Page 404 of 540
PDF/HTML Page 413 of 549
single page version
પર્યાયપણે નથી. આહા... હા! તે ગુણ, ગુણપણે છે (સત્તાગુણ) પણ અનેરાગુણપણે નથી. પર્યાયપણે
નથી. એકગુણ ગુણપણે નથી ઈ કઈ અપેક્ષાએ કે બીજા ગુણપણે નથી. એમ દ્રવ્ય, દ્રવ્ય તરીકે નથી તે
બીજા દ્રવ્ય તરીકે નથી. એમ એક પર્યાય બીજી પર્યાયપણે નથી. આહા.. હા!
નહીં. એટલે પરની હારે તો કાંઈ સંબંધ છે નહીં. હવે પોતામાં-એમાં ત્રણ પ્રકાર પડે છે. આત્માને
‘એક આત્માને’
‘જ્ઞાનાદિગુણ તરીકે’ “અને ‘સિદ્ધત્વાદિપર્યાય’ તરીકે,” આંહી સિદ્ધની પર્યાયની વાત લીધી એમ
સમ્યગ્દર્શનપર્યાય, ચારિત્રની પર્યાય લેવી.
અતદ્ભાવ (છે.) ‘તે -ભાવ, તે નહીં, દ્રવ્યભાવ તે ગુણભાવ નહીં, ગુણભાવ તે (દ્રવ્ય કે) પર્યાય
ભાવ નહીં. આહા... હા! એક જ વસ્તુની અંદર (છે.) પરની સાથેની અહીંયાં વાતનહીં. એ રીતે એક
ગુણને વિસ્તારી શકાય. એમ ‘સર્વ દ્રવ્યો વિશે સમજવું.’
અભિન્ન હોવા છતાં- (એ ગુણપર્યાય) પ્રદેશે અભિન્ન હોવા છતાં, આ રીતે વિસ્તાર સમજી શકાયછે.
આવું સ્વરૂપ છે લો! પરની હારે કાંઈ નહીં હવે રહ્યું જ નહીં, હવે (તો) એકમાં -એકમાં અંદર. ચાહે
તો પરમાણુ હોય કે ચાહે આત્મા! ચાર દ્રવ્ય તો છે જ એ તો આહા..! ચાર દ્રવ્યમાં ઈ છે.
Page 405 of 540
PDF/HTML Page 414 of 549
single page version
કરાવે એમ નથી. તેમ કાળ બીજાને બદલાવે એમ નથી. આહા... હા! ‘નિયમસાર’ માં આવે છે. કાળ
ન હોય તો પરિણમન ન હોય બીજામાં લો! એવું આવે. આહા...! એ તો કાળદ્રવ્યની સિદ્ધિ કરવા
(કથન) છે. ‘કાળદ્રવ્ય ન હોય, તો પરમાં પરિણમન થાય નહીં’ એમ પાઠ છે. એ તો ફક્ત
કાળદ્રવ્યને સિદ્ધ કરવા કહ્યું છે. એક દ્રવ્યની પર્યાય બીજા દ્રવ્યની પર્યાયને કરે, એ ત્રણકાળમાં બનતું
નથી. આહા... હા... હા! ઝીણું બહુ!
રૂપિયા ભેગા કર્યા છે. હુકમ કેવા? નાનો ને ઈ બે એ! કોણ કરે ભાઈ! જે એક દ્રવ્ય છે ઈ બીજા
દ્રવ્યને, ક્ષેત્રથી ફેરવી શકે, કાળથી ફેરવી શકે, કાળથી ફેરવી શકે- ઈ કાંઈ બની શકે નહીં. આહા...
હા... હા! એની વાત તો એક બાજુ રહી ગઈ કેઃ આત્મા, શરીરને અડતો નથી. માટે આત્મા શરીરની
પર્યાય કરતો નથી. ગજબ વાત છે!! આ હાથ હાલે ને આ આંગળી હાલે! રોટલી તૂટે તો કહે છે કે
રોટલી તૂટે છે એને હાથ અડતો નથી. તૂટે છે ઈ એની પર્યાય છે, રોટલીની. હાથ (એને) અડતો
નથી. હાથ આત્માને અડતો નથી. આત્મા હાથને અડતો નથી. એવું પરથી તો આ રીતે જ ભિન્ન છે.
બધા દ્રવ્યોમાં! અનંત દ્રવ્યોમાં!! આહા... હા! જ્યાં સિદ્ધભગવાન બિરાજે છે ત્યાં અનંતા નિગોદના
જીવ છે. (ઓહો) જ્યાં સિદ્ધ ભગવાન બિરાજે છે ત્યાં. છતાં એક દ્રવ્યને, બીજા દ્રવ્યને-કોઈ (કોઈ)
અડતું નથી. આહા... હા! એમ નિગોદના જીવ અનંતા, એક અંગૂલના અસંખ્યભાગમાં (છે.) બધે
ઠેકાણા ભર્યાં છે આંહી- આખા લોકમાં. પણ એક નિગોદનો જીવ, બીજા નિગોદના જીવને અડતો
નથી, ને એક-એક જીવને- બે-બે શરીર છે. તૈજસ ને કાર્માણ. (એ) તૈજસ- કાર્માણ શરીર (છે)
પણ એને આત્મા અડતો નથી. તૈજસ (શરીરમાં) અનંત પરમાણું છે. તેમાં એક પરમાણું, બીજા
પરમાણું ને અડતો નથી. એ તો જાણે મુખ્ય-મુખ્ય વસ્તુ છે. આહા... હા... હા!
