PDF/HTML Page 21 of 37
single page version
PDF/HTML Page 22 of 37
single page version
PDF/HTML Page 23 of 37
single page version
કરીને તેમાં જ્ઞાનને જોડ. એ અતીન્દ્રિયસુખ છે. એ જ સમકિતીની આત્મસાધના છે.
સ્વદ્રવ્યમાં રતિવડે સમ્યગ્દર્શન થતાં જ ઘણાં કર્મો તો છૂટી ગયા, પછી તે જ ભાવમાં
છે. આ સમકિતીની આત્મસાધનાની રીત છે. આ રીતે મુક્તિને માટે મુમુક્ષુજીવે
જ સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને સિદ્ધપદ સુધીનાં ઈષ્ટપદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નથી અનુભવતો તે એકલા રાગાદિને જ વેદે છે, પરદ્રવ્યને પોતાનું માને છે તે જીવ
તેને પરમાંથી રતિ છૂટે નહિ અને તે સ્વમાં રત થાય નહિ.
જાતિ–કૂળ–રૂપ વગેરેના મદમાં જે રોકાય છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અમારી જાતિ ઉત્તમ,
દેહબુદ્ધિ બહિરાત્મા છે. અરે ભાઈ! તારી જાતિ તો ચૈતન્ય છે, દેહની જાતિ તારી નથી,
તારું નથી. અહા, ચૈતન્યરૂપ જગતમાં સર્વોત્કૃષ્ટ છે, એમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ તો નિજ
અમૂરત.....સિદ્ધસમાન સદા પદ મેરો”......આવા આત્માને જે અનુભવે તેને જડના
ચૈતન્ય વિદ્યા પાસે બીજી કોઈ વિદ્યાની મહત્તા ધર્મીને ભાસતી નથી. અજ્ઞાનીને બહારનું
ચૈતન્ય–
PDF/HTML Page 24 of 37
single page version
કાંઈ ગણતરી નથી; માટે એમાં અભિમાન શા?
માણસોને પણ તે આદરે નહીં; ધર્મથી વિરુદ્ધ હોય એવા સ્થાનમાં પોતાની પુત્રી વગેરેને
આપે નહિ; વળી લોકમૂઢતાને તે સેવે નહિ, એટલે અમુક નદીમાં નહાવાથી પુણ્ય થશે,
પીપળો વગેરે અમુક ઝાડ વગેરે પૂજ્ય છે, કોઈ સ્ત્રીને સતિ કહેવી ને વળી તેને પાંચ
પતિ કહેવા–એ બધા લોકમૂઢતાના પ્રકારો છે, ધર્મીજીવને એવી લોકમૂઢતા હોય નહિ.
સર્વજ્ઞનું સ્વરૂપ શું, વીતરાગી નિર્ગ્રંથ–મુનિ કેવા હોય, તેમની કહેલી વાણીરૂપ શાસ્ત્રો
કેવા હોય–એનું સ્વરૂપ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ બરાબર ઓળખે છે, એ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તો સર્વોત્કૃષ્ટ
પદાર્થો છે, તેમાં ધર્મીજીવને મૂઢતા હોય નહિ. સર્વજ્ઞના સ્વરૂપમાં જેને સંદેહ ન હોય,
સર્વજ્ઞસ્વરૂપનો પરમ આદર હોય, એ જ રીતે મુનિદશાનો પણ મહાન આદર હોય.–
એમાં ધર્મીજીવ જરાય ઢીલાશ ન રાખે. જેઓ કુદેવાદિને છોડતો નથી તેને માટે કહે છે કે
અરે, આ લોકમાં સર્પને દેખીને તો ભયભીત થઈને લોકો ભાગે છે, પરંતુ જેનું સેવન
સર્પ કરતાંય વધુ અહિતકારી છે એવા કુગુરુના સેવનને જીવો છોડતો નથી. સર્પનું વિષ
બહુ તો એકવાર મારે છે, પણ કુગુરુના સેવનમાં જે મિથ્યાભાવ છે તેનાથી તો સંસારમાં
અનંતવાર મરણ થાય છે. માટે ધર્મનો જેને ખરો પ્રેમ હોય તે એવા કુદેવ કુગુરુના
સેવનને છોડે છે.
