Page 48 of 225
PDF/HTML Page 61 of 238
single page version

૪૮ શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧

“ભાવાર્થઃ આચાર્ય આગમનું સેવન, યુક્તિનું અવલંબન, પરાપર ગુરુનો ઉપદેશ અને સ્વસંવેદન એ ચાર પ્રકારે ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાનના વિભવથી એકત્વ-વિભક્ત શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે.

તેને સાંભળનારા હે શ્રોતાઓ! પોતાના સ્વસંવેદન-પ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરો; અહીં પોતાનો અનુભવ પ્રધાન છે તેનાથી શુદ્ધસ્વરૂપનો નિશ્ચય કરો- એમ કહેવાનો આશય છે.”

(શું કહે છે) આચાર્યે આગમનું સેવન કરવાનું કહ્યું, તો એ આગમ કયા? આગમ એને કહીએ-અરિહંતના-સર્વજ્ઞના મુખે નીકળેલી વાત. કલ્પિત આગમો જે છે, લોકોએ કરેલાં એ નહીં. સર્વજ્ઞ, ત્રિલોકનાથ પરમાત્મા, એના મુખે નીકળેલી વાણી ‘મુખ ઓંકાર ધ્વનિ સૂનિ, અર્થ ગણધર વિચારૈ’ - એ વાણીને આગમ કહેવામાં આવે છે. અહા...! એ આગમનું સેવન આકરી વાત છે! ખરેખર તો શ્વેતાંબરના આગમ પણ એ આગમ નથી, એમ સિદ્ધ થાય છે, (તેથી) એનું સેવન અને અનુભવમાં એ નિમિત્ત થાય, એમ છે નહીં. (અનુભવમાં જે નિમિત્ત થાય) એ આ આગમ. સર્વજ્ઞે કહેલી વાણી, એને ગણધરે ગૂંથી હોય તે વાણી આગમ. આહા.. હા! એ આગમનું સેવન. એક વાત.

‘યુક્તિનું અવલંબન’ (એટલે) અન્યમતો જેટલા એકાંતિક છે, એ (સર્વની) નિસ્તુષ યુક્તિથી જેનું અમે ખંડન કર્યું છે (અર્થાત્) નિરાકરણ કરીને અમને અનુભવ થયો છે. આહા.. હા! જેટલા-૩૬૩ પાખંડ છે એ બધાનું યુક્તિથી અમે નિરાકરણ કર્યું છે કે એ વસ્તુ (એમની વાત) ખોટી છે. આહા.. હા! ઝીણી વાત બહુ...!! બે વાત.

(ત્રીજી વાત) ‘પરાપર ગુરુનો ઉપદેશ’ - આહા..! અરિહંતથી માંડીને અમારા ગુરુ પર્યંત, એની પરંપરાનો મળેલો ઉપદેશ અને ચોથું ‘સ્વસંવેદન’ (પહેલાં કહ્યાં એ) ત્રણ નિમિત્ત, ચોથું સ્વસંવેદન ઉપાદાન.

આહા.. હા! તે ચાર પ્રકારે ઉત્પન્ન થયેલી, પોતાના જ્ઞાનના વિભવથી (એટલે) મારા જ્ઞાનના, નિજના વિભવથી ‘એકત્વ-વિભક્ત’ - એકત્વ-વિભક્ત કરવું છે ને...! અંતર પૂરણ અતીન્દ્રિય જ્ઞાન આનંદથી એકત્વ છે અને રાગાદિ-વિકલ્પથી પૃથક-વિભક્ત છે. છેખરો રાગાદિ, પણ છે પૃથક! આહા... હા! વ્યવહાર રત્નત્રયનો જે વિકલ્પ ઊઠે-એ રાગથી પણ પૃથક આત્મા છે. સમજાણું કાંઈ...?

આહા.. હા! ‘સ્વસંવેદન’ -ચાર પ્રકારે (થયું તો હવે) જ્ઞાનમાં એકત્વ-વિભક્ત એવો શુદ્ધ આત્મા, એનું સ્વરૂપ (આચાર્યદેવ) દેખાડે છે.

ગમે તે પ્રકારનો શુભરાગ હો... પણ એનાથી તો પ્રભુ! આત્મતત્ત્વ ભિન્ન છે, કેમકે... એ રાગ છે તે તો આસ્રવતત્ત્વમાં જાય છે અને આત્મા છે તે તો જ્ઞાયકતત્ત્વ છે. બે તત્ત્વ જ નવતત્ત્વમાં તદ્ન જુદા છે. આહા... હા... હા.!

Page 49 of 225
PDF/HTML Page 62 of 238
single page version

શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ ૪૯

(આચાર્યદેવ) એકત્વ-વિભક્ત શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે અને સાંભળનારા હે શ્રોતાઓ! (તમે) પોતાના સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરો!! (જુઓ!) એમાં કાંઈ એકલા મુનિને નથી કહ્યું (પરંતુ) જે શ્રોતાઓ છે તે સર્વને કહ્યું છે.

આહા... હા! બાપુ! કરવા જેવું તો ‘આ’ છે. જે કંઈ કર્તવ્ય છે મોક્ષના માર્ગનું, એ તો રાગથી ભિન્ન ને સ્વભાવથી અભિન્ન તે કર્તવ્ય છે.

(કહે છે કેઃ) સાંભળનારા હે શ્રોતાઓ! પોતાના સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરો-પોતાની જાતના અનુભવમાં પ્રમાણ-પ્રત્યક્ષ-અનુભવથી-પ્રત્યક્ષ એનું વેદનથી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કરો એટલે કે અનુભવ કરો. આહા.. હા! પ્રથમ તો ‘આ’ કરવાનું છે. પછી આગળ શાંતિ વધે સ્વનાઆશ્રયથી ને વિકલ્પો આવે વ્રતના, પંચમગુણસ્થાને છઠ્ઠે ગુણસ્થાને (યથા) યોગ્ય, પણ એ બધા વિકલ્પો આસ્રવ છે.