છતાં -તેમાં એ ભાવ આ નહીં, દ્રવ્ય ભાવ તે ગુણ (ભાવ) નહીં, ને પર્યાય નહીં, (એવો)
અતદ્ભાવ સિદ્ધ કરે છે. આહા... હા... હા... હા! છે ને? (પાઠમાં)
“અને ‘સિદ્ધત્વાદિપર્યાય’ તરીકે– એમ નિશ્ચયે, એક આત્મદ્રવ્ય છે ઈ
Page 406 of 540
PDF/HTML Page 415 of 549
single page version
પરથી ભિન્ન છે પણ દ્રવ્ય છે ઈ પર્યાય નથી ને પર્યાય છે ઈ દ્રવ્ય નથી (એવો અતદ્ભાવ છે.)
આહા... હા... હા! મિથ્યાત્વ જે છે ઈ પર્યાયમાં, એ દર્શનમોહને લઈને નથી. પણ તે પર્યાય છે, તે
દ્રવ્ય નથી ને દ્રવ્ય છેતે પર્યાય નથી. આહા... હા... હા... હા! - “એમ એક આત્મામાં “ત્રણ પ્રકારે”
ધર્મની પર્યાયનો વિચાર કરે, તો આત્મા ‘દ્રવ્ય’ તરીકે છે, જ્ઞાનાદિ ત્રિકાળ ‘ગુણ’ તરીકે છે, અને
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રની પર્યાય ‘પર્યાય’ તરીકે છે. એ પર્યાય ગુણરૂપે નથી, ગુણ દ્રવ્યરૂપે નથી, દ્રવ્ય
પર્યાયરૂપે નથી. આહા.. હા! આવું ઝીણું છે!
સત્તાસિદ્ધત્વપર્યાય, એમ “ત્રણ પ્રકારે વિસ્તારવામાં (વર્ણવવામાં) આવે છે. એમ નીચે એક
આત્માને સત્તાદ્રવ્ય તરીકે, સત્તાગુણ તરીકે, છે ને...? બીજા હયાતી (આદિ) જ્ઞાનાદિગુણ તરીકે હોં!
એક ગુણ તો છે (સત્તા) ઈ જ્ઞાનાદિગુણો છે પણ એમાં એકબીજાનો અભાવ છે એમાં. અને ઈ
સત્તાને સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય થઈ, ઈ (સત્તા) પર્યાય તરીકે એને વર્ણવવામાં આવે (છે.) સત્તા ગુણ
ને જ્ઞાનની પર્યાય થઈ, દર્શનની પર્યાય થઈ એ હયાતી સાથે છે. એ પર્યાય છે (ઈ) પર્યાયમાં
અસ્તિત્વ છે. તે અસ્તિત્વ ગુણમાં તે અસ્તિત્વ નથી, ગુણનું અસ્તિત્વ છે ઈ દ્રવ્યમાં અસ્તિત્વ નથી.
દ્રવ્યની સત્તા છે. ગુણની સત્તા નથી. ગુણની સત્તા છે ઈ પર્યાયની સત્તામાં નથી. (ત્રણેયની સત્તા
જુદી જુદી છે.) આવું! અહા.. હા! ઝીણું બહુ!! મારગ ઝીણો બહુ!!
સત્તાગુણ સિવાયનો તે, જ્ઞાનાદિગુણ નથી. સત્તાગુણ તરીકે સત્તા છે. પણ સત્તાગુણપણે દ્રવ્ય, તે
સત્તાગુણ નથી. સત્તાગુણ જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણ નથી. સત્તા, સત્તાથી છે. જ્ઞાનાદિ અનંતગુણ છે ઈ રીતે
સત્તા નથી. આહા. હા! આવો વિષય! ગાથા (બધી) તત્ત્વનો વિષય છે આ તો! એકદમ ભિન્ન ભિન્ન
વસ્તુ બતાવે છે. પરથી તો ભિન્ન પણ એકમાં ય ભિ ન્નદ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય, (ત્રણે ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે
છે.) આહા... હા!
છે.’ નારકીમાં જીવ છે એમ કહેવું ઈ વ્યવહાર છે. દેવમાં જીવ છે એમ
Page 407 of 540
PDF/HTML Page 416 of 549
single page version
શ્રેણિક રાજા! નરકમાં છે ઈ કહેવું વ્યવહાર છે, પણ એની ગતિની ‘યોગ્યતા જ’ નારકીની છે. ઈ
પર્યાયમાં એ છે. પણ ઈ ગુણમાં નથી ને ઈ દ્રવ્યમાં નથી. જે પર્યાયમાં છે તે ગુણમાં નથી ને તે
દ્રવ્યમાં નથી. આહા... હા... હા! આવું છે! કાં’ (શાસ્ત્રમાં) એક કહે છે ને...! કે શ્રેણિકરાજા, નરકે
ગયા તે સમકિતી છે- ક્ષાયિક સમકિતી (છે.) તીર્થંકરગોત્ર બાંધ્યું છે. હવે ઈ તો એને પૂર્વનું આયુષ
બંધાઈ ગયું, એને લઈને નરકમાં ગયા! અહીંયાં ના પાડે છે. અહા... હા! આયુષ્યકર્મની પર્યાયમાં
આયુષ્યપર્યાય હતી, આંહી જવાની પર્યાય ત્યાં હતી તે પોતાની પર્યાયથી ત્યાં (જવાની) ગતિ કરે છે.
