PDF/HTML Page 61 of 80
single page version
PDF/HTML Page 62 of 80
single page version
બંને એકબીજાને પ્રેમથી એમ કહેતા હોય કે આપણે વીતરાગનાં સન્તાન, આપણને
PDF/HTML Page 63 of 80
single page version
જ છે, ને રાગ તે રાગ છે; એમ બંનેની પૃથક્તા છે. માટે ધર્મી જીવ રાગનો સ્વામી નથી.
PDF/HTML Page 64 of 80
single page version
सौराष्ट्र में जिनकी आत्मक्रांति की धूम है, पर
हदय से सन्मुख हुआ उस ही की ग्रंथि खुली,
ऐसा शायद ही कोई हो कि जिसने सरलता से
सुना तो हो, पर उसे शांति न मिली हो।
स्वामीजी के हृदय में बडे सुंदर विचार हैं, ये श्रद्धालु श्रावकों से कहा करते हैं,
‘तुम्हे विरोधियों से घृणा या क्रोध न करना चाहिये, इन में भी तुम्हारी ही तरह
भगवान बसते हैं, इन में थोडी नासमझी है, जब समझ जायेंगे तो स्वयं ही सही
रास्ते पर आ जायेंगे, साथ ही तुम्हें भी अपनी समझ के लिए अहंकार न करना
आयी तो वे बोले, ‘भाई, समय का समागम तो बहुत थोडा है, न जाने कब
आयु समाप्त हो जाय, इस मूल्य–
PDF/HTML Page 65 of 80
single page version
समय को अपने आत्मकल्याण में प्रयोजित कर लो।’
ये कैसे हो सकता है कि जो वस्तुएँ दिखती हैं, वे तो हैं, और जो उन्हें देखने
वाले है ‘वह नहीं’ ? इसलिये आकाश, समय और पुद्गल [दिखनेवाली जड
वस्तुएँ] की तरह ही तुम्हारे में स्वतंत्र सता है।’
दोष का कारण औरों को मानोंगे तो तुम उन्ही में फेर–फार करने का प्रयत्न
करते रहोगे और जब सब दोषों के जिम्मेदार अपने को ही मान लोगे तो अपने
को ही ठीक करने के प्रयत्न में लग जाओगे, इसलिये दोष दूसरे निमित्तों को न
स्वभाव का हिस्सा होते तो उसमें से वह निकल नहीं सकते थे, यदि तुम अपने
निज के वास्तविक स्वभाव की ओर द्रष्टि दोगे तो यह शनै; शनेः स्वतः निकलते
से हुआ था।
लोग होते है, उनमें भाषा भेद का कोई झगडा नहीं, सभी प्रेम की डोर में बंघे
समानता से धर्म साधन करते हैं। –सैलानी
PDF/HTML Page 66 of 80
single page version
અમદાવાદ ને રણાસણમાં ભવ્ય મહોત્સવો થયા, વચ્ચે
સોનગઢમાં વિસામો લઈને રાજકોટ પધાર્યા; અને
પછી ચૈત્ર વદ ૧૧ મુંબઈ શહેરમાં પધાર્યા.
મુંબઈનગરીમાં વૈશાખ સુદ બીજે ૮૦ મી
જન્મજયંતિનો રત્ન– ચિંતામણિ ઉત્સવ, તેમજ
ઘાટકોપર અને મલાડના ભવ્ય જિનમંદિરોમાં પ્રતિષ્ઠા
માટેનો પંચકલ્યાણક મહોત્સવ આનંદોલ્લાસપૂર્વક
ઉજવાયો. –એનું વર્ણન ગતાંકમાં આપે વાંચ્યું. ત્યાર
પછીના આ છેલ્લો હપ્તામાં મુંબઈથી સોનગઢ સુધીનું
વર્ણન આપ વાંચશો.
૧૧ ના રોજ દાદરના જિનમંદિરની પ્રતિષ્ઠાને પાંચ વર્ષની પૂર્ણતાનો દિવસ હોવાથી
ગુરુદેવ ત્યાં પધાર્યા હતા, ને ત્યાં પૂ. બેનશ્રી–બેને સમૂહપૂજન કરાવ્યું હતું. ભગવાનની
રથયાત્રા પણ નીકળી હતી. મંદિર પાસેના ચોકમાં ગુરુદેવે પંદર મિનિટ મંગલપ્રવચન
કર્યું હતું. એક દિવસ ઝવેરી બજારના મંદિરે પણ ગુરુદેવે દસેક મિનિટ પ્રવચન કર્યું હતું.