આહા... હા! કરવાનું તો ‘આ’ છે. એ વખતે પણ વિભક્તપણું છે એ તારે કરવાનું છે. વ્રતો.. આવે-છઠ્ઠે ગુણસ્થાને પંચમહાવ્રતાદિ, પાંચમે બારવ્રત, પણ એ વખતે પણ એનાથી વિભક્ત કરવાનું છે, એનાં એકત્વથી-એનાથી (વિકલ્પ કરતાં-કરતાં) વિભક્ત થવાય નહીં. એ શુભરાગનાં એકત્વથી, એનાથી ભિન્ન પડાય-એમ નહીં, એનાથી ભિન્ન પાડ, તો ભિન્ન પડે સમજાણું કાંઈ...?

(કહે છે) ‘અહીં પોતાનો અનુભવ પ્રધાન છે’ - અનુભવની મુખ્યતા છે, આંહીતો! આહા..! તેનાથી શુદ્ધસ્વરૂપનો નિશ્ચય કરો- ‘એમ કહેવાનો આશય છે’

જયચંદપંડિતે ભાવાર્થમાં લખ્યું છે. પહેલાંના પંડિતો ય એવા હતાં!! દિગંબર પંડિતો- જયચંદપંડિત, ટોડરમલ્લ, બનારસીદાસ, ભાગચંદજી આદિ ઓહોહો! જયચંદ પંડિતે આ ભાવાર્થ કર્યો છે કે આચાર્યને આમ કહેવું છે અહા...! ચાલતી ભાષામાં (સૌને સમજાય.)

ત્યારે... હવે, શિષ્યને પ્રશ્ન ઊપજે છે. હવે પ્રશ્ન ઊપજે છે કે એવો શુદ્ધ આત્મા કોણ છે? છે પાઠમાં? (જુઓ!) મથાળું છે. “कोऽसौ शुद्ध आत्मेति चेत्” - એ એકત્વ છે ને પરથી વિભક્ત છે. એવો શુદ્ધ આત્મા છે કેવો!? કે જેનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ?

શિષ્યનો આ પ્રશ્ન અંતરથી આવ્યો છે, કે આવો તો, શુદ્ધ આત્મા-સ્વભાવથી અભેદ અને રાગથી ભેદ, એવો શુદ્ધ આત્મા કોણ છે?! કે જેનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ?

એમ છે ને? છે કે નહીં મથાળે? આવી જેને અંતર જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્ન ઊઠયો છે, એવા શ્રોતાને ઉત્તર દેવામાં આવે છે. આમ (-અમથું) સાંભળવા સાધારણ આવ્યા છે, એવાઓ માટે નહીં, કહે છે. અહા..! જેને અંતરથી પ્રશ્ન ઊઠયો છે કે એ શુદ્ધ આત્મા તે કોણ છે?! આહા..! શું છે ઈ તે (તત્ત્વ!) કે જેનું ‘સ્વરૂપ’ જાણવું જોઈએ. (જુઓ શિષ્યને) બીજા દ્રવ્યનું (સ્વરૂપ) જાણવું- એ પ્રશ્ન એને ઊઠયો નથી (વિશ્વના) છ દ્રવ્યો અને છ દ્રવ્યના ગુણ... ને (પર્યાય) એ તો વાત સાધારણ એમાં ગૌણપણે આવી ગઈ.

આહા.. હા! આવો જે ભગવાન આત્મા! શુદ્ધ સ્વરૂપ!! સ્વભાવથી એકત્વ ને રાગથી વિભક્ત, એવો જે શુદ્ધ, એ તે આત્મા કોણ છે, કેવો છે?! કે જેનું ‘સ્વરૂપ’ જાણવું જોઈએ, એવો તે શુદ્ધ કોણ છે કે જેનું ‘સ્વરૂપ’ જાણવું જોઈએ. (જુઓ!) છે?

એ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપ ગાથા છે. (ઓહો!) આવો જેને પ્રશ્ન અંતરમાંથી ઊઠયો છે, એવા

Page 50 of 225
PDF/HTML Page 63 of 238
single page version

પ૦ શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ શ્રોતાઓને માટે આ ઉત્તર છે. અહા.. હા.. હા..! અમૃતચંદ્રાચાર્ય શૈલી કરે છે. કે જેને અંતરથી ઊઠયું છે કે આ શુદ્ધ છે વસ્તુ અંદર! પૂર્ણાનંદનો નાથપ્રભુ (જ્ઞાયકધ્રુવ), એ વિકલ્પના વિકારથી તદ્ન જુદો અને પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વભાવથી એકત્વ-અભેદ એવો તે શુદ્ધ આત્મા છે.

એવો શુદ્ધ આત્મા છે કોણ? કે જેનું ‘સ્વરૂપ’ જાણવું જોઈએ. આવો પ્રશ્ન અંતરમાંથી જેને ઊઠયો છે, એવા શ્રોતાઓને આ ઉત્તર દેવામાં આવે છે. શું શૈલી!

Page 51 of 225
PDF/HTML Page 64 of 238
single page version

શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ પ૧

હવે પ્રશ્ન ઊપજે છે કે, એવો શુદ્ધ આત્મા કોણ છે કે જેનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપ ગાથાસૂત્ર કહે છેઃ

कोडसौ शुद्ध आत्मेति चेत्।

ગાથાર્થઃ– [यः तु] જે [ज्ञायकः भावः] જ્ઞાયક ભાવ છે તે [अप्रमत्तः अपि] અપ્રમત્ત પણ [न भवति] નથી અને [न प्रमतः] પ્રમત્ત પણ નથી, [एवं] એ રીતે [शुद्ध] એને શુદ્ધ [भर्णान्त] કહે છે; [च यः] વળી જે [ज्ञातः] જ્ઞાયકપણે જણાયો [सः तु] તે તો [सः एव] તે જ છે, બીજો કોઈ નથી.