આયુષ્યકર્મ તો નિમિત્તમાત્ર છે. એ નિમિત્તથી કાંઈ આમાં થતું નથી. આહા... હા... હા! શાસ્ત્રમાં
એવો લેખ આવે. આનૂપૂર્વ્ય નામની એક પ્રકૃતિ છે. નામકર્મની. જેમ બળદને નાથ નાખે. ને ખેંચે એમ
આનુપૂર્વી પ્રકૃતિ નરકમાં લઈ જવા (જીવને) ખેંચે છે. દેવમાં લઈ જવા, મનુષ્યમાં લઈ જવા,
તિર્યંચમાં લઈ જવા ગતિ (કરાવે છે) આનુપૂર્વ્ય અહીંયાં કહે છે કેઃ (એ ગતિ થઈ ત્યારે) હતી ચીજ
આનુપૂર્વ્ય એ બતાવ્યું છે. બાકી તો તે સમયે જે પર્યાય છે ગતિ કરવાની એકતા, એને લઈને ઈ ગતિ
કરે છે. આનુપૂર્વ્ય (પ્રકૃતિ) ને લઈને નહીં. આહા... હા... હા!
(કેટલાકે તો) સાંભળ્યું ન હોય, (અને માને કે) વાડામાં જન્મ્યા જૈન છીએ. જૈન પરમેશ્વર શું કહે છે
તત્ત્વને ઈ ખબર ન મળે! આહા.. હા! નવરાશ નહીં ને પણ નવરાશ, ધંધા! ધંધો કરવો, બાયડી-
છોકરાં સાચવવાં! વેપાર સાચવવો! કે નો’ સાચવે તો ઓલું થઈ જાય!
થશે. એ પરમાણુમાં પર્યાય, જે રીતે ગતિ થવાની, તે થશે જ. એ પર્યાય (જે થાય છે ઈ) બીજો જોડે
આ છે, એનાથી પર્યાય ઈ પર્યાય થાય છે, એમ તો છે જ નહીં. પણ એની જે પર્યાય થાય છે જે
પૈસા લેવાની-દેવાની આદિ, (તે) પર્યાય તે દ્રવ્ય નથી ને પર્યાય તે ગુણ નથી. આહા... હા!
(પંડિતજી!) આવી વાતું છે!! (તત્ત્વનો) સૂક્ષ્મપણે વિચાર કરવો જોઈએ ભાઈ! આ તો, પ્રભુનો
મારગ છે! સર્વજ્ઞપરમેશ્વર! ત્રિલોકનાથ! એણે જ્ઞાનમાં જોયું એવું કહ્યું છે. આહા...! છે ઈ? (પાઠમાં)
ત્રીજો પેરેગ્રાફ!
પ્રમાણે સર્વ દ્રવ્યો વિષે સમજવું.”
Page 408 of 540
PDF/HTML Page 417 of 549
single page version
(પણે) સત્તાગુણ નથી. સત્તાગુણથી જ્ઞાન આદિ બધા ગુણ, જુદા છે. આહા... હા... હા! પ્રવચનસાર
વાંચ્યું છે કોઈ ફેરે? નવરાશ ક્યાંથી, નવરાશ? વાંચો તો્ર એ સમજાયને! આહા... હા! (શ્રોતાઃ)
આપની હાજરી વગર બરાબર સમજાય નહીં...
જાય છે કોણ? જીવદ્રવ્યની પર્યાય એવી (થવાની) હોય તો જાય. શરીરની પર્યાયની યોગ્યતા હોય, તો
શરીર પર્યાય જાય. આહા... હા... હા... હા! એ માસ્તર પાસે જાવું માટે એને લઈને (એટલે) શરીરને
લઈને ગયો છે અને શરીર આત્માને લઈને ન્યાં ગયું છે એમ નથી. આહા... હા... હા... હા! અમે
(ભણતા’ તા) ત્યારે ધૂળી (નિશાળ) હતી.
ચોપડીમાં જતા. પહેલી ધૂળી નિશાળે, ધૂળમાં એકડો કરાવે પહેલો! એને (માસ્તરને) પૈસા ન
આપતા, પણ કંઈ સારું વરસ એવું હોય ત્યારે કે દા’ ડો હોય તો, લગન હોય તો બાપ આપે પીરસણું
એટલે એને હાલે (ગુજરાન) છોકરાં ઘણાં હોય ને એટલે હાલે (ગુજારો) ઈ શીખવતો, એક માસ્તર
હતો જડભરત! હતો સાધારણ ભણેલો ઈ ‘એકડે એક’ ધૂળમાં શીખડાવતો! અહા... હા... હા... હા!
તે રીતે સત્ને સત્પણે જાણવું! સત્ને ગોટા વાળશે, અસત્પણે રખડવું પડશે, મરી જશે!! ચોરાશીના
અવતારમાં આહા... હા! અહીંયાં ખમ્મા! ખમ્મા! થાતું હોય, પાંચ-પચીસ કરોડ રૂપિયા હોય, આહા...
ઈ મરીને ભાઈ ભૂંડને કૂખે જાય. માંસ આદિ ન ખાય દારૂ (ન) પીએ. ભૂંડને કૂખે જાય ને વિષ્ટા
ખાય. આહા...! બાપુ, એવું અનંતવાર થઈ ગયું છે! આહા... હા! વિવેક, વિચાર કર્યો નથી એણે.
