ન રહી શકે. ધર્મીના સ્વસંવેદનમાં તે સ્પષ્ટપણે પ્રકાશમાન થાય છે.
એકલા પરોક્ષપણાથી કોઈ તેને જાણી લ્યે એવો આત્મા નથી.
આવરણ નથી. આવા આત્માને સ્વસંવેદનથી પ્રતીતમાં લેવો–તે સુખનો માર્ગ છે. ગગન
જેવા
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
આનંદપ્રવાહમાં વચ્ચે રાગાદિ મલિનતા નથી. ચૈતન્ય–અમૃતમાં વિકારરૂપી ઝેરનો સ્વાદ
કેમ હોય? આવું શુદ્ધસ્વરૂપ ઉપદેશનારા વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તે પૂજ્ય છે, વિનય
યોગ્ય છે; પણ તેથી કરીને તેમના તરફના શુભરાગવડે ભગવાન આત્મા પ્રસિદ્ધ થઈ
જાય કે સ્વસંવેદનમાં આવી જાય–એવું વસ્તુસ્વરૂપ નથી. રાગની મર્યાદા રાગ જેટલી છે,
તેના વડે શુદ્ધ આત્માનું સ્વસંવેદન થઈ જાય–એવી એની મર્યાદા નથી. શુદ્ધ આત્માનું
સ્વસંવેદન તો રાગના ને મનના આધાર વગરનું છે. પ્રકાશશક્તિના આધારે તે કાર્ય
થાય છે, બીજું કોઈ સાધન તેમાં નથી.
પોતે આત્માને વેદે; તે વેદનમાં અનંત ગુણોના સ્વાદનું પ્રત્યક્ષ વેદન સમાય છે, ને
અનંત આનંદ પ્રગટે છે. હજી તો આવા ભગવાન આત્માને શ્રદ્ધામાં પણ ન લ્યે; અરે!
પ્રેમથી તેનું શ્રવણ પણ ન કરે તેને તેનું પ્રત્યક્ષ સંવેદન તો ક્્યાંથી પ્રગટે? સ્વભાવ જેવો
છે તેવો પ્રતીતમાં લ્યે તો તેનું સંવેદન પ્રગટે.
કરતા હતા. તેની આ વાત છે. આ કાળે પણ આત્માનું સ્વસંવેદન થઈ શકે છે. આવું
સંવેદન કેમ થાય એટલે કે સમ્યગ્દર્શન કેમ થાય તેની આ વાત છે. જ્ઞાનને અંતર્મુખ
કરીને આત્માનું પ્રત્યક્ષ વેદન કરતાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે, એના સિવાય બીજા ઉપાયથી
સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. આવા સત્ આત્માનો મહિમા આવે, તેની પ્રતીત થાય ને તેનું
વેદન થાય–તે અપૂર્વ છે, તે મંગળ છે, તે ધર્મ છે ને તે મોક્ષનો માર્ગ છે. ચોથા
ગુણસ્થાનથી જ અંશે પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવ થઈ જાય છે, ને નિઃશંક પ્રતીત થાય છે કે મારો
આત્મા સંપૂર્ણ પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન સ્વભાવવાળો જ છે, જરાપણ પરોક્ષપણું રહે તે મારો
સ્વભાવ નહીં. આવી પ્રતીતવડે ધર્મીજીવે અનંતધર્મવાળા પોતાના શુદ્ધઆત્મામાં
અવિચલદ્રષ્ટિ સ્થાપી છે.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
છે. આવા ચૈતન્યહીરાની કિંમત સમજે તો જગતના પદાર્થોનો મહિમા છૂટી જાય, ને તે
નિજતત્ત્વના મહિમાપૂર્વક અંતર્મુખ થઈને સ્વાનુભવ કરે, એટલે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય.
સમ્યગ્દર્શનની સાથે બધા ગુણોમાં અંશે શુદ્ધતા થાય છે, તેથી ‘સર્વગુણાંશ તે સમ્યક્ત્વ’
એમ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે.