ટીકાઃ– જે પોતે પોતાથી જ સિદ્ધ હોવાથી (કોઈથી ઉત્પન્ન થયો નહિ હોવાથી) અનાદિ સત્તારૂપ છે, કદી વિનાશ પામતો નહિ હોવાથી અનંત છે, નિત્ય ઉદ્યોતરૂપ હોવાથી ક્ષણિક નથી અને સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન જ્યોતિ છે એવો જે જ્ઞાયક એક ‘ભાવ’ છે, તે સંસારની અવસ્થામાં અનાદિ બંધપર્યાયની નિરૂપણાથી (અપેક્ષાથી) ક્ષીરનીરની જેમ કર્મપુદ્ગલો સાથે એકરૂપ હોવા છતાં, દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો દુરંત કષાયચક્રના ઉદયની (-કષાયસમૂહના અપાર ઉદયોની) વિચિત્રતાના વશે પ્રવર્તતા જે પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનાર સમસ્ત અનેકરૂપ શુભ-અશુભ ભાવો તેમના સ્વભાવે પરિણમતો નથી (જ્ઞાયક ભાવથી જડ ભાવરૂપ થતો નથી) તેથી પ્રમત્ત પણ નથી અને અપ્રમત્ત પણ નથી; તે જ સમસ્ત અન્ય દ્રવ્યોના ભાવોથી ભિન્નપણે ઉપાસવામાં આવતો ‘શુદ્ધ’ કહેવાય છે.

વળી દાહ્યના (-બળવાયોગ્ય પદાર્થના) આકારે થવાથી અગ્નિને દહન કહેવાય છે તો પણ દાહ્યકૃત અશુદ્ધતા તેને નથી, તેવી રીતે જ્ઞેયાકાર થવાથી તે ‘ભાવ’ ને જ્ઞાયકપણું પ્રસિદ્ધ છે તો પણ જ્ઞેયકૃત અશુદ્ધતા તેને નથી; કારણકે જ્ઞેયાકાર અવસ્થામાં જ્ઞાયકપણે જે જણાયો તે સ્વરૂપ-પ્રકાશનની (સ્વરૂપને જાણવાની) અવસ્થામાં પણ, દીવાની જેમ, કર્તા-કર્મનું અનન્યપણું હોવાથી જ્ઞાયક જ છે- પોતે જાણનારો માટે પોતે કર્તા અને પોતાને જાણ્યો માટે પોતે જ કર્મ. (જેમ દીપક ઘટપટાદિને પ્રકાશિત કરવાની અવસ્થામાંય દીપક છે અને પોતાને- પોતાની જ્યોતિરૂપ શિખાને-પ્રકાશવાની અવસ્થામાં પણ દીપક જ છે, અન્ય કાંઈ નથી; તેમ જ્ઞાયકનું સમજવું.)

ભાવાર્થઃ– અશુદ્ધપણું પરદ્રવ્યના સંયોગથી આવે છે. ત્યાં મૂળ દ્રવ્ય તો અન્ય દ્રવ્યરૂપ થતું જ નથી, માત્ર પરદ્રવ્યના નિમિત્તથી અવસ્થા મલિન થઈ જાય છે. દ્રવ્ય-દ્રષ્ટિથી તો દ્રવ્ય જે છે તે જ છે અને પર્યાય (અવસ્થા)-દ્રષ્ટિથી જોવામાં આવે તો મલિન જ દેખાય છે. એ રીતે આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાયકપણું માત્ર છે, અને તેની અવસ્થા પુદ્ગલકર્મના નિમિત્તથી રાગાદિરૂપ મલિન છે તે પર્યાય છે. પર્યાયની દ્રષ્ટિથી જોવામાં આવે તો તે મલિન જ દેખાય છે અને દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી જોવામાં આવે તો જ્ઞાયકપણું તો જ્ઞાયકપણું

Page 52 of 225
PDF/HTML Page 65 of 238
single page version

પ૨ શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ જ છે, કાંઈ જડપણું થયું નથી. અહીં દ્રવ્યદ્રષ્ટિને પ્રધાન કરી કહ્યું છે. જે પ્રમત્ત-અપ્રમત્તના ભેદ છે તે તો પરદ્રવ્યના સંયોગજનિત પર્યાય છે. એ અશુદ્ધતા દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં ગૌણ છે, વ્યવહાર છે, અભૂતાર્થ છે, અસત્યાર્થ છે, ઉપચાર છે. દ્રવ્યદ્રષ્ટિ શુદ્ધ છે, અભેદ છે, નિશ્ચય છે, ભૂતાર્થ છે, સત્યાર્થ છે, પરમાર્થ છે. માટે આત્મા જ્ઞાયક જ છે; તેમાં ભેદ નથી તેથી તે પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત નથી. ‘જ્ઞાયક’ એવું નામ પણ તેને જ્ઞેયને જાણવાથી આપવામાં આવે છે કારણ કે જ્ઞેયનું પ્રતિબિંબ જ્યારે ઝળકે છે ત્યારે જ્ઞાનમાં તેવું જ અનુભવાય છે. તોપણ જ્ઞેયકૃત અશુદ્ધતા તેને નથી કારણ કે જેવું જ્ઞેય જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસિત થયું તેવો જ્ઞાયકનો જ અનુભવ કરતાં જ્ઞાયક જ છે. ‘આ હું જાણનારો છું તે હું જ છું, અન્ય કોઈ નથી’ - એવો પોતાને પોતાનો અભેદરૂપ અનુભવ થયો ત્યારે એ જાણવારૂપ ક્રિયાનો કર્તા પોતે જ છે અને જેને જાણ્યું તે કર્મ પણ પોતે જ છે. અવો એક જ્ઞાયકપણામાત્ર પોતે શુદ્ધ છે. - આ શુદ્ધનયનો વિષય છે. અન્ય પરસંયોગજનિત ભેદો છે તે બધા ભેદરૂપ અશુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય છે. અશુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનય પણ શુદ્ધ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિમાં પર્યાયાર્થિક જ છે તેથી વ્યવહારનય જ છે એમ આશય જાણવો.