કોઈ શરીર નથી કે જે તેણે ધારણ કર્યું ન હોય, એવું કોઈ ક્ષેત્ર લોકમાં નથી કે જ્યાં
તે ન જન્મ્યો હોય; એવો કોઈ ઉત્સર્પિણી કે અવસર્પિણીનો કાળ નથી કે જેમાં તેણે
જન્મ–મરણ કર્યા ન હોય, એવો કોઈ મિથ્યાદ્રષ્ટિનો ભવ નથી કે જે તેણે ધારણ કર્યો
ન હોય; સ્વર્ગમાં અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યપણે ઉપજી આવ્યો ને નિગોદમાં એક
શ્વાસમાં ૧૮ વાર પણ જન્મ્યો ને મર્યો. એકેય ભવ બાકી નથી રાખ્યો. અને
મિથ્યાદ્રષ્ટિને યોગ્ય એવા કોઈ અશુદ્ધભાવો બાકી નથી કે જે સંસારભ્રમણમાં જીવે ન
સેવ્યા હોય, ઉત્કૃષ્ટ પાપ ભાવ ને ઉત્કૃષ્ટ (મિથ્યાદ્રષ્ટિને યોગ્ય) પુણ્યભાવ જીવ કરી
ચૂક્્યો છે પણ ચૈતન્યની શુદ્ધતાનો ભાવ તેણે કદી પૂર્વે પ્રગટ કર્યો નથી.
કુંદકુંદસ્વામી કહે છે કે દ્રવ્યકર્મ–ભાવકર્મ ને નોકર્મ એ બધા પરદ્રવ્ય છે, તે
પરદ્રવ્યમાં જે રત છે, ને તેનાથી ભિન્ન સ્વદ્રવ્યને જે જાણતો નથી તે જીવ સાધુના
વ્રતો ધારણ કરે તોપણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે, ને મિથ્યાદ્રષ્ટિપણાને લીધે
PDF/HTML Page 25 of 37
single page version
પર્યાયોમાં લીન છે તે પર્યાયમૂઢ–પરસમય મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અને જે ઉપયોગલક્ષણરૂપ
નિજભાવમાં સ્થિત છે તે સ્વસમય–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, એમ સમયસાર–પ્રવચનસાર વગેરેમાં
કહ્યું છે. સ્વસમયમાં સ્થિરતારૂપ જે સમ્યગ્દર્શનાદિ છે તે જ ઉપાદેય છે–એમ જાણો. અને
એનાથી પરાઙમુખ એવું જે પરસમયપણું તે હેય છે–એમ જાણો. જેટલો સ્વભાવભાવ છે
તેટલું સ્વસમયપણું છે, ને જેટલો પરભાવ છે તેટલું પરસમયપણું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ચોથા
ગુણ– સ્થાનથી જ સ્વસમયપણાનો પ્રારંભ થઈ ગયો છે; અને જેટલો રાગાદિ પરભાવ
છે તેને પરસમય જાણીને, તેમાં તે લીન થતો નથી. અજ્ઞાની તો રાગાદિરૂપ
વ્યવહારક્રિયાને જ જાણે કે તે સ્વસમય જ હોય એવા રસથી ભેટે છે–તેમાં લીન થઈને
વર્તે છે, તેને શુદ્ધ પરિણતિરૂપ આત્મવ્યવહારની ખબર નથી, પરિણતિદ્વારા શુદ્ધઆત્માને
તે ભેટતો નથી, પણ પરદ્રવ્યને ભેટે છે; ‘હું મનુષ્ય જ છું’ એમ માનીને શરીર સાથે
એકત્વબુદ્ધિથી તે વર્તે છે, એટલે મનુષ્યવ્યવહારને જ તે પોતાનો વ્યવહાર જાણે છે, પણ
શુદ્ધચેતનારૂપ આત્મવ્યવહારને તે ઓળખતો નથી.