પરિણમન એકસાથે છે પણ કથનમાં તે એકસાથે આવી શકતા નથી; કથન ક્રમેક્રમે થાય
છે, અને તે કથનમાં પણ અમુક જ ગુણો આવી શકે છે, બધા ગુણો આવી શકતા નથી.
કેમકે શબ્દો મર્યાદિત છે, ને ગુણો અમર્યાદિત અનંત છે. ૩૩ સાગરોપમના અસંખ્યાતા
વર્ષો સુધી સર્વાર્થસિદ્ધિના બધા દેવો આત્મગુણોનું કથન કરે તોપણ અનંતમા ભાગના
ગુણોનું જ કથન થઈ શકે છે; અનંતગુણોનું વર્ણન શબ્દોથી પૂરું થઈ શકે નહીં,
અનુભવમાં પૂરું આવે. અનંતશક્તિસંપન્ન આત્મા વચનનો કે વિકલ્પનો વિષય નથી, એ
તો અંતર્મુખ જ્ઞાનનો વિષય છે.
આત્મા છે; સંખ્યાથી ને સામર્થ્યથી બંને રીતે અમાપ શક્તિનો સમુદ્ર આત્મા છે.
વિકલ્પમાં ભિન્ન ભિન્ન અનંતશક્તિઓ ન આવી શકે, અભેદ અનુભવમાં બધી
શક્તિઓ એકસાથે આવી જાય. આ જ્ઞાન, આ સુખ, આ પ્રભુતા, આ પ્રકાશશક્તિ–
એમ ભેદ પાડીને અનંત શક્તિને જાણવા માંગે તો છદ્મસ્થ જાણી ન શકે; કેમકે એક
શક્તિને વિચારમાં લેતાં અસંખ્ય સમય લાગે ને અનંત શક્તિને વિચારમાં લઈને
જાણતાં અનંતકાળ લાગે! પણ સાધકદશાનો કાળ અનંત હોતો નથી, સાધકદશા
અસંખ્યસમયની જ હોય છે. માટે ભેદસન્મુખ રહીને અનંતશક્તિનું જ્ઞાન થઈ શકતું
નથી પણ અભેદસ્વભાવની સન્મુખ થઈને જ અનંતશક્તિવાળા આત્માનું જ્ઞાન થઈ
શકે છે. કેવળી–ભગવાન અનંત આત્મશક્તિને એકસાથે ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે પણ
જાણી રહ્યા છે. છદ્મસ્થનું જ્ઞાન ભિન્ન પાડીને અનંત શક્તિઓને ન જાણી શકે પણ
અભેદ–અનુભવમાં જે અખંડ આત્મા આવ્યો તેમાં તેની બધી શક્તિઓ ભેગી જ છે;
સ્વાનુભવમાં બધો આત્મવૈભવ
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
વિષય નથી.
થાય,–તે પ્રકાશશક્તિનું સાચું કાર્ય છે.
જ તે ઘેરાઈ જાય છે ને દુઃખી થાય છે. મુશ્કેલીનું એટલું
દુઃખ નથી હોતું–કે જેટલું અધૈર્યથી પોતે ઊભું કરે છે.
‘સંસાર’ અને ‘દુઃખ’ બંને એકબીજાના પાકા મિત્ર છે,
બની ન શકે. એ જ રીતે બીજી તરફ ‘સ્વભાવ’ અને
‘સુખ’ બંને એકબીજાના મિત્ર છે–જે સદાય સાથે જ
વસ્તુની ગમે તે સ્થિતિ હો–તોપણ શોક કે હર્ષ થતો નથી.
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
હજાર આંબાના વનમાં (સહસ્રામ્રવનમાં) દીક્ષા લીધી હતી, તેઓ કેવળજ્ઞાન પણ ત્યાં જ
તીર્થ, તેને શોધતાં સૌરાષ્ટ્રવાસીને વાર કેમ લાગે? વાદળથી ઊંચા એવા આ ગગનચૂંબી
કોઈએ પૂછયું–રે ફૂલ! તું આ એકાકી જંગલમાં કેમ મહેકી
કોઈ તારી સુગંધ લેનાર!
સુગંધથી મહેકવું એ તો મારો સ્વભાવ જ છે! કેવી નિસ્પૃહતા!