અહીં એમ પણ જાણવું કે જિનમતનું કથન સ્યાદ્વાદરૂપ છે તેથી અશુદ્ધનયને સર્વથા અસત્યાર્થ ન માનવો; કારણ કે સ્વાદ્વાદ પ્રમાણે શુદ્ધતા અને અશુદ્ધતા-બન્ને વસ્તુના ધર્મ છે અને વસ્તુધર્મ છે તે વસ્તુનું સત્ત્વ છે; અશુદ્ધતા પરદ્રવ્યના સંયોગથી થાય છે, એ જ ફેર છે. અશુદ્ધનય ને અહીં હેય કહ્યો છે કારણ કે અશુદ્ધનયનો વિષય સંસાર છે અને સંસારમાં આત્મા કલેશ ભોગવે છે; જ્યારે પોતે પરદ્રવ્યથી ભિન્ન થાય ત્યારે સંસાર મટે અને ત્યારે કલેશ મટે. એ રીતે દુઃખ મટાડવાને શુદ્ધનયનો ઉપદેશ પ્રધાન છે. અશુદ્ધનયને અસત્યાર્થ કહેવાથી એમ ન સમજવું કે આકાશના ફૂલની જેમ તે વસ્તુધર્મ સર્વથા જ નથી. એમ સર્વથા એકાંત સમજવાથી મિથ્યાત્વ આવે છે; માટે સ્યાદ્વાદનું શરણ લઈ શુદ્ધનયનું આલંબન કરવું જોઈએ. સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થયા પછી શુદ્ધનયનું પણ આલંબન નથી રહેતું. જે વસ્તુસ્વરૂપ છે તે છે- એ પ્રમાણદ્રષ્ટિ છે. એનું ફળ વીતરાગતા છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરવો યોગ્ય છે.

અહીં, (જ્ઞાયકભાવ) પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત નથી એમ કહ્યું છે ત્યાં ‘પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત’ એટલે શું? ગુણસ્થાનની પરિપાટીમાં છઠ્ઠા ગુણસ્થાન સુધી તો પ્રમત્ત કહેવાય છે અને સાતમાથી માંડીને અપ્રમત્ત કહેવાય છે. પરંતુ એ સર્વ ગુણસ્થાનો અશુદ્ધનયની કથનીમાં છે; શુદ્ધનયથી આત્મા જ્ઞાયક જ છે.

Page 53 of 225
PDF/HTML Page 66 of 238
single page version

શ્રી પ્રવચનો રત્નો-૧ પ૩

૬. ગાથાર્થઃ– ‘જે જ્ઞાયક ભાવ છે તે અપ્રમત્ત પણ નથી અને પ્રમત્ત પણ નથી’ - એ રીતે એને શુદ્ધ કહે છે’ ... આહા! કહેશે ટીકામાં. (આચાર્યદેવ) એ વસ્તુ પોતે જે શુદ્ધ છે, પરથી વિભક્ત (અર્થાત્) શુભ-અશુભરૂપે થઈ જ નથી. જ્ઞાયક ભાવ જે છે, એ વસ્તુસ્વરૂપ છે, એ શુભાશુભ ભાવપણે થઈ નથી. કેમ? કે શુભાશુભ ભાવ જડ છે, એમાં ચેતનનો અભાવ છે. ઓ... હો.. હો..! એ જ્ઞાયક સ્વરૂપ! શુભાશુભ ભાવપણે થાય તો જડ થઈ જાય. જુઓ..! એકત્વ-વિભક્ત સિદ્ધ કરે છે. એ શુભાશુભ (ભાવ) થી ભિન્ન છે, એટલે શુભાશુભપણે પર્યાય થઈ જ નથી. પર્યાયમાં જ્ઞાયક છે ને... એ શુભાશુભભાવપણે થયો જ નથી. જો શુભાશુભભાવપણે થાય, તો પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત દશાઓ ઉત્પન્ન થાય. સમજાણું કાંઈ..? આહા... હા! બહુ ઝીણું બાપુ! એ જ્ઞાયક ભાવ છે. બહેનની ભાષામાં આવ્યું છે ને... “જાગતો જીવ ઊભો છે ને તે કયાં જાય?” તે આ. જાગતો એટલે જ્ઞાયક, જ્ઞાયક એટલે કે ધ્રુવ, એ શુભાશુભ ભાવપણે થયો નથી. કેમ કે જ્ઞાનસ્વરૂપી પ્રભુ! (ચેતન) છે, એ શુભ-અશુભ (ભાવ) અચેતન છે, એમાં જ્ઞાનનો (ચૈતન્ય) નો અંશ નથી- એ રીતે એ કેમ થાય? આહા... હા..! શુભાશુભ ભાવરૂપે જ્ઞાયક થયો જ નથી., એટલે એનાથી પૃથક જ રહ્યો છે.

આહા... હા! ‘એ રીતે એને શુદ્ધ કહે છે’ (કહે છે કે) શુભાશુભ ભાવરૂપે જ્ઞાયક ભાવ થયો નથી તેથી તે અપ્રમત્ત-પ્રમત્ત પણ નથી. (ગાથા) માં પહેલાં અપ્રમત્ત લીધું છે ને...! આહા..! અપ્રમત્ત પણ નથી. સાતમા (ગુણ સ્થાનથી) ચૌદ સુધી અપ્રમત્ત, એકથી છ (ગુણસ્થાન) પ્રમત્ત. પહેલાં અપ્રમત્તથી ઉપાડયું (આચાર્યે) કેમ કે જ્ઞાયક ભાવ એકરૂપ વસ્તુ છે. એ શુભ-અશુભ ભાવરૂપે થઈ નથી. તેથી તે અપ્રમત્ત-પ્રમત્ત એવાં ગુણસ્થાન ભેદો, જ્ઞાયક ભાવમાં નથી. એટલે? ચૈતન્યનો એકરૂપરસ જાણક્ સ્વભાવનો એકરૂપરસ, એ બીજારૂપે (અર્થાત્) શુભાશુભ ભાવરૂપે થયેલ નથી. આહા.. હા! એ તો જ્ઞાયકરૂપ-એકરૂપરસે રહ્યો છે.

