PDF/HTML Page 21 of 29
single page version
બાલવ્રત–બાલતપ હોય પણ બાલવ્રત કે બાલતપ કાંઈ ધર્મ નથી એ તો અધર્મ છે. એટલે કે મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ
થયા વિના બીજું કોઈ પ્રતિક્રમણ હોઈ શકે જ નહીં. આ કારણે આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની ઘણી જરૂર છે.
સ્થિર રહેવું જોઈએ. સ્થિર ન રહી શકે ત્યારે પોતામાં અશુભ ભાવ ન થાય તે માટે જ્ઞાનની રુચિ વધારવા
પ્રયાસ કરવો જોઈએ. તેવા ભાવ જગતના જીવો પ્રાપ્ત કરી શકે તે માટે સમ્યગ્જ્ઞાનની પરબો સ્થળે સ્થળે મંડાય,
પોષાય અને વૃદ્ધિ પામે તેવી ભાવના ભાવવી જોઈએ.
મિથ્યાદર્શન ટાળવું જોઈએ. એ પ્રમાણે જે કરે તેને જ સાચું પ્રતિક્રમણ હોઈ શકે એ વાત બરાબર છે. આહારના
બાળતપ હોય છે, એમ ભગવાને ડાંડી પીટીને કહ્યું છે માટે મારે મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ પ્રથમ જ કરવું જોઈએ. એ
હું સમજ્યો. મારા મિત્રોને પણ સાચું પ્રતિક્રમણ કરવા માટે સમજાવવા પ્રયત્નો કરીશ.
રસ:– રસ તે જડની અવસ્થા છે. રસ જીભને અડે છે માટે રસનું જ્ઞાન થાય છે એવું નથી; પણ તે ટાણે
જ્ઞાનને અને રસને જુદાપણું છે એમ શ્રી જિનદેવે કહ્યું છે.
સ્વતંત્ર છે. જીભ અને રસ એ બન્ને જડની અવસ્થા છે, તે વડે જ્ઞાન જાણતું નથી. જ્ઞાનનો જ પોતાથી જાણવાનો
સ્વભાવ છે. જ્ઞાનગુણ પોતાના કારણે પરિણમે ત્યારે સામે તે જ જાતની વસ્તુ હોય, છતાં રસને કારણે જ્ઞાન
(જ્ઞાન જ કરવું) તેમાં સારા નરસાપણું કરવાનું સ્વરૂપ જ્ઞાનનું નથી. આત્મા તો જાણે, કાંઈ કરે નહીં.
જ્ઞાનગુણ સિવાય એકે ગુણનું વર્ણન થઈ શકતું નથી; સુખ ગુણનું વર્ણન કરી શકાતું
નથી પણ જે જ્ઞાને સુખગુણને નક્કી કર્યો છે તે “સુખગુણના જ્ઞાનનું” વર્ણન કરી શકે છે.
આ રીતે જ્ઞાન ખરેખર પર–પ્રકાશક નથી પણ સ્વ–પર્યાય (જ્ઞાનની અવસ્થા) ને પ્રકાશે
છે. આ રીતે જ્ઞાનનો જ બધે ચમત્કાર છે અને જ્ઞાન એ જ આત્માની વિશિષ્ટતા છે.
PDF/HTML Page 22 of 29
single page version
સારું નરસું કહેવું કોને? પર વસ્તુમાં કાંઈ ‘આ સારું’ કે ‘આ ખરાબ’ એમ લખ્યું નથી; તેમજ જ્ઞાનનો
જ્ઞાન થયું એટલે કે મારી અવસ્થા પરાધીન થઈ એમ માનવું તે જ પરિભ્રમણનું કારણ છે.
ઉત્તર:– જ્ઞાની ચક્રવર્તી હોય, પણ હજી રાગ છે ત્યાં સુધી ખાય–પીએ ખરા, છતાં અંતરમાં ભાન છે કે
રાગ છે તે મારા પુરુષાર્થની વર્તમાન નબળાઈ છે, તે રાગ કે વર્તમાન પુરુષાર્થની નબળાઈ મારું સ્વરૂપ નથી, પર
વસ્તુ મારી નથી, પર વસ્તુથી મને રાગ નથી કે પર વસ્તુથી મારું જ્ઞાન નથી. તેમ જ મારા સ્વભાવમાં આનંદની
કચાશ નથી, આવું અંતર સ્વરૂપમાં જ્ઞાનીને ભાન છે; જ્યારે અજ્ઞાની બહારમાં ત્યાગી થઈને બેઠો હોય, પણ
અંદરમાં ‘પરવસ્તુને કારણે રાગ થતો’ એમ માનતો હોય કે પરને કારણે જ્ઞાન માનતો હોય તે અજ્ઞાની છે, તેનો
ત્યાગ સાચો નથી.