એ જ રીતે મલાડના તથા ઘાટકોપરના જિનમંદિરોમાં પણ ગુરુદેવે મંગલપ્રવચનો કર્યા
હતા. એક દિવસ બોરીવલી ખડ્ગાસન સ્થિત ત્રણ વિશાળ પ્રતિમાઓ (આદિનાથ તથા
ભરત–બાહુબલી) નું અવલોકન કરવા પણ ગયા હતા. શહેરથી દૂર એકાંત
વાતાવરણમાં (નેશનલ પાર્ક સામે) પિતા–પુત્રોની ત્રિપુટી ધ્યાનમાં ઊભી છે–તે દ્રશ્ય
સુંદર છે. (હજી આ પ્રતિમાઓની પ્રતિષ્ઠિાવિધિ થયેલ નથી.)
PDF/HTML Page 67 of 80
single page version
પધાર્યા. મુંબઈના વિમાન સ્ટેશન પર દોઢેક હજાર મુમુક્ષુઓએ હાજર રહીને અનેરું
વાતાવરણ ખડું કરી દીધું. વિમાનમાં ચાલીસેક જેટલા યાત્રિકો હતા–તે બધાય પણ
આપણા મુમુક્ષુ ભાઈ–બેનો જ હતા. ગુરુદેવ સાથે ૧૨૦૦૦ ફૂટ ઊંચે, ને પોણાબસો
માઈલની ઝડપે, ભક્તિ કરતાં કરતાં ઈન્દોર જઈ રહ્યા હતા. એ વખતે વિમાનમાં
કુંદકુંદપ્રભુના વિદેહગમન વગેરે પ્રસંગોનું, અને ચારણઋદ્ધિધારક વીતરાગી સંતોનું
સ્મરણ થતું હતું. ગુરુદેવ સાથે ગગનવિહાર કરતાં કરતાં રસ્તામાં લાંબા દોરડા જેવી
દેખાતી તાપી અને નર્મદા નદીઓને ઓળંગી, રમકડાં જેવા દેખાતા અનેક ગામોને
ઓળંગી, દરિયાને અને પહાડને ઓળંગી, પૃથ્વીનું રમણીય દ્રશ્ય જોતાં ને સંતોને યાદ
કરતાં કરતાં સાંજે સવાપાંચ વાગે ઈંદોર પહોંચ્યા....શેઠશ્રી રાજકુમારસિંહજીની
આગેવાનીમાં સેંકડો મુમુક્ષુઓએ સ્વાગત કર્યું. ઈન્દ્રભવનના શાંત વાતાવરણમાં
ગુરુદેવનો ઉતારો હતો.
પ્રવચન કર્યું, ત્યાર બાદ તરત તિલકનગર–વિસ્તારમાં દિ. જૈન સમાજના સહયોગથી
બંધાયેલા જિનમંદિરમાં ભગવંતોની પ્રતિષ્ઠા કરવા માટે ગયા. આ જિનમંદિરનું
શિલાન્યાસ સં. ૨૦૨૦ માં જ્યારે ગુરુદેવ ઈંદોર પધાર્યા ત્યારે થયું હતું. આ રળિયામણા
જિનાલયમાં મહાવીર ભગવાનના ૭ ફૂટ ઊંચા અતિ મનોજ્ઞ પ્રતિમા બિરાજે છે. તેની
બંને બાજુ કાચની સુંદર કારીગરીવાળી વેદીમાં બે જિનબિંબોને બિરાજમાન કરવાની
વિધિ ગુરુદેવની ઉપસ્થિતિમાં થઈ. ત્યારબાદ બપોરના પ્રવચન પછી તરત ગુરુદેવ
ઈંદોરથી મક્ષીજી પધાર્યા, ને મક્ષીજીમાં પારસનાથપ્રભુની પ્રતિષ્ઠાનો મહોત્સવ થયો,
તથા દસ હજારની જનતાએ મહોત્સવમાં ભાગ લઈને ગુરુદેવનાં પ્રવચનો સાંભળ્યા.
મક્ષીજીના મહોત્સવની તથા ત્યાંના પ્રવચનોની યાદી આ અંકમાં (પપ મા પાને)
આપવામાં આવી છે.