(શ્રોતાઃ) આમાં કાંઈ સમજાતું નથી. (ઉત્તરઃ) કાંઈ સમજાતું નથી? એ તો ચૈતન્યસ્વભાવના રસે જ રહ્યો છે. એમાં અચેતનનો અંશ અડયો નથી. અચેતનના શુભાશુભ રસભાવે, ચૈતન્યરસ- જ્ઞાયકરસ- જ્ઞાયક અસ્તિત્વ- જેની હયાતિ જ્ઞાયક સ્વભાવરૂપ છે. તે... શુભાશુભ ભાવપણે થયો નથી, એનાથી પૃથક છે, (તે) જ્ઞાયકભાવે જ રહ્યો છે. માટે પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત એવા ભેદ તેને લાગુ પડતા નથી. આહા.. હા..! સમજાણું કાંઈ...?

(શ્રોતાઃ) અપ્રમત્ત એ પણ અશુદ્ધ પરિણામ છે? (ઉત્તરઃ) હા, ભેદ છે ને...! એ ગુણસ્થાનો નથી આત્મામાં. ચૌદેય ગુણસ્થાનો નથી, ભેદ છે ને...! ભેદમાં ઉદયભાવ છે ને..! એ ભેદો છે. (આત્મા) શુભાશુભ ભાવપણે થયો નથી, તેથી તે અપ્રમત્ત-પ્રમત્ત નથી, તેથી તે ગુણસ્થાનના ભેદરૂપ થયો જ નથી.

(શ્રોતાઃ) શુભાશુભ ભાવ છે ને...! (ઉત્તરઃ) એને તો અચેતન કહેલ છે. છેલ્લે ગાથા-૬૮

(ગાથાર્થઃ- જે આ ગુણસ્થાનો છે તે મોહકર્મના ઉદયથી થાય છે એમ (સર્વજ્ઞનાં આગમમાં) વર્ણવવામાં

Page 54 of 225
PDF/HTML Page 67 of 238
single page version

પ૪ શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ આવ્યું છે; તેઓ જીવ કેમ હોઈ શકે કે જેઓ સદા અચેતન કહેવામાં આવ્યા છે?) આહા.. હા..! અલૌકિક છે ભઈ આ વાત! અનંતકાળમાં એણે, ભવનો અંત આવે- એ વાત જાણી નથી. અહા...! ભવના અંતવાળી ચીજ છે!!

કહે છે ભવ ને ભવનો ભાવ જેમાં નથી, કેમકે શુભ-અશુભપણે (તે..) જ્ઞાનરસ-ચૈતન્યધામ- ચૈતન્યરસકંદપ્રભુ-અનાદિ અનંત એકરૂપ (રસે જ રહ્યો છે.) આહા... હા..! એ કોઈ દિ’ શુભાશુભ પણે થયો જ નથી. તેથી પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનભેદ એમાં નથી. અહા..! ‘જ્ઞાયકભાવ એકરૂપ છે, એમાં ભેદ નથી’ ગુણસ્થાનના ભેદો એમાં છે નહીં.

આહા.. હા..! એ દ્રષ્ટિનો વિષય છે. એ જ્ઞાયકને અહીંયાં ભૂતાર્થ કીધો છે (એટલે) છતો પદાર્થ-વસ્તુ એકરૂપ- નિત્યજ્ઞાયકભાવ- જ્ઞાયકભાવ- ધ્રુવસ્વભાવ!! ચૈતન્યના પૂરનો ધ્રુવપ્રવાહ!!

(જુઓ..!) પાણીના પૂર આમ હાલે આ પૂર ધ્રુવ... ધ્રુવ.. ધ્રુવ.. ધ્રુવ એ જ્ઞાયકપણે જણાયો છે, તો શુદ્ધ, પણ જણાયો એને શુદ્ધ કહે છે.

(કહે છે કેઃ) ‘વળી જે જ્ઞાયકપણે જણાયો તે તો તે જ છે’ એટલે? જાણનારો જણાયો... એ જાણવાની પર્યાય પોતાની છે. જાણવાની જે વસ્તુ છે એ જણાણી, એ જણાણી–પર્યાય એ પોતાની છે. એ પર્યાય પોતાનું કાર્ય છે અને આત્મા એનો કર્ત્તા છે. જાણનારો... એવો ધ્વનિ છે ને...! તો, જાણનારો એટલે જાણે. પરને જાણે છે? જાણનાર કીધો ને...! જાણનાર છે, તો તે પરને જાણે છે? તે કહે... ‘ના’ એ તો પરસંબંધીનું જ્ઞાન પોતાથી, પોતામાં સ્વપર–પ્રકાશક થાય છે. તે પર્યાય જ્ઞાયકની છે. એ જ્ઞાયકપણે રહેલો છે. એ જ્ઞાયકને જાણનાર પર્યાય, તે તેનું કાર્ય છે. જણાવા યોગ્યવસ્તુ છે એને ઈ જાણવાનું કાર્ય નથી, ઈ જણાવા યોગ્યવસ્તુ છે ઈ જાણનારનું કાર્ય નથી. આહા...! આવું છે!!