જ્ઞાનની અવસ્થા મારા અંતરથી પરિણમે છે. સ્પર્શના કારણે મારા જ્ઞાનની અવસ્થા થતી નથી, એમ જ્ઞાનીને
જ્ઞાનનું અને સ્પર્શના જુદાપણાનું ભાન છે.
ચિંતા લાગી છે, અને આ લોકોને જન્મમરણ ટાળવાની ચિંતા લાગતી નથી તેથી સૂતા છે, એમ કબીરે વૈરાગ્યથી
કહેલ છે.
શાંતિ અને જ્ઞાન તો અંદરની એકાગ્રતાથી થાય છે.
ચેતનસ્વરૂપ છે તે બધું જાણે છે, માટે સ્પર્શ અને જ્ઞાન બન્ને ચીજ જુદી છે, એમ શ્રી જિનદેવ કહે છે.
PDF/HTML Page 23 of 29
single page version
સ્વભાવ છે, કર્મને લઈને જ્ઞાન જાણતું નથી, જ્ઞાન તો જ્ઞાનને લઈને થાય છે.
ખીલતું હોય?’ તેને કહે છે કે, સાંભળ! તારા જ્ઞાનની તે ટાણાંની અવસ્થા જ સ્વ–પરને જાણનારી છે, તેથી તે
કર્મને જાણે છે, ત્યાં તારા જ્ઞાનનું સામર્થ્ય છે; તેં તારા જ્ઞાનની અવસ્થા તરફ ન જોતાં કર્મ ઉપર લક્ષ કર્યું અને
તારા જ્ઞાનની અવસ્થાની પ્રતીત ન કરી તે દ્રષ્ટિની જ ભૂલ છે.
જ્ઞાન કર્યું. કર્મ તારા જ્ઞાનને રોકતું નથી, કર્મ તો તારા જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે. જ્ઞેય વસ્તુ જ્ઞાનને રોકે નહીં.
જ્ઞાનાવરણીય કર્મ જડ છે. તે જ્ઞાનને રોકતું નથી, પણ જ્ઞેય છે. જો જ્ઞેયવસ્તુ જ્ઞાનમાં નડે તો કેવળીને લોકાલોક
જ્ઞેય છે તે તેને નડવાં જાઈએ, પણ તેમ બનતું નથી કેમકે જ્ઞાનને–જ્ઞેય વસ્તુ નડતી નથી.
જાણવામાં અસાતા ક્યાં નડી? સાતા સારી અને અસાતા ખરાબ એ વાત પણ સાચી નથી.
કારણે જ્ઞાનની અવસ્થા માને છે, એટલે જ્ઞાન અને જ્ઞેયની એકતા માને છે તે જ અધર્મ છે; અને તે માન્યતા ફરી
કે હું તો જાણનાર જ છું. (તો એ ધર્મનું કારણ છે.) આમાં માન્યતા જ ફેરવવાની છે, બહારમાં કાંઈ કરવાનું
નથી. વારંવાર આ જ શ્રવણ, આ જ મનન અને આ જ શ્રદ્ધાના ઘા પડવા જોઈએ; વારંવાર વસ્તુનું સ્વાધ્યાય
ધ્યાન કરવું જોઈએ, આનું જ શ્રવણ મનન જોઈએ.
અવસ્થા તે જ યાદ આવે એવી હતી. તારી તે અવસ્થાનું જ્ઞાન જ કરને! કર્મ તો જ્ઞેય છે, જડ છે, તે કાંઈ પણ
જાણતાં નથી અને આત્માનું જ્ઞાન તો બધું જાણે છે. ભગવાન જિનદેવ કહે છે કે, કર્મ અને આત્મા તદ્ન જુદાં છે.
જ્ઞાન અને કર્મ જુદાં છે તે જ્ઞાન કરને!
આત્મા છે; તેમાં ભેદ પડે તે ભેદ જે દ્રષ્ટિનો વિષય થતો નથી, પણ અવસ્થાનો વિષય થાય
છે. એટલે દ્રષ્ટિમાં રાગદ્વેષ છે જ નહિ, જ્ઞાનમાં તે જ્ઞેય છે, ચારિત્રની અપેક્ષાએ તે ઝેર છે.