દીર્ધસૂત્રી થતો નથી. વર્તમાનમાં એકલો રોકાઈ ગયો બસ! પરદ્રવ્યથી ભિન્ન (હું) એનો નિર્ણય કર્યો
નથી. અને આમ તો, દ્રવ્ય તે ગુણ નહીં ને ગુણ તે પર્યાય નહીં, એનો નિર્ણય કર્યો નથી. આહા.. હા!
ઈ જ્ઞાનગુણ નથી, સત્તાગુણ છે ઈ દર્શનગુણ નથી, આહા...! અને સત્તાગુણ છે ઈ સમ્યગ્દર્શનની
પર્યાય આદિ નથી.
છે, એ સત્તાગુણની પર્યાય નથી ને સત્તાગુણની પર્યાય ઈ જ્ઞાનગુણની પર્યાય નથી. અહા..! એક
Page 409 of 540
PDF/HTML Page 418 of 549
single page version
‘સર્વગુણાંશ તે સમકિત’ એ અનંતગુણનો પિંડ! એનો જ્યાં દ્રષ્ટિને અનુભવ થયો, (આત્માના)
જેટલા ગુણોની સંખ્યા એનો એકઅંશ વ્યક્તપણે બધુ પ્રગટ! પૂરણ! પણ તે એકપર્યાય,
બીજીપર્યાયપણે નથી. આહા.. હા! આહા...! હા! (શ્રોતાઃ) છતાં સત્તા, દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય-ત્રણેયમાં
વ્યાપેલી છે...! (ઉત્તરઃ) વ્યાપી છે સત્તા સત્તામાં! દ્રવ્ય સત્, ગુણ સત્, પર્યાય સત્ ઈ તો આવી ગયું
ને... (ટીકામાં) ઈ તો ગાથા ચાલે છે આ
ભાઈ! ઈ તો અધિકાર જે આવે ઈ (સ્પષ્ટીકરણ થાય.) આહા... હા..!
પર્યાયથી ઈ સમકિતની પર્યાય નથી (થઈ.) સમકિતની પર્યાય, સમકિતની પર્યાયને લઈને છે.
સત્તાગુણને લઈને નથી. બીજી રીતે કહીએ તો, શ્રદ્ધાગુણ જે છે ત્રિકાળ, આત્મા જે ત્રિકાળ છે એમ
શ્રદ્ધાગુણ ત્રિકાળ છે. તો શ્રદ્ધાગુણ છે ઈ આતમ-દ્રવ્યનો શ્રદ્ધાગુણ, આત્મદ્રવ્ય એ શ્રદ્ધાગુણરૂપે નથી ઈ
આત્મદ્રવ્ય, અને ગુણ તો ત્રિકાળ છે. અને એની પર્યાય છે ઈ શ્રદ્ધાની પર્યાય તરીકે છે. એ બીજા
ગુણને લઈને પર્યાય છે એમ નહીં. એ પર્યાય થઈ ઈ સમકિતદર્શનની પર્યાય છે એ બીજા ગુણથી થઈ
એમ નથી. ગુણને કોઈ ગુણ સહાય નથી. બીજા દ્રવ્યને તો બીજા દ્રવ્યની સહાય નથી (જ), એક દ્રવ્ય
બીજા દ્રવ્યને તો સહાય નથી, પણ આત્મામાં ને પરમાણુમાં જે અનંતગુણ રહ્યા છે, તો ઈ એકગુણ
બીજાગુણને સહાય નથી. આહા... હા... હા! એનું અસ્તિત્વ, સત્તા છે ભિન્ન-ભિન્ન! આહા... હા!
(તે) પર્યાય જુદી છે (તે તે) ગુણ જુદો છે ને ગુણમાં દ્રવ્ય જુદું છે! આહા... હા! આવું લાંબું!
આચાર્યોએ કામ કર્યા છે ને!! આહા... હા... હા! જંગલમાં રહીને, મુનિ! મુનિઓ, તો નગ્ન જ હતા,
દિગમ્બર જ હતા. શ્વેતાંબર તો નીકળ્યા, હમણાં બે હજાર વરસ, પછી એમાંથી નીકળ્યા. જૈનદર્શનમાં
તો એકલા નગ્ન મુનિ જ હોય અનાદિથી. અનાદિથી અનંતકાળ! (મુનિ નગ્ન ન હોવાના)
વસ્ત્રસહિત તે મુનિપણું નથી.’
ગોટા વાળ્યા છે. આહા... હા! ન્યાં તો લૂગડાંના પોટલાનાં પોટલા રાખ્યાં છે. અને અહીંયાં તો કહે કે
એક લૂગડાંનો કટકો (પાસે) રાખે ને મુનિપણું માને તો નિગોદમાં જશે. એને સાધુ માને તો ઈ
નિગોદમાં જશે.
Page 410 of 540
PDF/HTML Page 419 of 549
single page version
આ સાધુ છે’ એ પણ નિગોદમાં જામી જવાના છે. આહા... હા! ગજબ કામ બાપુ! આકરું કામ
બહુ!! વસ્તુંનું સ્વરૂપ એમ છે. આ તો અનાદિ ભગવાન ત્રણલોકના નાથ! સર્વજ્ઞદેવે જોયું-જાણ્યું,
એમ કહ્યું છે. ઓલું તો કલ્પિત બધું બનાવ્યું છે. શ્વેતાંબર લોકોએ શાસ્ત્ર કલ્પિત બનાવ્યાં છે બધાં!