‘જ્ઞાયકપણે જણાયો’ ... કીધું ને...! જ્ઞાતઃ ‘જણાયો તે તો તે જ છે’ - ‘જાણનારો’ ... (કીધો) છે માટે બીજો્ર જણાયો એમાં એમ નથી. તો ‘જાણનાર’ છે ને..! તો ‘જાણનાર’ ને બીજો જણાણો એમાં...? (કહે છે કે) ના, એમ નથી. એ જણાય છે ઈ પોતાને પોતાની પર્યાય જણાય છે. ‘જાણનારની પર્યાય જણાણી છે’ આહા..! રાગાદિ હોય, પણ રાગસંબંધીનું જ્ઞાનજે છે ને...! એ જ્ઞાન તો પોતાથી પ્રગટેલું છે, એ રાગ છે માટે આંહી સ્વપર પ્રકાશક જ્ઞાનની પર્યાય પ્રગટી છે, એમ નથી. આહા... હા... હા.. હા!

‘જણાયો તે પોતે જ છે’ એમ કહે છે. ‘જણાયો’ જે જ્ઞાનની પર્યાયમાં, એ ‘જાણનારો’ એમ અવાજ આવે! એટલે કે જાણે કે ‘બીજાને જાણ્યું’ - ઈ એનું બીજાનું કાર્ય છે. (કહે છે કે) ના. બીજાને જાણવાને કાળે, પોતાનો પર્યાય પોતાથી જણાણો છે– પોતાથી થયો છે, એને તે જાણે છે.

આહા... હા..! (શ્રોતાઃ) બીજો છે એમ કહ્યું એટલે? (ઉત્તરઃ) બીજાને-બીજો એટલે રાગ નથી, રાગનું જ્ઞાન નથી- એ રાગનું જ્ઞાન નથી, (એ તો) એનું જ્ઞાનનું જ્ઞાન છે. (સ-સાર બારમી ગાથામાં) વ્યવહાર જાણેલો પ્રયોજનવાન એમ આવશે, પણ કહે છે કે એ રાગ છે તો રાગનું જ્ઞાન થયું છે, એમ નથી. અને રાગને જાણે છે એમ નથી. એ તો રાગસંબંધીનું પોતાનું જ્ઞાન, પોતાને થયું છે, તેને ઈ જાણે છે. આહા.. હા..! આવી

Page 55 of 225
PDF/HTML Page 68 of 238
single page version

શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ પપ વાત છે!

(શ્રોતાઃ) ઈ જાણે છે તે આત્માની પર્યાય છે! (ઉત્તરઃ) પર્યાય, પોતાની છે, ઈ જણાણો, જેમાં ઈ પર્યાય પોતાની છે એને જાણે. આ પરને જાણે છે, એમ નથી. આહા... હા..! ઝીણી વાત છે ભાઈ! અભ્યાસ નહીં ને... ‘આ’, અનંતકાળનો મૂળ ચીજનો.

આહા... હા! ‘તે જ છે’ એમ છે ને? ‘બીજો નથી’ એટલે? એ રાગનું જ્ઞાન નથી. પરનું-જણાણું છે- જાણનારો જણાણો છે, માટે એ જાણનારો પરને જાણે- એ માટે પરને જાણવાનું જ્ઞાન છે, એમ નથી.

આહા.. હા! શબ્દે, શબ્દે... ગૂઢતા છે. આ તો સમયસાર છે!! એમાં કુંદકુંદાચાર્ય! (માંગલિક) માં ત્રીજે નંબરે આવ્યું છે ને... मंगलम् भगवान वीरो, मंगलम् गौतमो गणी मंगलम् कुंदकुंदार्यो! આહા.. હા..! પહેલા ભગવાન, બીજા ગણધર, ત્રીજા કુંદકુંદાચાર્ય! जैन धर्मोऽस्तु मंगलम्। આહા.. હા..! આકરી વાતો બહુ!! પુરુષાર્થ ઘણો જોઈએ ભાઈ...!

‘વળી જે જ્ઞાયકપણે જણાયો’ એમ આવ્યું ને...! પર્યાય છે ઈ. (ટીકાઃ–) ‘જે પોતે પોતાથી જ સિદ્ધ હોવાથી પોતે પોતાથી સત્તારૂપે વસ્તુ હોવાથી, કોઈથી ઉત્પન્ન થયો નહિ હોવાથી અનાદિ સત્તારૂપ છે’ - એની સત્તા, પોતે પોતાથી જ હયાતિ હોવાથી, કોઈથી ઉત્પન્ન થયો નથી, તેથી ભગવાન આત્મા, અમે શુદ્ધ કહેવા માગીએ છીએ. (તે) અનાદિ સત્તારૂપ છે- અનાદિ હોવારૂપ છે. આહા... હા..! પર્યાય તો થાય ને જાય. વસ્તુ જે છે તે તો રાગથી પૃથક તે તો અનાદિ સત્તા છે. અનાદિથી ‘હોવાવાળી’ ચીજ!! (ત્રિકાળીજ્ઞાયક) કેમ કે કોઈથી ઉત્પન્ન થયો નથી. ઈશ્વરે એને ઉત્પન્ન કર્યો છે કે ઈશ્વર કોઈ કર્ત્તા છે આત્માનો, એમ નથી. આહા.. હા...! એ પોતે- પોતાથી જ.

‘કથંચિત્ પોતાથી ને કથંચિત્ પરથી’ તો અનેકાંત થાય ને? ‘પોતે પોતાથી છે, પરથી નથી’ - એનું નામ અનેકાંત છે. પોતાથી સત્તા પોતાથી છે ને પોતાની સત્તા પરથી નથી. (એ અનેકાંત) છે. આહા... હા..! એ અનાદિ સત્તારૂપ છે.

(કહે છે કેઃ) ‘કદી વિનાશ પામતો નહિ હોવાથી અનંત છે’ - કદી વિનાશ પામતો નથી. ‘છે’ ... અનાદિ સત્તા વસ્તુ છે! છે.. છે.. છે.. ભૂતકાળમાં છે વર્તમાન કાળે છે, ભવિષ્યમાં છે. છે ઈ છે બસ!! આહા.. હા..! ‘છે’ - અનાદિ સત્તા-હોવાવાળી ચીજ (આત્મવસ્તુ) કદી વિનાશ પામતી નથી- કોઈ કાળે નાશ પામતી નથી. ‘કદી’ શબ્દ છે ને..! આહા.. હા..! માટે તે અનંત છે. ભવિષ્યમાં કાયમ રહેનાર છે માટે અનંત છે. આહા..! વસ્તુનો અંત નથી કદી જેની શરૂઆત નથી, જેનો અંત નથી, એવી અનાદિ અનંત એ (આત્મ) વસ્તુ છે. આહા.. હા..! ભાષા તો સાદી છે.. પણ ભાવ તો જે છે તે આકરા છે!