PDF/HTML Page 68 of 80
single page version
काकवीट सम गिनत है वीतरागके लोग।।
આવજે મોક્ષમાં તુંય અમ સાથમાં.
ભવ્ય નિજ પદને સાધજે ભાવથી,
શિખ આ સંતની શીઘ્ર તું માનજે....”
ઉપરનું લખાણ બીજે ક્્યાં છપાયેલું છે તે શોધી
PDF/HTML Page 69 of 80
single page version
PDF/HTML Page 70 of 80
single page version
PDF/HTML Page 71 of 80
single page version
૧૦ થી બપોરના વ્યાખ્યાનમાં પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ થી
વાંચન શરૂ થયું. તેમાં ગુરુદેવે કહ્યું કે–તારા સ્વભાવની આ
વાત ભગવાન તને સંભળાવે છે. આત્મા તો ઈંદ્રિયાતીત
ચૈતન્ય હીરો છે; સાચા જીવનું આવું સ્વરૂપ ભણ એટલે કે
ઓળખ; એના વગર બીજા બધા ભણતર નકામા છે.
અનુભવી શકાય? –આવી જેને જિજ્ઞાસા જાગી છે તે શિષ્યને જીવનું અસાધારણ સ્વરૂપ
આચાર્યદેવ આ ૧૭૨ મી ગાથામાં ઓળખાવે છે.
સાધન વડે આત્માને સાચા સ્વરૂપે ઓળખી શકાય? તે અહીં બતાવે છે.
ઈંદ્રિયોથી જુદો એવો ચેતનસ્વરૂપ આત્મા, તે ઈંદ્રિયો વડે કેમ જાણે? સ્વતત્ત્વ જે
જ્ઞાનના લક્ષમાં ન આવ્યું ને એકલા પર તરફ જે ઝૂક્યું તેને ખરેખર જ્ઞાન કહેતા
નથી. એકલો અતીન્દ્રિય જ્ઞાનરસ જેમાં ભર્યો છે તેના જ્ઞાનમાં ઈંદ્રિયોનું કે વાણી
વગેરેનું અવલંબન નથી. જ્ઞાનરસમાં અનંતગુણનો સ્વાદ ભર્યો છે. ઈંદ્રિયો તે આત્મા
નહિ, ને ઈંદ્રિયોના અવલંબનમાં રોકાય તે પણ ખરેખર આત્મા નહીં. જ્ઞાન તો
આત્માનું છે, ઈંદ્રિયોનું
PDF/HTML Page 72 of 80
single page version
નથી, એટલે આત્માને જ અવલંબીને જ્ઞાન થાય છે, ને તે જ્ઞાન જ આત્માનું ખરૂં સ્વરૂપ
PDF/HTML Page 73 of 80
single page version
છે. તેને ‘અલિંગગ્રહણ’ કહેવાય છે. આ રીતે અલિંગગ્રહણના અર્થમાં અતીન્દ્રિય
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા પ્રાપ્ત થાય છે.
આત્મા જણાય છે. આવા જ્ઞાનમાં રાગની અપેક્ષા નથી. પરની ઓશીયાળવાળું જ્ઞાન
આત્માને જાણી ન શકે. સ્વાધીન જ્ઞાનસ્વભાવવાળો આત્મા છે, તેને જાણવામાં પરનું
અવલંબન નથી. આવા અતીન્દ્રિય આત્માને લક્ષમાં લેતાં બહારના જાણપણાનો ગર્વ ઊડી
જાય. ભાઈ, બહારના જાણપણાનો મહિમા છૂટશે ત્યારે આ અતીન્દ્રિયવસ્તુ હાથમાં
આવશે. આત્મારૂપ થઈને આત્માને જો. ઈંદ્રિયરૂપ થઈને આત્મા નથી જોવાતો. એકવાર
ઈંદ્રિયાતીત થઈને સ્વસન્મુખ થા, એટલે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનરૂપ થા. ‘હું ઈન્દ્રિયવડે જાણનાર
છું’ એમ માનનાર આત્માના પરમાર્થ સ્વરૂપને ઓળખી શકતો નથી.