દ્રષ્ટિની અપેક્ષાએ રાગદ્વેષ જે જ્ઞાનીને થાય છે તે નિર્જરા અર્થે છે. જેટલી જેટલી નિર્મળ
પર્યાય જ્ઞાનીને વધે તેટલા તેટલા પ્રમાણમાં નૈમિત્તિક ભાવ અને પર નિમિત્ત છૂટતાં જાય
છે, એવો નિમિત્ત નૈમિત્તિક ભાવનો સંબંધ છે.
PDF/HTML Page 24 of 29
single page version
ગયા છે; તથા દેવમાં નપુંસકવેદ કોઈને હોતાં જ નથી, કેમકે તેમણે અશુભમાં ઓછું વીર્ય જોડયું છે; તેથી નપુંસક
થતાં નથી. જગતની વ્યવસ્થા જ આવા નિયમવાળી છે. આત્મસિદ્ધિમાં કહ્યું છે:–
રાગ નથી કરવો; છતાં બીજી રાગ આવે તો સમજવું કે આત્મા પાસે તે વખતે બીજી ચીજ છે અને તે ચીજ કર્મ
છે. ત્યાં કર્મે રાગ કરાવ્યો એમ નથી કહ્યું, પણ ‘કર્મ ચીજ છે’ એમ સાબિત કરવા કહ્યું છે.
રાગ થાય નહીં, પણ બીજી ચીજ રાગ કરાવતી નથી.
(કેવળી થનારને) પણ પરનો બોધ– (બહારનું જ્ઞાન) ઓછો હોય છતાં અંદરની શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને એકાગ્રતાથી
કેવળજ્ઞાન થાય છે.
એક જ સમય પૂરતો છે.
અનંતનું જ્ઞાન કરતાં જ્ઞાનને અનંતભવ લાગતાં નથી. તથા ‘કર્મની સ્થિતિ લાંબી હશે તો?’ એમ કર્મ તરફ
જોવા કરતાં તારી સ્થિતિ અનાદિ અનંત છે તે તરફ જોને! કર્મ તો તારા જ્ઞેય છે. તે તારાથી જુદી ચીજ છે.
પર્યાય જ એવી છે કે જે લક્ષમાં લે તેનું જ્ઞાન તે સમયે તારા જ્ઞાનથી થાય છે. તારા જ્ઞાનની પર્યાય ચેતન છે
અને ધર્માસ્તિ અચેતન છે. બન્ને જુદાં છે એમ શ્રી જિનદેવે કહ્યું છે.
અધર્માસ્તિ બે દ્રવ્યોની તો વાત પણ ન કરી શકે.)
તે બધું જાણે છે, માટે જ્ઞાન જુદું છે અને ધર્મદ્રવ્ય જુદું છે, એમ શ્રી જિનદેવે કહ્યું છે.
PDF/HTML Page 25 of 29
single page version
અધર્મ દ્રવ્ય ત્રિકાળ જુદાં છે.
જુદું છે અને કાળ દ્રવ્ય જુદું છે.
એમ કોઈ પૂછે નહીં, પણ તપેલામાં નાખીને ચૂલા ઉપર મૂકયા હોય ત્યારપછી ‘હવે કેટલી વાર લાગશે?’ એ
જોવાનું રહે; તેમ આત્માના સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરે, જ્ઞાન કરે તો ત્યારપછી સ્થિરતા કરતાં કેટલો વખત લાગશે તે
જોવાનું રહે. પણ જ્ઞાનના સ્વ સામર્થ્યની પ્રતીત ન કરતાં કાળ નડે એ લાવ્યો ક્યાંથી? કાળ આત્માના
છે, અને આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી વસ્તુ છે, કાળદ્રવ્યથી જ્ઞાન થયું નથી. કાળ અને જ્ઞાન બન્ને જુદાં છે એમ શ્રી
જિનદેવે કહ્યું છે.
સ્વભાવને પરાધીન માન્યો તે જ સંસાર છે.
ત્યાં તારા જ્ઞાનમાં તેં કાળને, સર્વજ્ઞને અને તારી પર્યાયના સામર્થ્યને યાદ કર્યાં છે.
તો તેં તારા જ્ઞાનનું સામર્થ્ય માન્યું નથી. જ્ઞેયને કારણે રાગદ્વેષ માન્યાં તેને રાગ–દ્વેષ થયા વિના રહેશે નહીં. જેવી
જેની માન્યતા તેને અનુસરીને જ વર્તન થાય છે.
રાગદ્વેષ નથી એવો મારો સ્વભાવ છે, એમ પોતાના જ્ઞાનની પ્રતીતિ ન આવતાં જે જ્ઞેય ઉપર ઢોળી દે છે, તેને
પોતાના સ્વ–પર પ્રકાશક સ્વભાવની પ્રતીતિ નથી.