(ઓ.. હો.. હો..!) ‘નિત્ય ઉદ્યોતરૂપ હોવાથી’ - પાછું વર્તમાનકાળમાં રહેનારો હોવાથી. ‘ક્ષણિક નથી’ (કાયમ) ‘છે’ ને ક્ષણિક હોય કોઈ ચીજ, એમ કોઈ કહે તો એમ નથી. ‘નિત્ય ઉદ્યોતરૂપ’ - કાયમ ઉદયરૂપ (પ્રગટ) વર્તમાનમાં કાયમ, એવો ને એવો ધ્રુવ! અનાદિ-અનંત! સત્તાસ્વરૂપ વસ્તુ! નિત્ય ઉદ્યોતરૂપ છે. વર્તમાનમાં પણ ઉદ્યોતરૂપ-કાયમ છે. (ત્રિકાળીજ્ઞાયક) ભૂતકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલ નથી, ભવિષ્યમાં કદી અંત છે નહીં, વર્તમાનમાં ઉદ્યોતરૂપ પ્રગટ છે.

આહા... હા...! એ જ વસ્તુ, રાગથી ભિન્ન-સ્વભાવથી અભિન્ન, એવી ચીજ વર્તમાનમાં

Page 56 of 225
PDF/HTML Page 69 of 238
single page version

પ૬ શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ પ્રગટરૂપ હોવાથી ક્ષણિક નથી, એ ક્ષણિકવસ્તુ નથી, એ તો ધ્રુવ છે!!

આહા... હા..! એક-એક શબ્દ ને એક-એક પદ બરાબર સમજે તો, બધા ન્યાય આવી જાય, ઘણાં... (ન્યાય સમજાય જાય!)

અહા...! ‘અને સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન જ્યોતિ છે એવો જે જ્ઞાયક’ - આહા..! કેવો છે? એ તો ચળકતો, સ્પષ્ટ, પ્રગટ, પ્રત્યક્ષ પ્રકાશમાન- પ્રત્યક્ષ પ્રકાશમાન (છે) આહા..! વર્તમાન પ્રત્યક્ષ જણાય એવી જ્યોતિ છે. સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન જ્યોતિ-ચૈતન્ય જ્યોતિ-ચેતન જ્યોતિ, ચેતન... ચેતન... ચેતન... ચેતન... ચેતન પ્રત્યક્ષ સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન જ્યોતિ છે. આહા.. હા..! ‘એવો જે જ્ઞાયક’ એક ભાવ છે. જોયું?! (શું કીધું?) જ્ઞાયક એવો જે એકભાવ છે! આહા.. હા...!

હવે, અવસ્થાની વાત કરે છે. ‘તે સંસારની અવસ્થામાં’ જુઓ, વસ્તુ તો આવી જ છે, અનાદિ સત્તારૂપ શુદ્ધરૂપે નિત્ય છે. જે અનાદિ અનંત, નિત્ય, સ્પષ્ટ, વર્તમાન ઉદ્યોતરૂપ, સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન જ્યોતિ છે. હવે, એની અવસ્થામાં અનાદિથી જે ભૂલ છે, પર્યાયની-એની વાત કરે છે. જે સંસારની દશામાં અનાદિ બંધપર્યાયની નિરૂપણાથી કથંચિત્ બંધની અવસ્થામાં અપેક્ષાથી જોઈએ તો, ‘ક્ષીરનીરની જેમ કર્મપુદ્ગલો સાથે એકરૂપ હોવા છતાં’ - જેમ દૂધને પાણી એકરૂપ દેખાય છતાં દૂધ દૂધરૂપે છે પાણી પાણીરૂપે છે. આહા... હા..! ‘એમ ક્ષીર-નીરની જેમ’ - ક્ષીર એટલે દૂધ ને નીર નામ પાણી. ક્ષીર આત્માને લાગુ પડે છે ને નીર કર્મપુદ્ગલોને લાગુ પડે છે જેમ પાણી પાણીરૂપે છે ને દૂધ દૂધરૂપે છે. (કહેવત છે ને...) પાણીના પાણી ને દૂધના દૂધ!

ઓલા દૂધમાં પાણી નાખીને આપે છે ને...! તો લોકો બોલે છે કે ‘દૂધના દૂધ ને પાણીના પાણી’ રહેશે. દૂધમાં પાણી નાખીને આપે છે તો પૈસા અનર્થના નહીં રહે. એમ પાણીને દૂધ ભિન્ન- ભિન્ન છે, એમ ભગવાન આત્મા ને કર્મપુદ્ગલો ભિન્ન ભિન્ન છે, સાથે એકરૂપ (દેખાતા) હોવા છતાં, એકરૂપ સાથે. પણ..., ‘દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો’ - ઓલી (પહેલાં કહ્યું ઈ) પર્યાયના સ્વભાવની અપેક્ષાથી જોવામાં આવતાં, વસ્તુ એવી દેખાય છે, પણ વસ્તુના સ્વભાવથી જોવામાં આવે તો, એ કાંઈ સમજાણું...?

(શું કીધું?) સંસારની અવસ્થામાં અનાદિબંધ- પર્યાયની અપેક્ષાએ જોવામાં આવે તો ક્ષીર- નીરની જેમ હોવા છતાં પર્યાયમાં-પર્યાયમાં-પર્યાયની સાથે કર્મપુદ્ગલો સાથે દેખાય છે. પણ...,

‘દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો, વસ્તુનો સ્વભાવ જે છે કાયમી, અસલી અનાદિ-અનંત, નિત્યઉદ્યોતરૂપ, સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન-જ્યોતિ (સ્વરૂપ) એવો જે દ્રવ્યસ્વભાવ, એની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો...