‘ઈંદ્રિયો મારા જ્ઞાનનું સાધન’ એમ માનનારે આત્માને ઈંદ્રિયોથી ભિન્ન જાણ્યો જ
નથી. આત્મા સ્વયં અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. તેને ઈંદ્રિયોનું સાધન કેવું? આત્મા એવો
સ્થૂળ પદાર્થ નથી કે ઈંદ્રિયજ્ઞાનવડે ગ્રાહ્ય થઈ જાય. ભાઈ, તારે સમ્યગ્દર્શન કરવું હોય
એટલે કે સાચો આત્મા અનુભવમાં લેવો હોય તો અતીન્દ્રિય ઉપયોગપણે અંદરમાં તારા
આત્માને દેખ. બહારની ઈંદ્રિયો તો જડ–અચેતન–પુદ્ગલની રચના, ને તે ઈન્દ્રિય
તરફના જ્ઞાનને પણ એકવાર ભૂલી જા! ને જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને તારા આત્માને
સ્વજ્ઞેય બનાવ! આત્માને સ્વજ્ઞેય બનાવતાં જ અતીન્દ્રિય આનંદ અનુભવાય છે.
આત્માને સ્વજ્ઞેય બનાવવાની તાકાત ઈંદ્રિયજ્ઞાનમાં નથી, એટલે કે રાગથી કે
વ્યવહારના અવલંબનથી આત્મા જણાતો નથી. જે બુદ્ધિ આત્મામાં ન જોડાય, ને એકલા
બહારમાં –ઈંદ્રિયજ્ઞાનમાં જ ભમે તેને તો શાસ્ત્રો દુર્બુદ્ધિ કહે છે. ઉપયોગ તારો ને ભમે
પરમાં–એને તો સાચો જીવ કોણ કહે? આત્મા તરફ વળીને જે પોતે પોતાને જાણે તે જ
આત્માનો ખરો ઉપયોગ છે, ને તેને જ આત્મા કહીએ છીએ.
PDF/HTML Page 74 of 80
single page version
બહારના કે શાસ્ત્રના ભણતરથી કોઈ એમ માની લ્યે કે અમે ધર્મમાં બીજા કરતાં
આગળ વધી ગયા, તો આચાર્યદેવ કહે છે કે ભાઈ, ધીરો થા. આત્મારૂપ થઈને
આવ્યો. ધર્મના રાહ તો અંદર ચૈતન્યમાં છે. અંર્તમુખ થઈને જેણે ચિદાનંદ તત્ત્વને
જાણ્યું–અનુભવ્યું તે ધર્માત્મા જ ધર્મમાં આગળ વધેલા છે.
ઓળખાઈ જાય એવો આત્મા નથી. ‘આ જ્ઞાની છે, આ મુનિ છે’ એમ ઓળખાણ થાય
થાય. એટલે અનુભવી હોય તે જ ખરેખર અનુભવીને ઓળખે. આ આત્મા સર્વજ્ઞ છે,
આ સાધક ધર્મી છે–એવો ખરો નિર્ણય, પોતામાં તે જાતનો અંશ પ્રગટે ત્યારે જ થાય છે.
‘પ્રત્યક્ષ’ કહેવાય છે. એવા પ્રત્યક્ષ વગરના એકલા અનુમાનથી આત્માનો સાચો નિર્ણય
થઈ શકતો નથી. અંશે પ્રત્યક્ષ પૂર્વકનું અનુમાન તે સાચું હોય છે. પહેલાં સ્વસંવેદન
ફરી ગઈ. –અહા! હવે ખરી અપૂર્વ ઓળખાણ થઈ, હવે મેં ભગવાનની જાતમાં ભળીને
ભગવાનને ઓળખ્યા.
જ્ઞાનીને ઓળખનારો જીવ પોતે જ્ઞાનીના માર્ગમાં ભળી જાય છે. ભગવાનના માર્ગમાં
થઈને જ આત્માની કે દેવ–ગુરુની સાચી ઓળખાણ થઈ શકે છે. સ્વસંવેદનસહિત
અનુમાન સાચું હોય, પણ સ્વસંવેદન વગર એકલા અનુમાનથી આત્મા જાણવામાં
કે સ્વસંવેદનથી જાણ. આત્માનો વાસ્તવિક અંશ તારામાં પ્રગટ્યા વગર બીજા આત્માનું
અનુમાન તું ક્્યાંથી કરીશ?
PDF/HTML Page 75 of 80
single page version
શકાય નહીં. અરિહંતાદિ પંચપરમેષ્ઠીના કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિના આત્માનો એવો સ્વભાવ નથી
કે એકલા અનુમાનથી કે રાગથી તે જણાય.