એક પર્યાયમાં અનંતુ જાણે, તો તે જ્ઞાનનું સામર્થ્ય કેટલું? એમ પોતાના જ્ઞાનનું માહાત્મ્ય આવવું જોઈએ.
આકાશ દ્રવ્યને કારણે તારું જ્ઞાન નથી, તારો જ્ઞાન સ્વભાવ જુદો છે; અને આકાશ દ્રવ્ય જુદું છે. એમ શ્રી
જિનદેવે કહ્યું છે.
PDF/HTML Page 26 of 29
single page version
દ્રવ્ય પુરું છે તેમ વર્તમાન પર્યાય પણ પૂરી છે; દ્રવ્ય ધ્રુવ છે તો દ્રવ્યનું વર્તમાન પણ ધ્રુવ છે, તેમાં ઉત્પાદ વ્યય
નથી, પરિણમન નથી, પરિણમન ન હોવા છતાં પણ તે ‘દ્રવ્યની પર્યાય’ છે, તેને કોઈની અપેક્ષા નથી.
સદાય પૂરી અવસ્થાથી જ ભરેલું છે, અધૂરી કે ઉણી પર્યાય કહેવાય તેમાં પરની અપેક્ષા આવે છે.
(૨) જેમ આકાશ, ધર્માસ્તિ આદિ દ્રવ્યોમાં નિત્ય શુદ્ધ અને પરની અપેક્ષા રહિત જેવું શુદ્ધ દ્રવ્ય એવી જ
પરિણમન કહેવાય પણ (ઉત્પાદ વ્યયરૂપ) પરિણમન ખરેખર નથી. જેવું ધ્રુવ દ્રવ્ય એવી જ ધ્રુવ પર્યાય છે. જો
ધ્રુવ પર્યાયમાં પરિણમન હોય તો તેનો અનુભવ પ્રગટ હોવો જોઈએ.
કરવાની વાત નથી.
બંધ મોક્ષ સક્રિય છે તેનાથી રહિત અક્રિય છે.
PDF/HTML Page 27 of 29
single page version
હવે–જો તે ધ્રુવરૂપ પર્યાય ઉત્પાદરૂપ (પ્રગટરૂપ) હોય તો તે પર્યાય ત્રિકાળ છે તેથી મોક્ષ પણ ત્રિકાળ હોવો જોઈએ,
અને તેમ થતાં સંસારનો અભાવ થઈ જાય તેથી તે ધ્રુવરૂપ પર્યાય છે; પણ તે ઉત્પાદરૂપ અર્થાત્ પ્રગટરૂપ નથી.
અને જો અપેક્ષિત પર્યાય ન માનો તો સંસાર મોક્ષ સિદ્ધ થતાં નથી.
પર્યાય, ધ્રુવ પર્યાય, નિરપેક્ષ પર્યાય, દ્રવ્યનું વર્તમાન એ બધા શબ્દો એકાર્થ વાચક છે.)
વીતરાગતા થાય અને અનિત્ય એવી પર્યાયની રુચિ થાય તો ક્ષણિક એવા રાગ–દ્વેષ થાય.
પરિપૂર્ણ છે.
PDF/HTML Page 28 of 29
single page version
બીજાઓ આ સૂત્ર પોતાની માન્યતાને પોષે છે–ટેકો આપે છે એમ માની લઈ પોતાને અનુકૂળ અર્થ કરે છે. તે
અર્થ શું કહે છે અને તે બરાબર છે કે કેમ તે અહીં વિચારીએ.
નહીં; માટે વ્યાકરણ દ્રષ્ટિએ એવો જ અર્થ થાય.
અનંત પુદ્ગલોની જે અનંતી ક્રિયા એક સમયે થાય છે તેનાથી થાય એવો અર્થ થાય. એ સૂત્રમાં તો દ્વિવચન છે
અને બહુવચન નથી. માટે તે અર્થ વ્યાકરણ દ્રષ્ટિએ ખોટો ઠરે છે.
જીવના આત્મજ્ઞાન, અનંત કર્મની ક્રિયા અને શરીરની ક્રિયા એમ ત્રણથી મોક્ષ થાય. શરીર અનંત દ્રવ્યોરૂપ છે, અને
જડ કર્મ પણ અનંત દ્રવ્યો છે, છતાં દરેકને એક એક દ્રવ્ય લઈએ તો પણ ત્રણ થયા, એટલે પણ ઉપરનો અર્થ
વ્યાકરણ દ્રષ્ટિએ ખોટો ઠરે છે. ત્રણ થાય ત્યાં સંસ્કૃતમાં દ્વિવચન આવતું નથી, પણ બહુવચન આવે છે.