એની શ્રદ્ધાને માને તે ગૃહીતમિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. આહા... હા! આવું આકરું કામ પડે!! આહા... હા!
છે, એ ચારિત્રગુણ છે ઈ ચારિત્રગુણની પર્યાય છે એમ નથી. એ ચારિત્રગુણ છે ને ચારિત્રનું દ્રવ્ય છે
(એ ચારિત્રની પર્યાય છે) એ બધું ભિન્ન છે. (દ્રવ્ય-ગુણ ને પર્યાય) દ્રવ્યરૂપે ચારિત્ર, ગુણરૂપે
ચારિત્ર, પર્યાયરૂપે ચારિત્ર, - (એ ત્રણેય ભિન્ન છે.) આવી વાત છે! આહા... હા... હા!
(મુનિરાજને) એની દશામાં વિકલ્પ હોય, પંચમહાવ્રતના, પણ એને ઈ (મુનિરાજ) બંધનું કારણ
માને. અને નગ્નદશા હોય ઈ નિમિત્ત તરીકે નગ્નદશા. ઈ મેં કરી નથી ને મારાથી નગ્નદશા થઈ
નથી. આહા... હા... હા! કારણ કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને (કાંઈ કરી શકે નહીં) એ લૂગડું છોડી શકે.
લંગોટી છોડી શકે, એમ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકે નહીં આહા... હા! આવી વાત છે.
આહા.. હાં! ગજબ વાતું!! પરમાત્મા સિવાય, જિનેશ્વરદેવ ત્રિલોકનાથ! કેવળીએ કહેલી વાત, સંતો
કહે છે. એવી વાત, ક્યાં’ ય બીજે છે નહીં. આહા...! આકરું લાગે પણ શું થાય? ભાઈ! બીજાને
દુઃખ લાગે. અમે આ બધું કરીએ ત્યારે ખોટું? ભક્તિ કરીએ, પૂજા કરીએ, સામાયિક કરીએ,
પડિક્કમણા (કરીએ) - બધું મિથ્યાત્વસહિત છે. આહા... હા! દિગંબરમાં રહીને પણ જે સામાયિક
હોય, વિકલ્પ ઊઠે એને સામાયિક માને ‘અમે સામાયિક કરીને બેઠા છીએ’ મિથ્યાત્વ છે ભાઈ!
આહા... હા! આહા...!
Page 411 of 540
PDF/HTML Page 420 of 549
single page version
સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય, સ્વદ્રવ્યના લક્ષે, કર્ત્તાના સ્વતંત્રપણે, ષટ્કારકના પરિણમનથી સમ્યગ્દર્શન થાય,
(અર્થાત્) ષટ્કારકના પરિણમનથી સમ્યગ્દર્શન થાય. એનું લક્ષ ભલે દ્રવ્ય ઉપર છે. પણ છે
સ્વતંત્રપણે ષટ્કારકનું પરિણમન! ઈ સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય (જે છે તે) સમ્યક્ત્વ શ્રદ્ધાગુણ જે ત્રિકાળ
છે તે-રૂપે નથી. ત્રિકાળ જે શ્રદ્ધાગુણ છે, એની આ પર્યાય છે ને...? પણ છતાં એ પર્યાય,
શ્રદ્ધાગુણપણે નથી. પર્યાય, પર્યાયપણે છે, ગુણ ગુણપણે છે, દ્રવ્ય દ્રવ્યપણે છે. આહા...! આવું છે.
આહા...! આવું સાંભળવા ય લોકો નવરા ક્યાં છે? જિંદગી ચાલી જાય છે આમ બફમમાં ને
બફમમાં! ઘણા વખતમાં!
લીધે તેમને અન્યત્વ છે.” અતદ્ભાવને લઈને અન્યત્વ છે. પૃથક્ પ્રદેશને લઈને અન્યત્વ પરનું છે.
પણ પોતામાં, અસંખ્ય પ્રદેશમાં, પૃથક્ પ્રદેશ નથી. છતાં અતદ્ભાવપણે અન્યત્વ છે. ‘તે-ભાવ નથી’
તે અન્યત્વ છે. ગુણથી પર્યાય અન્યત્વ છે, ગુણથી દ્રવ્ય અન્યત્વ છે, દ્રવ્યથી ગુણ અન્યત્વ છે,
અતદ્ભાવની અપેક્ષાએ તેને અન્યત્વ કહેવામાં આવે છે. એના પ્રદેશો ભિન્ન નહિ હોવા છતાં (અન્યત્વ
કહેવામાં આવે છે) આહા...હા...હા! જેના પ્રદેશો ભિન્ન છે- આ આત્માના પ્રદેશો ને શરીરના પ્રદેશો
ભિન્ન ભિન્ન છે. આહા...! તો આત્મા, શરીરને હલાવી શકતો નથી. હોઠને હલાવી શકતો નથી,
રોટલીના ટુકડા કરી શકતો નથી. દાંતને આમ ખેંચ કરી (દબાવી) શકતો નથી. આહા... હા!