–કે તેમને ઓળખે ત્યારે,
તેમની સાચી ઓળખાણ ક્્યારે થાય?
–કે પોતે સ્વસંવેદન કરીને આત્માને ઓળખે ત્યારે.
આત્માને, કે આત્મા જેણે ઓળખ્યો છે એવા જ્ઞાનીને ઈન્દ્રિયોદ્વારા દેખીને
ઈન્દ્રિયદ્વારા તે અનુમાનમાં આવે.
પર વસ્તુ જણાય, પણ આત્માનો સ્વભાવ ન જણાય. આત્માનો સ્વભાવ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનનો
વિષય છે. એના પ્રત્યક્ષપૂર્વક સાચું અનુમાન હોઈ શકે. પ્રત્યક્ષ વગરનું એકલું અનુમાન
સાચું હોય નહિ. અતીન્દ્રિયભાવવડે અતીન્દ્રિય આત્મા જણાય છે. ને એ રીતે આત્માને
જાણ્યા પછી જ પરનું જ્ઞાન સાચું થાય છે. સ્વને જાણ્યા વગર તો પરનું પણ સાચું જ્ઞાન
થતું નથી.
પ્રત્યક્ષપૂર્વકનું અનુમાન તે વ્યવહાર છે. પણ, જેમ નિશ્ચય વગર વ્યવહાર હોતો નથી
તેમ પ્રત્યક્ષ વગર અનુમાન હોતું નથી. પોતાનો આત્મા પોતાને સ્વસંવેદનમાં પ્રત્યક્ષ
થયો ત્યારે અનુમાનથી બીજા જ્ઞાનીને પણ ઓળખ્યા કે અહો! જેવું સ્વસંવેદન મને છે
તેવું જ સ્વસંવેદન જ્ઞાની–ધર્માત્માને છે. પોતાના સ્વાનુભવ વગર જ્ઞાનીની સાચી
ઓળખાણ થાય નહીં.
PDF/HTML Page 76 of 80
single page version
વધતું જાય છે ને પરોક્ષપણું તૂટતું જાય છે, –રાગનું ને ઈદ્રિયોનું અવલંબન છૂટતું જાય
છે. આવો મોક્ષમાર્ગ છે, ને આવી ધર્મીની દશા છે.
કે આ પંચમકાળમાં આવા મુનિઓ પાક્યા. વાહ, એ સંત–મહંતની અંર્તદશા!
પંચપરમેષ્ઠીમાં જેનું સ્થાન છે, જેનાં દર્શનથી મોક્ષની પ્રતીત થઈ જાય! એવા એ
કુંદકુંદાચાર્ય જેવા મુનિઓ જ્યારે સાક્ષાત્ વિચરતા હશે–ત્યારે તો જાણે કે ચાલતા
સિદ્ધ! તેમણે અંતરમાં અનુભવેલો આત્મા આ શાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.
અલિંગગ્રહણ શબ્દના ૨૦ અર્થો કરીને આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. એ સંતોના
ચરણોમાં નમસ્કાર હો.
પામ્યા છે. દેવ–ગુરુ–ધર્મની ઉપાસના વડે તેમનો આત્મા આત્મહિત પામે–એ જ
ભાવના.
વર્ષોથી સોનગઢ આવીને લાભ લેતા. ગત ફાગણ માસમાં અમદાવાદથી હિંમતનગર
જતાં ગુરુદેવ તેમને ત્યાં દર્શન દેવા પધાર્યા હતા. દેવ–ગુરુ–ધર્મની ઉપાસના વડે તેઓ
આત્મહિત પામે–એ જ ભાવના.
અવારનવાર સોનગઢ પણ આવતા, અને છેલ્લે રણાસણ–પ્રતિષ્ઠા વખતે પણ આવેલા.
ધર્મસંસ્કારમાં આગળ વધીને તેઓ આત્મહિત સાધે એ જ ભાવના.
PDF/HTML Page 77 of 80
single page version
(૧) કઈ ક્રિયા બંધનું કારણ છે? ને કઈ ક્રિયા મોક્ષનું કારણ છે?
કારણ છે.
PDF/HTML Page 78 of 80
single page version
(૫) જીવે શેમાં વર્તવું જોઈએ?
તો જડની ક્રિયા છે.
કર્તા જડ છે.
PDF/HTML Page 79 of 80
single page version
PDF/HTML Page 80 of 80
single page version