હવે કહે છે ‘તો દુરંત કષાયચક્રના ઉદયની (કષાયસમૂહના અપાર ઉદયની) વિચિત્રતાના વશે’ - કષાયચક્રનો અંત લાવવો, મહાપુરુષાર્થ જોઈએ, અનંતા-દૂર + અંત = દૂરંત છે, જેનો મહાપુરુષાર્થ છે. એના કષાયચક્રના (એટલે) પુણ્યને પાપ. (અર્થાત્) પુણ્યને પાપ. (અર્થાત્) કષાયસમૂહના અપાર ઉદયની એમ. કષાય ચક્ર છે ને...!

‘કષાયાચક્રના ઉદયની વિચિત્રતાના વશે પ્રવર્તતાં જે પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનાર’ - કર્મનાં

Page 57 of 225
PDF/HTML Page 70 of 238
single page version

શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ પ૭ નિમિત્તનાં સંબંધે જોડાતાં, જે કંઈ વિચિત્રતાના વશે પ્રવર્તતાં પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનાર (એટલે) નિમિત્તરૂપ, પુણ્ય-પાપ એ પરમાણુઓના બંધની ક્રિયા નિમિત્તે, ઉત્પન્ન કરનારા શુભ-અશુભ ભાવ વર્તમાન, અને પુણ્ય-પાપ એ કર્મ, એનાં (નિમિત્તે) ઉત્પન્ન કરનારાં શુભ-અશુભ ભાવ ‘તેમના સ્વભાવે પરિણમતો નથી’ .

શું કીધું? ‘દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો, ત્યાં રાખવું- તો, ‘દુરંત કષાયચક્રના ઉદયની વિચિત્રતાના વશે પ્રવર્તતા જે પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનાર અનેકરૂપ-સમસ્ત અનેકરૂપ, શુભ-અશુભભાવો અનેકરૂપ છે, અસંખ્ય પ્રકાર-શુભ-અશુભે ય અસંખ્ય પ્રકાર-એ રીતે દ્રવ્યના સ્વભાવથી જોવામાં આવે તો,... પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનારાં એવાં શુભાશુભ ભાવો ‘તેમના સ્વભાવે પરિણમતો નથી’

આહા.. હા..! ભગવાન શુદ્ધ ચૈતન્ય! (તેને) વસ્તુ સ્વભાવથી જોઈએ તો, વસ્તુથી જોઈએ તો... પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનારાં શુભાશુભ ભાવ, એ ભાવરૂપે તે દ્રવ્યસ્વભાવ કોઈ દિ’ થયો જ નથી. આહા.. હા..! કેમ કે એ તો જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે. અને ઉત્પન્ન કરનારાં પુણ્ય-પાપનાં જે શુભાશુભ ભાવો છે, એ તો અચેતન છે. એમાં ચૈતન્યના સ્વભાવનો અંશ નથી.

આહા... હા..! ‘તેમના સ્વભાવે થતો નથી’ આહા.. હા..! અહીં પંડિત જયચંદજી ખુલાસો કરે છે. ‘જ્ઞાયકભાવથી જડભાવરૂપ થતો નથી’ . ભાષા જોઈ લો!! (કહે છે કેઃ) શુભ-અશુભ ભાવરૂપે થાય તો જડ થઈ જાય, કેમ કે શુભ-અશુભભાવ તો અચેતન-અજીવ છે.

આહા.. હા..! એ જીવ જ્ઞાયક! એ શુભાશુભ- અજીવરૂપે કેમ થાય? (કદી ન થાય) આહા.. હા..! દ્રવ્ય સ્વભાવથી જોઈએ તો, જે કષાયનો અંત લાવવો મુશ્કેલ, એ વિચિત્રતાના વશે પુણ્ય-પાપથી ઉત્પન્ન થયેલા શુભાશુભ ભાવો- એ રૂપે આત્મા થતો જ નથી. શી રીતે થાય? આવું છે.

(કુંદકુંદાચાર્યદેવ) “वोच्छामि समयपाहूड” એમ કહ્યું છે ને...! ‘वोच्छामि’ - કહીશ. કહીશ (કહ્યું) તો એનો અર્થ (છે કે) સાંભળનારા છે એને કહે છે ને...! આહા.. હા...! એને કહે છે (કે) તારો નાથ! અંદર જે ધ્રુવ ચૈતન્ય જ્ઞાયકભાવ પડયો છે ‘એ’ શુભાશુભભાવે, તે પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનારાં (એવા) શુભને અશુભ ભાવરૂપે’ ‘એ’ દ્રવ્ય સ્વભાવ, કદી થયો જ નથી. છે ને...?

આહા... હા...! ‘જ્ઞાયકભાવથી જડભાવ (રૂપે) થયો નથી’ - એમ કીધું. જોયું...?! એ શુભાશુભને જડ કીધાં.

આહા..! જ્ઞાયક..! જે ચૈતન્યસ્વરૂપ ચૈતન્ય-પ્રકાશનો પુંજ (છે) અને શુભ-અશુભભાવ તો અંધારા છે, (તેમાં) ચૈતન્યના પ્રકાશનો શુભાશુભ ભાવમાં અભાવ છે. એ પ્રકાશ, અંધારારૂપે કેમ થાય? એમ જ્ઞાયક, શુભાશુભપણે કેમ થાય?

આહા.. હા...! એટલે પ્રમત્ત પણ નથી અને અપ્રમત્ત પણ નથી આ કારણે ભગવાન આત્મા- જ્ઞાયકભાવ, શુભાશુભ (ભાવ) પણે થયો નથી, એથી એને ગુણસ્થાનના ભેદ પણ નથી.

હવે, એક છેલ્લી લીટી છે. (ટીકાની બાકી)