(શ્રોતાઃ) પેટમાં દાંત નથી, તો ચાવવું શી રીતે...? (ઉત્તરઃ) આહા... હા! ઈ દાંત દાંતનું કામ
દાંતની પર્યાયમાં છે. દાંતની પર્યાય જે છે સત્તા એનું ઈ પરમાણુ જે દાંતના છે તેમાંય ઈ સત્તાગુણ છે.
એની શક્તિમાં સત્તાગુણ છે, એનાથી બીજા જે ગુણો છે ઈ-રૂપે સત્તા નથી. તેની એકસમયની
પર્યાયની સત્તાની, સત્તાપણે છે. આહા... હા! આવું સ્વરૂપ છે! કેવું તે આ! આવો વીતરાગનો
મારગ! ઓલું તો કહેઃ છકાયની દયા પાળવીને...!
ઈ તારી દયા છે. જેમ છે તેમ જાણવું ઈ તારી દયા છે. અને જેમ છે તેમ ન જાણવું ઈ તારી હિંસા છે.
આહા... હા! આવું છે! આ ગાથાઓ બધી ઝીણી છે!! પણ છતાં સમજાય એવી છે.
ગુણભાવ નથી ને ગુણભાવ તે દ્રવ્યભાવ નથી ને ગુણભાવ (કે દ્રવ્યભાવ) તે પર્યાયભાવ
Page 412 of 540
PDF/HTML Page 421 of 549
single page version
અન્યત્વ છે. તે દ્રવ્ય તે ગુણપણે નથી. તે ગુણ તે પર્યાયપણે નથી, તે બીજાગુણપણે નથી. એ રીતે
અતદ્ભાવને લીધે અન્યત્વ છે. પૃથક પરમાણુ, એક- એક દ્રવ્ય જુદા એની વાત નહીં (એ તો પ્રદેશે
જ જુદાં છે.) ઈ તો પૃથક્ પ્રદેશ છે (તેથી) જુદાં જ છે. આહા... હા! ભારે કામ! એ સીસપેનની
અણી કોઈ કાઢી શકતું નથી એમ કહે છે. કલમથી લખી શકતો નથી. બોલી શકતો નથી, બોલવાની
જડની અવસ્થા છે. તો એ પૃથક્પણાંમાં ગયું! અહીંયાં તો અતદ્ભાવ તરીકે અન્યત્વની વાત હાલે છે,
ઓલાં તો પૃથક્ પ્રદેશ છે માટે અન્યત્વ છે. એની હારે તો અહીંયાં કાંઈ વાત જ નથી. આહા.. હા!
આ તો અતદ્ભાવ (એટલે) ‘તે-ભાવ નથી’ ને “તે-તે ભાવ આ નથી” એવા અતદ્ભાવની
અપેક્ષાએ એકબીજામાં પ્રદેશભેદ ન હોવા છતાં અન્યપણું કહેવામાં આવે છે. આહા... હા... હા... હા! છે
કે નહીં આમાં જુઓ ને? (પાઠમાં) આ સોનગઢનું લખાણ નથી આ (શાસ્ત્રમાં). ઘણાં બોલે, એમ કે
સોનગઢ નું એકાંત છે! એકાંત કહીને કાઢી નાખે. અરે! ભાઈ, સાંભળ તો ખરો! પ્રભુ! આહા... હા!
એકાંત કોને કહેવું? અનેકાંત કોને કહેવું? એની ખબર નથી’! (તને.) આહા.. હા.. હા!
સમજવું.
આહા... હા!
પુરુષાર્થગુણ આત્મામાં એક છે અનાદિ અનંત. (એ) પુરુષાર્થગુણને
જ્ઞાનાદિગુણ’ છે? (પાઠમાં) એક આત્માના પુરુષાર્થગુણને, પુરુષાર્થી આત્મદ્રવ્ય, પુરુષાર્થી જ્ઞાન આદિ
ગુણ, બીજો ગુણ લો એનાથી. “અને પુરુષાર્થી સિદ્ધત્વાદિપર્યાય એમ વિસ્તારી શકાય.” આહા...
હા... હા! એમ સમકિતની પર્યાય છે, એનો શ્રદ્ધાગુણ છે. શ્રદ્ધાગુણ છે આત્મામાં. સમકિત પર્યાય છે.
એ શ્રદ્ધાગુણ છે એ આત્મદ્રવ્ય છે, એ શ્રદ્ધાગુણ અને રાગુણરૂપ નથી, અને ઈ શ્રદ્ધાગુણ છે તે એક
સમયની પર્યાય તરીકે નથી. સમકિતની પર્યાય તરીકે શ્રદ્ધાગુણ નથી. શ્રદ્ધાગુણ પર્યાય તરીકે નથી ને
પર્યાય શ્રદ્ધાગુણ તરીકે નથી. અને શ્રદ્ધાગુણ એક દ્રવ્ય તરીકે નથી. આહા... હા.. હા! આવું છે. આ તો
સામે અધિકાર આવ્યો હોય, ત્યારે આવેને...! ખેંચીને ઉપરથી લેવાય તો, બેસે ઝટ! આ તો આમાં
લખાણ છે. અરે.. રે! એણે
Page 413 of 540
PDF/HTML Page 422 of 549
single page version
શરણ નહીં લે ને સત્ય છે તે તે એને સત્યને સત્યપણે વસ્તુને વસ્તુપણે રાખ. શ્રીમદ્ કહે છે.