જ્યાં હોય ત્યાં ત્યાં સ્વદ્રવ્યમાં જ રત છે, એટલે કે સર્વત્ર આત્માપણે જ તે રહ્યો છે.
નરકમાં કે સ્વર્ગમાં રહેલો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નારકી થઈને કે દેવ થઈને નથી રહ્યો પણ ‘હું તો
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા છું’ એમ આત્મા થઈને જ રહ્યો છે. અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ્યાં હોય
ત્યાં પરદ્રવ્યને જ પોતાનું માનીને પરસમયરૂપ થઈને રહ્યો છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને બહિરાત્મા
કહો કે અનાત્મા કહો કે પરસમય કહો, અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અંતરાત્મા કહો, સ્વસમય કહો
કે આત્મરૂપ થઈને રહ્યો–એમ કહો. અહા, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અને મિથ્યાદ્રષ્ટિમાં કેટલો ફેર?
ભેદજ્ઞાન થયું ને દ્રષ્ટિ પલટી ત્યાં બધું પલટી ગયું. અનાદિથી વિભાવ હોવા છતાં જ્યાં
આત્માના સ્વભાવનું સમ્યક્ભાન કર્યું ત્યાં તે વિભાવો ક્ષણમાત્રમાં છૂટી જાય છે.
વિભાવને ટાળવાનો એક જ ઉપાય કે આત્માનું સમ્યક્ભાન. શ્રીમ્દ રાજચંદ્ર કહે છે કે–
તેમ વિભાવ અનાદિનો જ્ઞાન થતાં દૂર થાય.
નષ્ટ કરતો જાય છે. અજ્ઞાની તો રાગ અને સ્વરૂપની જુદાઈ જ જાણતો નથી, કોને
સાધવું ને
PDF/HTML Page 26 of 37
single page version
કદી ચ્યૂત થતો નથી. અને આવું
પણ એવી અડોલ છે કે પ્રતિકૂળ
તેમ તેના આશ્રયે ખીલેલી પરિણતિ
PDF/HTML Page 27 of 37
single page version
તને ન મળી. માટે જરાક વિચાર.....ને એ તરફથી
પાછો વળ.... જ્ઞાનચક્ષુથી એકવાર આત્મા તરફ
જો....તો તને તત્ક્ષણ અપૂર્વ સુખ થશે.
જાણતો નથી? પૈસા–કુટુંબ વગેરે કોઈ પરદ્રવ્ય તને સુખ તો આપતા નથી, એને
પોતાના માનવાથી તને માત્ર દુઃખ જ મળે છે. અરે, તારો આત્મા પોતે અતીન્દ્રિય
સુખસ્વરૂપ છે. આવા અતીન્દ્રિયસુખથી ભરેલા આત્મામાં પરદ્રવ્યનું શું પ્રયોજન
છે? પરદ્રવ્ય તને ક્્યાં શાંતિ આપે છે? અરે, તારા આનંદસ્વભાવની પ્રાપ્તિમાં
શરીર તને શું કામનું છે? પૈસા તને શું કામના છે? તું પરદ્રવ્યને પોતાનું માનીને
તેમાંથી સુખની આશા રાખે છે તે તારી મૂર્ખતા છે. જ્યાં ચૈતન્યસુખને ભૂલ્યો ને
લક્ષ્મી–શરીર વગેરે બહારમાં સુખ માન્યું ત્યાં તે મૂઢ જીવ એ પરપદાર્થોની પ્રાપ્તિ
માટે અનેક પ્રકારનાં પાપ, હિંસા–જુઠું–ચોરી–કાળાબજાર વગેરે પાપો કરે છે. અરે,
દુઃખનાં કારણોને જીવ સુખહેતુ સમજીને સેવી રહ્યો છે....વિષયો દુઃખનાં જ કારણો
છે છતાં મૂઢ જીવ તેમાં સુખબુદ્ધિથી રમે છે, તેને જ સુખનાં કારણ સમજીને સેવે છે.