છે, કેડ ઉપરના ભાગની ક્રિયા તેનાથી જુદી એટલે ટટ્ટાર ઊભી છે અને હાથની સ્થિતિ વળી તેથી પણ જુદી હોય
છે. મુખની સ્થિતિ ટટ્ટાર કે નમેલી પણ હોય છે. એ રીતે જુદા જુદા અવયવોની ક્રિયા જુદી જુદી છે, પણ સૂત્રમાં
તો દ્વિવચન છે; અને આ તો બે કરતાં વધારે ક્રિયા થઈ એ રીતે પણ વ્યાકરણ દ્રષ્ટિએ તે અર્થ ખોટો ઠરે છે.
દ્વિવચન બતાવનારો શબ્દ ન જોઈએ, પણ બહુવચન બતાવનારો શબ્દ જોઈએ. એ રીતે પણ અર્થ ખોટો ઠરે છે.
અનંત દ્રવ્યો મટી એક ચૈતન્ય દ્રવ્ય થઈ જાય. એમ દ્રવ્યોનો લોપ થવા લાગે તો જીવનો પણ લોપ થઈ જાય.
એટલે જીવનું આત્મજ્ઞાન અને શરીરની ક્રિયાવડે મોક્ષ થાય એમ માનવું તે એકલી ભ્રમણા છે.
જઈ શકે નહીં એ સ્પષ્ટ છે.
PDF/HTML Page 29 of 29
single page version
અનંત દર્શન જ્ઞાન તું, અવ્યાબાધ સ્વરૂપ. ૧૧૬.
દરેક પરમાણુ પણ પોતપોતાને સ્વદ્રવ્યે–ક્ષેત્રે–કાળે–અને ભાવે અસ્તિરૂપે છે, અને શરીરના બીજા પરમાણુના
દ્રવ્યે–ક્ષેત્રે–કાળે અને ભાવે નાસ્તિરૂપે છે. એટલે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકે નહીં, એટલે જીવના જ્ઞાન
અને શરીરની ક્રિયાથી મોક્ષ થાય એ માનવું તદ્ન ખોટું છે.
સુધી મોક્ષ થતો નથી. વીતરાગતા એ જીવની શુદ્ધ ક્રિયા છે. તેને ચારિત્રની પૂર્ણતા કહેવામાં આવે છે. તેને
જ્ઞાનની સ્થિરતા પણ કહેવામાં આવે છે. એટલે એ સુત્રનો અર્થ નીચે પ્રમાણે થાય છે.
(૨) જીવનું સમ્યગ્જ્ઞાન અને તે સમ્મગ્જ્ઞાનની જ્ઞાનમાં પૂર્ણ ઠરવારૂપ–સ્થિરતારૂપ ક્રિયાથી મોક્ષ થાય છે.
(૩) જીવનું સમ્યગ્જ્ઞાન અને પૂર્ણ વીતરાગરૂપ પોતાની પર્યાય (ક્રિયાપરિણમન) થી મોક્ષ થાય છે.
(૪) જીવના બે ગુણોની પૂર્ણતા ત્યાં આવતી હોવાથી વ્યાકરણકૃતિએ તેમાં દ્વિવચન સૂચક ‘ભ્યામ્’ શબ્દ
સમયસારજીનું વાંચન અદ્ભૂત શૈલીથી શરૂ થયું છે. સમયસાર ખરેખર એક અપૂર્વ શાસ્ત્ર છે એ અપૂર્વ
શાસ્ત્રમાં રહેલા કેવળીભગવાનના સંદેશાના એક એક શબ્દ છણી છણીને પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુ દેવ સાતમી વખત
સભા વચ્ચે સંભળાવી રહ્યા છે, અને એ રીતે શાસનની મહાન પ્રભાવના તેઓશ્રી કરી રહ્યા છે કે જે ભવ્ય
જીવોના મહાન લાભનું કારણ છે.
ભક્તિ પૂરી થતા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના જયનાદના ગગન ભેદી અવાજો કરતાં ભક્તો ધરાતાં ન હતાં.
વખતના વાંચનની માંગળિક શરૂઆત થઈ હતી. આ રીતે પરમ પૂજ્ય શ્રી સદ્ગુરુદેવ સમયસારશાસ્ત્રદ્વારા અનેક
ભવ્ય જીવો ઉપર મહાન ઉપકાર કરી રહ્યા છે. ભક્તો અંતરથી પોકાર કરે છે કે––