શ્રીમદ્માં એક વાક્ય છે. ‘વસ્તુને વસ્તુપણે રાખ’ તું ફેરફાર કરીશ નહીં કાંઈ! આહા...હા...હા!
માનવામાં. ઓલામાં તો ઈ આવે છે ને! સ્થાનકવાસીમાં ‘દયા તે સુખની વેલડી, દયા તે સુખની
ખાણ.’ ‘અનંતા જીવ મોક્ષે ગયા, દયા તણા’ (એ જ જાણે) - પ્રમાણ’ - ઈ પરની દયા, પરની
દયા ત્રણકાળ માં (આત્મા) કરી શકતો નથી. આહા... હા... હા! હવે એનાથી એને ધરમ માનવો છે
ને મુક્તિ કરવી છે. પરની દયાનો ભાવ છે ઈ રાગ છે. આહા... હા... હા! રાગ છે ઈ આત્માના
સ્વરૂપની હિંસા છે! ‘પુરુષાર્થસિદ્ધિઉપાય’ માં છે. અમૃતચંદ્રાચાર્ય! આ તો વીતરાગના સિદ્ધાંત છે
ભાઈ! કલ્પિત નથી આ કાંઈ, કલ્પિત બનાવેલું! ક્યાં’ ય મેળનો’ ખાય ને..! આ તો ચારે બાજુથી
જુઓ તો સત્નું સત્પણું ઊભું રહે છે. આહા...હા...હા!
આત્મદ્રવ્ય’ . આહા...! “પુરુષાર્થી જ્ઞાનાદિગુણ” અને ‘પુરુષાર્થી સિદ્ધત્વાદિપર્યાય’ – એમ
વિસ્તારી શકાય છે.” આહા... હા! એમ એક શ્રદ્ધા નામનો ગુણ છે. જે શ્રદ્ધાદ્રવ્ય તરીકે વર્ણવાય છે.
એ શ્રદ્ધા (ગુણ) અનેરા ગુણ તરીકે નથી. અને એ શ્રદ્ધા (ગુણ) સમકિતની પર્યાય તરીકે નથી.
આહા... હા! સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય (ઈ તો એક સમય છે.) શ્રદ્ધાગુણ છે ઈ તો કાયમ છે. પર્યાય તો
એક સમયની અવસ્થા છે. એટલે ઈ શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય નથી, પર્યાય પર્યાયની છે (સમકિતની.)
આહા.. હા.. હા!
ભિન્ન છે, ઈ તો સર્વથા અત્યંત અભાવ છે. (એક-બીજા દ્રવ્યમાં એકબીજા દ્રવ્યનો.) એ રીતે અહીંયાં
નથી. અહીંયાં તો પ્રદેશો અખંડ છે-અભેદ છે બધાના. (દ્રવ્યગુણ પર્યાયના.)
પર્યાયનું નામ ‘પર્યાય’ ઈ સંજ્ઞા- સંજ્ઞા.
દ્રવ્યનું પ્રયોજન ગુણોને આશ્રય દેવો, એક ઠેકાણે (ધ્રુવ) રહેવું ઈ.
Page 414 of 540
PDF/HTML Page 423 of 549
single page version
હોવાને લીધે પુરુષાર્થગુણને તથા આત્મદ્રવ્યને, જ્ઞાનાદિ અન્યગુણને કે સિદ્ધત્વાદિપર્યાયને અતદ્ભાવ
છે.” બે ય વચ્ચે અતદ્ભાવ છે. આહા... હા!
છે. ઈ એની વર્તમાન પર્યાય સમકિતપણે નથી. એ સમકિતપર્યાય તે ત્રિકાળીશ્રદ્ધા ગુણપણે નથી. અને
તે દ્રવ્યપણે નથી. આહા.. હા.. હા! આ તો આંખનો મોતિયો ઊતારવો હોય, એની વાત છે. આહા...
આહા! મોતિયો ઊતારવા જવાના છે ને...? બીજી આંખનો આહા.. હા! આંખમાં પડળ વળી ગયા છે
કહે છે. તારી દ્રષ્ટિમાં-જ્ઞાનમાં પડળ વળી ગયા છે અજ્ઞાનના (મિથ્યત્વના.) આહા.. હા! છતાં તે
અજ્ઞાનની પર્યાય, મિથ્યાત્વ-અજ્ઞાનપણે છે. એ ગુણપણે થઈ નથી. દ્રવ્યપણે છે એ ગુણમાં ભૂલ નથી.
અને એ ભૂલ (આત્મ) દ્રવ્યમાં નથી. આહા.. હા! આવું છે! કઈ જાતનો ઉપદેશ આ તે!! અહીંયાં
ક્યાં’ય આવ્યા છ- કાય જીવને સામાયિક કરવી ને પોષા કરવા ને પડિક્કમણા કરવા ચોવિહાર કરવો
ને ઈ તો કાંઈ આવ્યું નહીં આમાં!!
મર્યાદામાં તું નથી. આહા... હા... હા! (શ્રોતાઃ) બાવો બનાવી દીધો! (ઉત્તરઃ) હેં! બાવો બનાવી
દીધો! અહા.. હા! આહા... હા! દુકાન ઉપર બેસે! હવે દરરોજ આમ હજારોની પેદાશ હોય, અનેત્રપ
પાંચ-પાંચ, દશ-દશ, વીસ હજાર પૈસાનું (રૂપિયાનું) રોકાણ થતું હોય, શું કહેવાય તમારે ઈ?