આત્માના સ્વભાવનું સેવન તે જ એક સુખ છે. કોઈ પણ પરના સેવનની વૃત્તિ
ઊઠી તે દુઃખ જ છે, પરના સેવનમાં સુખ માને તે સ્વદ્રવ્ય તરફ ક્્યારે આવે?
પરમાં સુખની નાસ્તિ છે છતાં ત્યાં સુખનું અસ્તિત્વ માને છે, ને આત્મા
સુખસ્વભાવથી ભરેલો છે છતાં તેને પ્રતીતમાં લેતો નથી. આ મૂઢ જીવનું લક્ષણ છે.
PDF/HTML Page 28 of 37
single page version
નિવૃત્તિ શીઘ્રમેવ ધારે તે પ્રવૃત્તિ બાળ તું.’
PDF/HTML Page 29 of 37
single page version
* બાર અંગમાં પણ શુદ્ધાત્મઅનુભૂતિ જ કરવાનો ઉપદેશ છે.
* જેણે શુદ્ધાત્મ–અનુભૂતિ કરી તેણે બારે અંગનો સાર મેળવી
* શુદ્ધાત્મઅનુભૂતિ થઈ ત્યાં અમુક શાસ્ત્રો ભણવા જ પડે એવો
* જ્ઞાતા સ્વસત્તાના અવલંબને સ્વાનુભૂતિથી મોક્ષમાર્ગ સાધે છે.
* અહો, સ્વાનુભૂતિનો અચિંત્ય મહિમા છે, એ જ ખરી વિદ્યા છે.
* શુદ્ધઆત્મા અનુભૂતિમાં જ પ્રકાશે છે.
*પરાશ્રયભાવના ડુંગરા ખડકે તો પણ તેમાંથી મોક્ષમાર્ગ ન
* સ્વાલંબનની કણિકા જાગે તેમાંથી મોક્ષમાર્ગ નીકળે.
* આત્મઅનુભવ પરદ્રવ્યકી સહાયતાસે રહિત હૈ.
અરે જીવ! તારી જ્ઞાનધારામાં પણ જેટલું પરાવલંબીપણું છે તે
PDF/HTML Page 30 of 37
single page version
PDF/HTML Page 31 of 37
single page version
(૨) આત્મહિત સાધવાની જિજ્ઞાસા જગાડે.
(૩) આત્મહિતના માર્ગનો બુદ્ધિવડે નિર્ણય કરે.
(૪) આત્મહિત સાધવાની અંતરથી ખરી લગની લગાડે,
(પ) તેને સતત અંતરપ્રયત્નવડે અલ્પકાળમાં સ્વાનુભવ થાય,
PDF/HTML Page 32 of 37
single page version
PDF/HTML Page 33 of 37
single page version
PDF/HTML Page 34 of 37
single page version
અને સર્વજ્ઞતાનું બહુમાન અમને ભવમાં ડુબવા દેતું નથી. આપના ચરણનો સહારો
લેનારા ભવ્ય જીવો પરભાવમાં ડુબતા બચીને મોક્ષને સાધે છે. મોક્ષમાર્ગ આપે બતાવ્યો
છે તેથી આપ જ મોક્ષમાર્ગના નેતા છો, આપ જ મોક્ષમાર્ગે દોરી જનારા છો.
ઉત્તમ જીવો છે તે બધાય આપની જ સ્તુતિ કરે છે.
જ્ઞાનીને ઉલ્લસે છે તેવો અજ્ઞાનીને નહિ ઉલ્લસે. ભલે ભગવાન છે તો પરદ્રવ્ય,
પણ પોતાનું ઈષ્ટ–સાધ્ય એવી જે વીતરાગતા ને સર્વજ્ઞતા જ્યાં ભગવાનમાં દેખે છે
ત્યાં તે ગુણ પ્રત્યેના બહુમાનથી ધર્મીનું હૃદય ઉલ્લસી જાય છે. વીતરાગતાનો જેને
પ્રેમ છે તે વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમાત્માને દેખતાં ભક્તિ કરે છે. ભક્તિ વખતે ભલે
શુભરાગ છે પણ તેમાં બહુમાન તો વીતરાગસ્વભાવનું જ ઘૂંટાય છે, ને એનું જ
નામ વીતરાગની ભક્તિ છે.
આ શબ્દોથી કે આ વિકલ્પોથી આપની સ્તુતિ પૂરી નહિ થાય. જ્યારે આ વિકલ્પ
તોડીને નિર્વિકલ્પપણે સ્વરૂપમાં ઠરશું ને વીતરાગ થાશું ત્યારે આપની સ્તુતિ પૂરી
થશે.
હોય...ત્યારે તો એ દિવ્ય સ્તુતિ સાંભળતાં ત્રણલોકના જીવો મુગ્ધ બનીને થંભી
જાય છે, દેવો તો શું, તીર્યંચોના ટોળાં પણ સ્તબ્ધ બની જાય છે કે અરે, આ તો
કોણ સ્તુતિ કરનાર! ને ઈન્દ્ર જેવા જેની આવી સ્તુતિ કરે એ ભગવાનનો મહિમા
કેટલો? એમ સર્વજ્ઞતાના મહિમામાં ઊંડા ઊતરી જતાં કોઈ કોઈ જીવો તો
સમ્યગ્દર્શન પણ પામી જાય છે. અહા, સર્વજ્ઞની સ્તુતિ કોનું મન મુગ્ધ ન કરે?
આત્માનું હિત કરવા જે તૈયાર થયો
PDF/HTML Page 35 of 37
single page version
કરે તેને અમે ભગવાનનો ખરો ભક્ત કહેતા નથી. રાગને ઈચ્છે તે વીતરાગનો ભક્ત
કેમ કહેવાય? અહો, આપની સર્વજ્ઞતાને લક્ષમાં લઈને જેનું ચિત્ત આપની ભક્તિમાં
લીન થયું તેને જગતનો ભય હોય નહિ. તારી ભક્તિ કરતાં મારા સર્વજ્ઞ સ્વભાવનું મને
ભાન થયું ને તે સ્વભાવનું શરણ લીધું ત્યાં હે નાથ! ક્રૂર કર્મના ઉદયરૂપ સિંહ કે
પ્રતિકૂળતાના સંયોગ તેની દોડમાં અમે દબાઈ જવાના નથી, કર્મરૂપી સિંહનો પંજો હવે
અમારા ઉપર ચલાવાનો નથી. કોઈ કર્મમાં કે કોઈ સંયોગમાં એવી તાકાત નથી કે મારી
ભક્તિને તોડી શકે. પ્રભો! સર્વજ્ઞસ્વભાવની સન્મુખ થઈને આપની ભક્તિ કરતાં કરતાં
અમેય આપના જેવા થઈશું.
PDF/HTML Page 36 of 37
single page version
PDF/HTML Page 37 of 37
single page version
રાજકોટ શહેરમાં શ્રી સમવસરણ મંદિર તથા માનસ્તંભ
જયપુર શહેરમાં આ માહ વદ પાંચમે પં શ્રી ટોડરમલ્લજી–
સોનગઢમાં –જિનમંદિરની પચીસમી વર્ષગાંઠ આ ફાગણ સુદ