લાકડાનો ઈ? (શ્રોતાઃ) ગલ્લો. (ઉત્તરઃ) હા, ઈ ભરાય આમ પેટ ભરીને. પહેલાં તો આ... આ
નહોતું ને...! નોટું નો’તી. રૂપિયા રોકડા (ચાંદીના સિક્કા) અમારે નાનો હડફો રાખતા હડફો!
સમજ્યા? શું કીધું ઈ? હડફો! હડફાનું શું કીધું? ગલ્લો! ઈ રાખતા એમાં કોઈ વખતે ઈ આખો
રૂપિયાથી ભરાઈ ગયો’ તો! વેપાર હતો. ઈ તો સીતેર વરસ પહેલાની વાત છે. એકવાર રોકડા
રૂપિયાથી ઈ આખું ભરાઈ જાય, આમ! દાણા ને (માલનું) વેંચાણ થઈ ગયું હોય તો, ત્યારે આ
(જીવ) ખુશી થાય કે ઓહોહોહો! આ જ તો ત્રણસે રૂપિયાનું ભરાણું, ત્રણસેં રોકડા! તે દિ’ ઓલી-
નોટ ક્યાં હતી. આ ભ્રમ છે બધો!
મૂકી દઈને અસત્ને પંથે ચડી જાય છે. ખબર નથી એને. આહા... હા! નગ્ન સાધુ થાય તો ય પણ
‘કુ-પંથે’ ચડી જાય છે. ઈ રાગની ક્રિયા - દયા-દાન છે ઈ ધરમ છે, એ મને ધરમનું કારણ છે. ઈ
મિથ્યાત્વભાવમાં
Page 415 of 540
PDF/HTML Page 424 of 549
single page version
આત્મદ્રવ્યને.” આહા.. હા! એ વીર્યગુણ અને એના આત્મદ્રવ્યને, વીર્યગુણને અને જ્ઞાનાદિ
અનંતગુણને “જ્ઞાનાદિ અન્યગુણને કે સિદ્ધત્વાદિપર્યાયને.” પુરુષાર્થગુણ છે એની જોડે જ્ઞાન-
દર્શન-આનંદ ગુણ છે. છતાં તેને, અન્યગુણને કે સિદ્ધત્વ આદિપર્યાયને (એટલે) એ ગુણની
પર્યાયને “અતદ્ભાવ છે.” ત્રણ વચ્ચે અતદ્ભાવ છે. ‘તે-આ નહીં, તે-આ નહીં, તે-આ નહીં,
આહા.. હા! પર્યાય, તે ગુણ નહીં ને ગુણ તે દ્રવ્ય નહીં ને દ્રવ્ય તે ગુણ નહીં ને દ્રવ્ય તે પર્યાય
નહીં આહા... હા... હા!
અતદ્ભાવ)
અન્યત્વ તો તદ્ન જુદું (પ્રદેશ જુદા માટે ચીજ જુદી.) એક દ્રવ્યને અને બીજા દ્રવ્યને પ્રદેશ જુદા છે
તો અન્યત્વ જુદું. પણ આ રીતે અતદ્ભાવની અપેક્ષાએ તેને અન્યપણું છે. પ્રદેશ પૃથક્ નહિ હોવા
છતાં. આહા... હા... હા! આવો જૈન ધરમ હશે? આવો! જૈનપણું બધું ઊડાડી દીધું લોકોએ તો!
આહા... હા!
અન્યત્વભાવ છે. આહા... હા! બહું ઝીણું લખાણ આવ્યું.
Page 416 of 540
PDF/HTML Page 425 of 549
single page version
एसो हि अतब्भावो णेव अभावो त्ति णिद्दट्ठो
एष ह्यद्धावो नैव अभाव इति निर्दिष्टः ।। १०८।।
–આને અતત્પણું જાણવું, ન અભાવને; ભાખ્યું જિને. ૧૦૮.
જ અન્યત્વવ્યવહાર (-અન્યત્વવ્યવહાર) સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ દ્રવ્યનો અભાવ તે ગુણ, ગુણનો અભાવ
તે દ્રવ્ય - એવા લક્ષણોવાળો અભાવ તે અતદ્ભાવ નથી. જો એમ હોય તો (૧) એક દ્રવ્યને
અનેકપણું આવે, (૨) ઉભયશૂન્યતા થાય (અર્થાત્ બન્નનો અભાવ થાય), અથવા (૩) અપોહરૂપતા
થાય. તે સમજાવવામાં આવે છેઃ-
રીતે એક દ્રવ્યને પણ અનેકપણું આવે (અર્થાત્ દ્રવ્ય એક હોવા છતાં તેને અનેકપણાનો પ્રસંગ આવે).
Page 417 of 540
PDF/HTML Page 426 of 549
single page version
ગુણનો અભાવ થાય, ગુણનો અભાવ થતાં દ્રવ્યનો અભાવ થાય- એ રીતે ઉભયશૂન્યતા થાય
(અર્થાત્ દ્રવ્ય તેમજ ગુણ બન્નના અભાવનો પ્રસંગ આવે).
અપોહરૂપતા છે, તેમ દ્રવ્ય-અભાવમાત્ર જ ગુણ થાય, ગુણ-અભાવમાત્ર જ દ્રવ્ય થાય- એ રીતે આમાં
પણ (દ્રવ્ય-ગુણમાં પણ)
----------------------------------------------------------------------